Erdogan zet relatie met de VS op scherp

Een nieuwe crisis tussen Turkije en de Verenigde Staten lijkt onafwendbaar. De geplande Turkse aankoop van het Russische raketsysteem S-400 heeft de onderlinge relaties tot een breekpunt gebracht. En dat is lang niet het enige onderwerp waarover de twee NAVO-partners fundamenteel van mening verschillen. Het wederzijdse wantrouwen is zo diep, dat sommigen zich afvragen hoe lang het 67 jaar oude bondgenootschap nog standhoudt.

President Erdogan herhaalde zondag nogmaals dat de aanschaf van de S-400 een „gedane zaak” is. Hij deed daar nog een schepje bovenop door aan te kondigen dat Turkije en Rusland gaan samenwerken bij de ontwikkeling van de opvolger van de S-400. Daarmee lijkt Erdogan militaire samenwerking met Rusland op de langere termijn te verkiezen boven de NAVO. Het moment dat hij wordt gedwongen om een keuze te maken komt snel dichterbij.

Lees ook de Amerikanen dreigen Turkije om Russische raketten

Turkije was decennialang een cruciale westerse bondgenoot op de grens van Europa en het Midden-Oosten. Lidmaatschap van de NAVO hield Turkije in de westerse invloedssfeer. Maar de afgelopen jaren is de onderlinge relatie behoorlijk verzuurd als gevolg van de oorlog in Syrië, de mislukte coup in Turkije, en de zuiveringen die daarop volgden. Onder leiding van Erdogan kruipt Turkije steeds dichter tegen autoritaire landen als Rusland, Iran en Venezuela aan.

Dit leidt tot een lange lijst van twistpunten tussen Turkije en het Westen die kan uitgroeien tot een volwaardige crisis. Een – onvolledig – overzicht.

1 Gasboringen rond Cyprus

Een van de twistpunten betreft de exploratie van gas voor de kust van Cyprus. Op basis van proefboringen zijn er sterke aanwijzingen dat er grote gasvoorraden liggen in het oosten van de Middellandse Zee. Israël, Egypte, Libanon, Syrië en Cyprus maken aanspraak op een deel van het gas en werken samen met westerse energiebedrijven aan de exploratie en ontwikkeling van die velden.

Dit wordt echter bemoeilijkt door de opdeling van Cyprus in een Grieks en een Turks deel. De Turkse Republiek Noord-Cyprus scheidde zich in 1974 af nadat het Turkse leger het eiland binnenviel om de Turkse minderheid te beschermen. De republiek wordt echter alleen erkend door Turkije, dat duizenden militairen heeft gestationeerd in Noord-Cyprus.

Volgens Turkije heeft Grieks-Cyprus niet het recht om te boren naar gas tenzij het een deal sluit met Turks-Cyprus over de verdeling van de inkomsten. „Turkije erkent de unilaterale en illegitieme claim van de Griekse Cyprioten op de economische zone niet”, zei de Turkse minister van Buitenlandse Zaken Çavusoglu. „Derde partijen moeten niet doen alsof ze in een rechtbank staan om een vonnis te vellen over bilaterale zeegrenzen.”

Turkije stuurde vorig jaar marineschepen naar Cyprus om te voorkomen dat een boorschip van de Italiaanse en Franse energiebedrijven ENI en Total zijn werk kon doen. En onlangs stuurde het zelf een boorschip, dat onder bescherming van oorlogsschepen begon met boren in een betwist deel van de zee. Het Turkse staatsoliebedrijf heeft nog een boorschip gekocht, dat ook voor exploratie bij Cyprus zal worden gebruikt.

Maar volgens het internationaal recht, waaronder het VN-zeerechtverdrag, maakt Turkije geen aanspraak op de gasvelden rond Cyprus. De president van Grieks-Cyprus noemde het een „tweede invasie” en heeft om een internationaal arrestatiebevel gevraagd tegen de bemanning van het boorschip. De VS en de Europese Unie hebben de kant van Cyprus gekozen en veroordeelden de Turkse actie.

Lees ook Turkije is getergd over hoe de VS de wereld dwingen andere olieleveranciers te zoeken

De VS hebben in maart bovendien hun steun uitgesproken voor een pijpleiding die Israëlisch gas via Cyprus en Griekenland naar het Europese vasteland moet transporteren. De pijpleiding gaat 7 miljard dollar kosten en zal een capaciteit van 20 miljard kubieke meter per jaar krijgen. Hierdoor loopt Turkije mogelijke inkomsten uit Israëlisch gas mis. Ankara is dan ook fel tegen het project.

