Waarom sleutelen aan het DNA van embryo's volgens deze voortplantingsarts straks misschien heel gewoon is

Op 25 april 1978 werd in het Britse Oldham Louise Brown geboren, de eerste reageerbuisbaby. Ivf stuitte toen op enorm veel verzet, vertelt Sjoerd Repping, hoogleraar voortplantingsgeneeskunde van het Amsterdam UMC. “Robert Edwards, de arts die het onderzoek leidde, kon alleen onder politiebegeleiding de kliniek bereiken. Veel mensen vonden dat hij tegen Gods wil had gehandeld. En zie nu. In 2010 kreeg Edwards de Nobelprijs en inmiddels zit in iedere Nederlandse schoolklas gemiddeld één ivf-kind. Ik weet niet hoe het de nieuwe genetische geboortetechnieken over veertig jaar zal vergaan, maar ik weet wel dat we er dan heel anders naar kijken.”

Met de nieuwe genetische techniek bedoelt Repping het zogeheten Crispr-cas, waarmee heel precies aan het DNA kan worden gesleuteld. Vorige maand kondigde de Chinese biofysicus He Jiankui aan dat hij met Crispr-cas het DNA van een tweeling zo had gewijzigd dat ze immuun waren geworden voor het aidsvirus. Het was een vreemde aankondiging; He deed zijn verhaal op YouTube. “Mijn eerste reactie was: dit is een stunt. Het was zo’n gelikt filmpje. Zo doen we dat niet in de wetenschap. Maar twee dagen later hield hij alsnog een presentatie op een wetenschappelijk congres in Hongkong. We kennen de details nog steeds niet. Er is nog geen artikel verschenen, we moeten het doen met de tien dia’s die hij liet zien. Maar het is voor mij wel duidelijk dat hij het echt gedaan heeft.”

Twintig jaar zit Sjoerd Repping in dit vak, en twintig jaar is het ‘superspannend’. Telkens als iemand iets nieuws doet, barst er een debat los en laaien de emoties hoog op. “Dat gebeurde niet alleen bij ivf, of het invriezen van eicellen, dat gebeurde ook bij de discussie over draagmoederschap of het gebruik van donorsperma. Dat is ook logisch, ontwikkelingen in de voortplantingsgeneeskunde raken aan de kernvragen van het leven.”

Op 1 januari verlaat hij dit vakgebied om vanuit Zorginstituut Nederland nut en noodzaak van medische handelingen te onderzoeken. Eén advies wil hij de maatschappij meegeven: sla het debat niet dood. “Zeg nu niet meteen: dit willen we niet. Het heeft geen zin te doen alsof deze techniek niet bestaat. Hij gaat niet meer weg. Wel moeten we hem pas toepassen als het veilig is. Nu wegen de baten nog niet op tegen de risico’s.”

Wat heeft He Jiankui precies gedaan?

“Voor zover we weten heeft hij bij een aantal eencellige embryo’s een stukje DNA kapot gemaakt. Dat is op zich de goede aanpak; hij heeft het Crispr-eiwit tegelijk met de zaadcel in de eicel ingebracht. Zo zorg je ervoor dat de verandering in alle cellen wordt doorgevoerd. Met zijn ingreep heeft hij het CCR5-gen uitgeschakeld dat anders een eiwit aanmaakt waarmee het aidsvirus zich toegang verschaft tot de immuuncellen. We weten dat een verandering van dit gen mensen immuun maakt voor hiv. Dat bleek bij prostituees uit Oeganda die veelvuldig met het virus in aanraking kwamen en toch niet besmet raakten. De vraag is of de ingreep van He hetzelfde bewerkstelligt.”

Wat zou er mis kunnen zijn gegaan?

“Het Crispr-eiwit knipt het DNA open om de verandering te kunnen doorvoeren. De DNA-streng herstelt zich vervolgens een beetje willekeurig. Er zijn technieken om dat wel precies te laten gebeuren, maar die heeft He niet gebruikt. Het gevolg is dat de mutaties niet allemaal hetzelfde zijn en het dus ook niet zeker is of dit gemuteerde gen echt ongevoelig maakt voor hiv. Bovendien kan het Crispr-schaartje op de verkeerde plek gaan knippen. Het draagt weliswaar een stukje DNA bij zich als herkenningslabel, maar het DNA heeft 3 miljard bouwstenen. Wie weet, zit zo’n reeks er wel dubbel in. Volgens He is dat bij één van de tweelingen één keer gebeurd, in een gebied van het DNA zonder functie. Maar nogmaals, dat kunnen we niet controleren.”

Hoe kwalijk is het dat hij dit heeft gedaan?

