Van Sars naar corona: hoe kan het dat China het weer niet voor elkaar heeft?

Instructie aan ambtenaren verkeer en vervoer in de provincie Henan: geen auto’s doorlaten met een nummerplaat van de provincie Hubei, het epicentrum van de uitbraak van het nieuwe coronavirus. ‘Sommige dorpen graven sleuven in de weg om alle verkeer tegen te houden, dat lijkt te extreem’, aldus een anoniem sprekende ambtenaar tegen de Hongkongse krant South China Morning Post.

Zeventien jaar geleden deden dorpelingen rond Beijing hetzelfde tegen het dodelijke Sars-virus. Bij wijze van blokkade braken ze de weg op of ze kieperden een vrachtwagen vol zand leeg op de toegangswegen. Daar hielden vrijwilligers met spuitflessen ontsmettingsvloeistof iedereen tegen – boeren die terugkwamen van hun veld werden gedesinfecteerd, vreemdelingen werden weggestuurd.

Of het nu gaat om mobilisatie van vrijwilligers, isolatiemaatregelen, het sluiten van scholen en fabrieken of de bouw van noodziekenhuizen, iedere stap tegen dit virus  volgt het draaiboek van Sars, een soortgelijk coronavirus dat in 2002 en 2003 tot een wereldwijde epidemie met bijna 800 doden leidde. Dat geldt ook voor negatieve patronen. Het huidige coronavirus werd drie weken onder de pet gehouden terwijl de omvang van de Sars-epidemie vier maanden halsstarrig werd ontkend. Het tempo is veranderd maar de bestuurlijke pavlovreactie van negeren, verzwijgen en minimaliseren niet.

‘Beleid van boven, tegenwerking van onder’ is een spreekwoord dat de centrale overheid aanhaalt als commando’s uit Beijing plaatselijk worden genegeerd. Die markt met levende exotische dieren voor consumptie had al ruim anderhalf decennium geleden gesloten moeten zijn. Een verbod op die handel is een erfenis van Sars, ook afkomstig van een wild dier. Die markten met hun restaurants met roergebakken civetkat en slangensoep zijn nu weer de boosdoener. China mag een totalitaire staat zijn, om provincies, steden en dorpen daadwerkelijk iets te laten uitvoeren is enorme druk vanuit het centrum nodig.

De vrees voor Beijing

Van ‘beneden’naar ‘boven’ geldt de beproefde bureaucratische traditie te voorkomen dat slecht nieuws hogere bestuurslagen bereikt. Het partijkader heeft een bijna absolute macht om een probleem te verhelpen of te verstoppen, voordat hogere echelons merken dat er een probleem is. Net als tijdens Sars worden mensen die ‘geruchten’ verspreiden gearresteerd. Wuhan had het virus eind december ontdekt, maar informeerde het publiek pas na 19 januari. Voor die tijd hadden twee politieke vergaderingen voorrang.

Economie is een andere prioriteit. Dat op 19 januari het virus volop om zich heen greep was geen reden in Wuhan een nieuwjaarsbanket voor 40 duizend genodigden af te gelasten. De gemeente wilde voorkomen dat het virus tijdens Chinees Nieuwjaar de top-omzetten van de horeca, supermarkten, bioscopen en reisbureaus negatief zou beïnvloeden. Toen de eerste reisverboden ingingen, waren naar schatting van gemeente Wuhan al vijf miljoen mensen op reis.

Sars liftte net zo mee op de migratiestroom van Chinees Nieuwjaar. Internationaal ging verspreiding trager, omdat reizen naar het buitenland destijds voor de meeste Chinezen onbereikbaar was. 

Stap vooruit

Sterk verbeterd is de samenwerking tussen China en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). China deelde direct het nieuwe virus met de wetenschap, de WHO werd na de eerste uitbraak op 31 december geïnformeerd. Dat staat in schril contrast tot het officiële gelieg en gedraai in 2003. De ­autoriteiten zetten destijds hun dagelijkse portie ontkenning kracht bij met persmomenten in stations of ziekenhuizen als ‘bewijs’ dat Sars ‘onder controle’ was –  voor de camera gingen vrijwilligers fanatiek met plantenspuiten vol ontsmettingsmiddel tekeer.

Besluit de centrale overheid eenmaal tot crisismanagement, dan is de daadkracht van de Chinese eenpartijstaat indrukwekkend in omvang en snelheid. Naast een groot aantal overheidsinstanties is een beproefd wapen uit de Sars-tijd de massa-mobilisatie van een fijnmazig netwerk van partij-organisaties die hun leden mobiliseren om te controleren of personen in hun quarantainegebied blijven, of bedrijven inderdaad hun poorten sluiten en hoe grimmig de stemming onder de bevolking is.

Voorwaarde is dat de hoogste man de alarmbel luidt, zodat iedere ambtenaar weet dat nalatigheid afgestraft wordt. Wat dat betreft zit de huidige president Xi Jinping oneindig steviger in het zadel dan Hu Jintao en Wen Jiabao, het leiderskoppel dat tijdens Sars aan de eerste termijn begon. Via Sars werd factiestrijd tussen de afgezwaaide partijleider Jiang Zemin en het duo Hu-Wen uitgevochten: soms mochten media in Guangdong van de Hu-factie een week vrij over Sars berichten, dan pakte de Jiang-kliek de regie en ging de nieuwsvoorziening op slot.

Hakblok

Onder Xi moeten de media nadrukkelijker de Communistische Partij dienen. De epidemie werd pas voorpaginanieuws toen de staatsmedia klaar waren met jubelen over een werk­bezoek van Xi. Geen woord over virussen, een ongelukkige woordkeuze van staatsomroep CCTV online uitgezonderd. ‘De beminnelijkheid van het beeld van de Volksleider (...) besmette iedere aanwezige.’

Verslaggeving uit de frontlijn krijgt nu net als tijdens Sars tijdelijk royaal de ruimte, met als doel draagvlak voor draconische maatregelen te kweken. Een plaatselijke zondebok – de burgemeester van Wuhan ligt met zijn hoofd op het hakblok – bekritiseren mag, maar zodra de centrale overheid onder vuur komt te liggen, gaat de muilkorf er weer op.