2 Russisch raketsysteem S-400

De meeste prangende kwestie is de S-400. Washington ziet het Turkse besluit om het raketsysteem aan te schaffen als een affront tegen de NAVO, en een regelrechte bedreiging voor het F-35-project: de ontwikkeling van een nieuwe generatie straaljagers met stealth-technologie die onzichtbaar zijn voor vijandelijke radars. De Amerikanen dreigen met sancties tegen Turkije als de eerste onderdelen van de S-400 in juli worden geleverd.

En dat niet alleen. Turkije zal ook uit het F-35 project worden gezet. Turkse defensiebedrijven maken de romp en honderden onderdelen van het toestel, wat hen 12 miljard dollar oplevert. Turkije heeft getekend voor de aankoop van honderd F-35’s, waarvan er al één is geleverd. Maar het Amerikaanse Congres heeft de levering van nieuwe toestellen opgeschort vanwege de S-400.

Achter de schermen wordt gezocht naar een diplomatieke oplossing of uitstel. Volgens geruchten in de Turkse media zou Turkije kunnen besluiten om de S-400 in Qatar of Azerbajdzjan te parkeren. Ook heeft Ankara een gezamenlijke werkgroep voorgesteld, die moet onderzoeken of de S-400 daadwerkelijk een bedreiging vormt voor de F-35. Maar dat is voor de VS een gepasseerd station.

Turkije heeft nauwelijks nog bondgenoten over in Washington en lijkt niet te beseffen hoe serieus het Congres dit neemt. De Turken verwachten dat president Trump een veto zal gebruiken in het geval dat het Congres besluit om sancties op te leggen aan Turkije. En dat lijkt onvermijdelijk als Turkije geen formule vindt voor uitstel. Maar zal Trump daadwerkelijk politiek kapitaal willen verspelen om Erdogan te redden?

3 Goudhandel met Venezuela

Ook de goudhandel met Venezuela, waarmee Turkije president Maduro overeind houdt in weerwil van Amerikaanse sancties, is de VS een doorn in het oog. Terwijl de VS en veel Europese landen hun steun uitspreken voor oppositieleider Juan Guaidó, die zichzelf onlangs uitriep tot de rechtmatige president, blijft Turkije Maduro steunen.

Maduro is opgescheept met een munt die vrijwel niets meer waard is na jaren van hyperinflatie. De olie-inkomsten zijn sterk teruggelopen door de dalende prijs, een gebrek aan investeringen in de infrastructuur en omvangrijke corruptie. Hierdoor kampt Venezuela met een groot tekort aan voedsel, dat grotendeels uit het buitenland moet komen. Maar de import is onbetaalbaar geworden.

De oplossing: goud. Het mysterieuze Turkse bedrijf Sardes importeerde vorig jaar 900 miljoen dollar aan Venezolaans goud, zo blijkt uit onderzoek van persbureau Bloomberg. Het is onduidelijk wat er precies mee is gebeurd in Turkije. Wel duidelijk is dat het is omgewisseld voor geld, waarmee voedsel is gekocht om naar Venezuela te sturen. De voedselpaketten die de Venezolaanse regering uitdeelt aan arme burgers bestaan voor een groot deel uit Turkse pasta, rijst en meel.

„Het goud-voor-voedselssysteem is een complot waarbij meerdere landen en bedrijven betrokken zijn in een poging de stroom geld en goederen te verbergen”, zeiden aanklagers tegen Bloomberg. Amerikaanse aanklagers denken dat de handel een gecompliceerd complot is met criminele elementen, net als eerder de goud-voor-oliehandel met Iran.

4 Amerikaanse sancties tegen Iran

De Turkse regering is fel gekant tegen de sancties die het Witte Huis onlangs weer heeft ingevoerd tegen de Iraanse olie-industrie. Turkije importeerde een groot deel van zijn olie uit Iran en moet nu ineens op zoek naar een nieuwe leverancier. Ankara heeft herhaaldelijk gezegd dat de sancties illegaal zijn en dat ze naar mogelijkheden zoekt om handel te blijven drijven met Iran.

Het zou niet de eerste keer dat Turkije Iran helpt met het omzeilen van Amerikaanse sancties. Een Turks complot om eerdere sancties te ontduiken, leidde vorig jaar tot een proces in Amerika tegen de oud-vicepresident van de Turkse staatsbank Halkbank. Iraanse olie werd betaald met goudstaven die waren gekocht op de grote bazaar in Istanbul. Die werden naar Dubai gesmokkeld en omgewisseld in geld. Halkbank hangt nog altijd een hoge Amerikaanse boete boven het hoofd. Het Witte Huis wil voorkomen dat Turkije tijdens deze sanctieronde eenzelfde rol vervult voor Iran én Venezuela.