Veel te veel gebruikers, veel te complex – het systeem van toeslagen is gewoon failliet
De commissie-Donner oordeelde deze week dat de Belastingdienst driehonderd gezinnen uit Eindhoven een schadevergoeding moet betalen. De dienst handelde ‘structureel vooringenomen’ (aldus Donner) bij een onderzoek naar fraude met kinderopvangtoeslag. Dit nieuwsfeit illustreert een groter punt dat óók deze week in het nieuws kwam; het hele toeslagensysteem is failliet.
Het grote verhaal stond deze week te lezen in het IBO Toeslagen. IBO staat voor interdepartementaal beleidsonderzoek. Voor zo’n onderzoek beent een club ambtenaren van diverse ministeries een onderwerp uit tot op het bot, met als doel maatregelen te verzinnen om het beleid te verbeteren.
Ook het IBO Toeslagen komt wel tot beleidsaanbevelingen om het huidige toeslagensysteem ietsje beter te maken (waarover straks meer), maar de hoofdconclusie luidt toch: binnen het huidige stelsel van toeslagen zijn de problemen niet echt oplosbaar. De ambtenaren kondigen daarom vast een vervolg aan: ze gaan op zoek naar radicalere opties die het hele stelsel op z’n kop zetten.
Hoe is het nu? Het gebruik van toeslagen is de afgelopen jaren toegenomen tot 7,5 miljoen toeslagen voor ruim 5 miljoen huishoudens. Het bedrag aan toeslagen per huishouden is de afgelopen jaren verdubbeld tot 2 à 3 duizend euro. In totaal gaat er zo’n 13 miljard euro in om, verdeeld over zorgtoeslag, huurtoeslag, kindgebonden budget en kinderopvangtoeslag. Alle inkomensgroepen, ook de 20 procent meestverdienende huishoudens, ontvangen toeslagen.
Bij de invoering van het toeslagensysteem in 2006 werd politiek de nadruk gelegd op snelle uitbetaling van toeslagen aan huishoudens. Vandaar dat mensen op basis van hun eigen inschatting van hun inkomen voorschotten krijgen uitbetaald in de loop van het jaar, waarna in het volgende jaar de afrekening volgt op basis van het feitelijke inkomen. Dit veroorzaakt allerlei problemen, waaronder terugvorderingen van te veel betaalde toeslagen.
Vanaf 2012 waaide de politieke wind uit een andere hoek: er moest fraude worden bestreden! En zo geschiedde, soms iets te gramstorig, zoals Donner deze week dus liet zien in de Eindhovense kwestie. Vanaf 2016 komt de nadruk meer te liggen bij dienstverlening aan burgers, met als doel om fouten te voorkomen.
Werkt het systeem dan ten minste goed voor de mensen die de toeslagen het hardste nodig hebben? Neen. Juist deze groep met een laag inkomen en weinig ‘doenvermogen’ krijgt te maken met hoge terugvorderingen, wat niet zelden uitmondt in serieuze problemen met schulden.
Kan het beter? Ja, ook binnen het bestaande stelsel zien de ambtenaren wel mogelijkheden om iets te verbeteren. Het gaat, kortweg, om een combinatie van technische vereenvoudigingen van de afzonderlijke toeslagen in combinatie met veel meer hulp van de overheid bij het omgaan met toeslagen.
In de lijst mogelijke verbeteringen vond ik een idee terug uit een oude Knikker, namelijk om voorschotten op toeslagen voortaan uit te betalen met een korting. De ambtenaren noemen het ‘behoudend voorschieten’. Als de overheid geen 100 procent maar 90 procent van de toeslagen voorschiet, daalt het aantal terugvorderingen met een derde tot de helft, aldus de werkgroep. Dat is toch geen klein bier.
Maar hoe geinig ook, het blijft gepruts in de marge. Het systeem is gewoon failliet. Veel te veel gebruikers, veel te complex, veel te ambities sturend op papieren koopkrachtdetails – de bezem moet er doorheen.
Vol verwachting klopt ons hart – ja, voor de komst van Sinterklaas natuurlijk ook, maar vooral voor deel II van het IBO Toeslagen.
Frank Kalshoven is directeur van De Argumentenfabriek. Reageren? Email: frank@argumentenfabriek.nl.