Historische knieval: koning trekt de verantwoordelijkheid alsnog naar zich toe

Met een zeldzaam deemoedige videoboodschap trok koning Willem-Alexander woensdag het boetekleed aan over de vakantiereis met zijn gezin naar Griekenland. ‘Heel onverstandig’, gaf hij toe in een twee minuten durende toespraak tot het volk, met koningin Máxima aan zijn zijde. Hij maakte de ongekende knieval compleet door te spreken over ‘het besef dat we niet hadden moeten gaan’. 

Zeldzaam

Als het staatshoofd in een videoboodschap tot de natie spreekt, is dat meestal om de kerstgedachte uit te dragen. Of om een abdicatie aan te kondigen. Daarbuiten is zo’n directe vorm van communicatie zeldzaam. Koningin Beatrix deed het na de aanslag op Koninginnedag in 2009 in Apeldoorn. Willem-Alexander sprak eerder dit jaar de bevolking toe over corona. Dat was in een televisietoespraak op 20 maart.

Sindsdien stelden hij en Máxima zich door middel van een reeks werkbezoeken en digitale gesprekken op de hoogte van de gevolgen van de pandemie voor de Nederlandse bevolking. In de Troonrede sprak hij een lange, empathische alinea uit over iedereen die fysiek of economisch door de gezondheidscrisis wordt getroffen. Die tekst op de derde dinsdag in september is een boodschap van de regering,  gevormd door ministers én koning. ‘Corona raakt ons allemaal.’

‘Heel onverstandig’

Toch dacht Willem-Alexander herfstvakantie te kunnen vieren in het buitenhuis in Griekenland. Het koninklijke gezin vertrok vrijdagmiddag. Dat was drie dagen na de persconferentie van premier Rutte en vicepremier De Jonge, waarin nieuwe beperkende maatregelen waren afgekondigd. Daarover zei de koning nu in zijn toespraak: ‘Ook al paste de reis binnen de voorschriften, het was heel onverstandig om geen rekening te houden met de inwerking van de nieuwe beperkingen op onze samenleving.’

Hij gebruikte het woord ‘excuus’ niet letterlijk, maar repte onverbloemd van ‘spijt’ en ‘pijn’. De koning was gestuit op het dilemma van iedere Nederlander die een mouw moet passen aan de tegenstrijdige adviezen van de overheid: reizen naar een geel gebied kan (al is het niet zonder risico), maar tegelijkertijd luidt het advies reisbewegingen zoveel mogelijk te bepreken. ‘We blijven thuis’, concludeerden veel Nederlanders. We gaan toch, besloot de koning. Geen wonder dat daarover een twitterstorm en politieke verontwaardiging opstaken toen de reis bekend werd.

Openbaar belang

Zondag nam Rutte de ministeriële verantwoordelijkheid op zich in een brief aan de Tweede Kamer. Hij schreef op de hoogte te zijn geweest van de voorgenomen vakantie. ‘Hierbij heb ik een verkeerde inschatting gemaakt.’ Dat was even grootmoedig als staatsrechtelijk onvermijdelijk. De premier draagt krachtens de Grondwet ministeriële verantwoordelijkheid voor de koning. Dit kon niet worden afgedaan als een privézaak, vaak een uitweg uit netelige situaties. Hier werd het openbaar belang geraakt, gaf hij toe, omdat de vakantie van de familie-met-voorbeeldfunctie ‘niet langer te rijmen was met de oplopende besmettingen en de aangescherpte maatregelen’. 

Hoewel de koning in al zijn doen en laten grondwettelijk ‘onverantwoordelijk’ is, zoals staatsrechtgeleerde Paul Bovend’Eert dat onlangs formuleerde in een nieuwe studie, voegt Willem-Alexander met zijn boodschap nu een moderne dimensie toe. Een die door het veeleisende mediatijdperk lijkt te zijn ingegeven. Met zijn toespraak laat Willem-Alexander zien zich wel degelijk ook zelf verantwoordelijk te voelen en, nog een stap verder, daarover rekenschap te willen afleggen.

Royale uitleg

Hij geeft daarmee een royale uitleg aan de woorden die hij sprak in zijn inhuldigingsrede in 2013. ‘Het feit dat de koning geen politieke verantwoordelijkheid heeft, betekent niet dat hij geen eigen verantwoordelijkheid draagt.’ In die zin was vervat wat Willem-Alexander ziet als zijn opdracht: het waarborgen van ‘wederzijds vertrouwen’ tussen burgers en publieke ambtsdragers, ‘gekozen, benoemd of aangewezen’. Lees ook: erfelijk.

In zijn kroonprinselijke jaren was dat vertrouwen in Willem-Alexander er niet altijd, getuige enkele veelbesproken uitglijders. Met Máxima’s gevleugelde woorden dat haar verloofde soms ‘een beetje dom’ was geweest, leek die episode afgesloten – zeker sinds de aanvang van het koningschap. Nu heeft zich toch een calamiteit voorgedaan, waarvoor ook de gelouterde entourage het paar niet heeft weten te behoeden. De video van woensdag moet het beschaamde vertrouwen herstellen. Die poging lijkt te slagen, getuige de eerste politieke reacties van doorgaans kritische Kamerleden van zowel coalitie (Joost Sneller, D66) als oppositie (Ronald van Raak, SP).

Rest de vraag waarom Nederland in de waan werd gelaten dat zaterdag het hele gezin van vakantie terugkeerde. Dat blijft ook na deze boodschap onbenoemd. Dinsdagavond bleek dat de prinsessen Amalia en Alexia wel degelijk nog vier dagen vakantie in Griekenland hebben gevierd. Hier geldt, wegens minderjarigheid, volgens Rutte  wél de persoonlijke levenssfeer als reden om geen mededelingen te doen. Helemaal modern zal de monarchie nooit zijn.