“De techniek was er, we wisten dat dit mogelijk was, maar iedereen vond het nog veel te vroeg. Ook Chinese wetenschappers zijn boos, omdat het Chinese onderzoek in een kwaad daglicht wordt gesteld. Kijk, we wisten dat He hiermee bezig was. Maar op een gegeven moment heeft hij zijn universiteit verlaten en is buiten het zicht van iedereen verder gegaan. Zijn werk is niet door een medisch-ethische commissie getoetst en het is de vraag of de ouders goed zijn voorgelicht. De vader was met hiv besmet, vermoedelijk heeft hij zijn kinderen dit lot willen besparen, maar wist hij van de risico’s? Stel dat de tweeling vroeg overlijdt, doordat ze door deze ingreep ergens hypergevoelig voor zijn. Dan dreigt hetzelfde als twintig jaar geleden toen kinderen met een immuunziekte werden behandeld met gentherapie. Dat was niet helemaal zorgvuldig gedaan waardoor een kind aan leukemie overleed. Met als gevolg een jarenlang moratorium op gentherapie.”

Wanneer weten we of deze Crispr-cas-techniek veilig is? Als een toepassing schadelijk blijkt, krijgen we hem niet meer weg omdat we hem in het DNA hebben ingebouwd.

“Nu is er geen enkele toepassing die de risico’s legitimeert. Maar die risico’s zullen kleiner worden en op een gegeven moment komen dan ernstige ziektes voor behandeling in aanmerking. Die grens ligt niet vast, de regels ervoor zijn niet in steen gebeiteld. Het is niet zo dat we na zoveel geslaagde proeven met muizen of humane cellijnen met zekerheid kunnen zeggen dat het veilig is. The proof of the pudding is in the eating, zeggen de Britten. Het zal in de praktijk moeten blijken. We vinden ivf nu veilig, maar we kunnen niet uitsluiten dat deze kinderen op hun 53ste zullen overlijden, domweg om het feit dat de oudste nu pas veertig is. Die kans is wel verwaarloosbaar klein.”

Waar zullen we de techniek dan toepassen?

“Voorlopig niet voor immuniteit tegen hiv. In de eerste plaats omdat daar betere middelen voor zijn, zoals condoomgebruik. Bovendien is de Chinese tweeling naar verwachting gevoeliger voor de griep, en nog wat andere virussen. Het ligt voor de hand om het toe te passen bij ernstige ziektes, een erfelijke stofwisselingsstoornis bijvoorbeeld waar je al heel jong aan overlijdt. En dan nog een ziekte die het gevolg is van een zogeheten puntmutatie, één enkel schrijffoutje in het DNA, zodat je zeker weet dat je met je ingreep het gewenste effect bereikt.”

Maar is het hek dan niet van de dam zodat we langzaam afglijden naar ­design-baby’s? En we mooie, slimme of atletische baby’s willen maken?

“Natuurlijk schuift het dan op, maar voor dat hellende vlak ben ik niet zo bang. We zijn er immers zelf bij. Uit onderzoeken blijkt dat er brede maatschappelijke steun voor degelijke ingrepen is, mits het veilig en effectief is, en mits het om ernstige afwijkingen gaat. Er zullen altijd mensen zijn die hun kind een intelligentie-gen zouden willen meegeven of een voetbal-gen. Er zullen altijd obscure, commerciële klinieken zijn die zeggen dat te kunnen bieden. Zolang wij ons maar de vraag blijven stellen of er een medische noodzaak is, doen we niet veel anders dan we nu al doen. We passen nu al embryoselectie toe of prenatale diagnostiek. We plaatsen nu al alleen dat embryo terug dat het foute gen niet heeft en we beëindigen een zwangerschap als het kind die ernstige ziekte heeft. Er is één verschil: met Crispr-cas kunnen we een embryo ook eigenschappen geven die geen mens heeft. Een bacterie-gen dat beschermt tegen straling bijvoorbeeld, voor als we naar Mars willen. Maar dat speelt nu nog helemaal niet.”

“En stel nu dat over honderd jaar een ernstig virus de mensheid bedreigt. Wie ermee wordt besmet, is binnen twee weken dood. En stel dat een klein groepje in Japan immuun is voor dat virus. Ik zou het heel vreemd vinden als we embryo’s dan niet dat Japanse gen zouden geven. Waarmee ik maar wil zeggen: die grens is niet statisch.”

“De geschiedenis leert dat de maatschappelijke acceptatie van dit soort ingrepen met de tijd verandert. Wat nu wordt verguisd, is straks geaccepteerd. Daar gaat soms een generatie overheen. Ik zeg niet dat we het gewoon maar moeten doen. We moeten erover praten. Maar het zou me niet verbazen als we over veertig jaar terugkijken op deze tijd en zouden denken: bizar zo krampachtig als we er in 2018 over dachten.”

Lees ook:

Wie aan de mens sleutelt, roept het noodlot over zich af

Het loopt in de literatuur zelden goed af met de mannen die op de stoel van de schepper gaan zitten. Wie aan de mens sleutelt, roept het noodlot over zich af.