Na de nachtclubbrand zit de Roemeense bevolking haar leiders op de huid

Zakken cement en opgestapelde bakstenen staan op de binnenplaats van het nieuwe kantoor van Corruption Kills, iets buiten het centrum van Boekarest. Werklieden lopen af en aan. Goedkeurend kijkt Florin Badita naar de glimmende houten vloer. Het is de dag dat de oprichter van de Roemeense actiegroep die strijdt tegen corruptie het kantoor officieel in gebruik neemt. 

Uit zijn rugzak haalt hij een rol posters die straks op de vers gevoegde muren komen te hangen. Op een ervan staan de huisregels. ‘Ik houd mij aan mijn woord’, is er een. ‘Ik zal alles doen wat in mijn macht ligt om vooruitgang en verandering te bewerkstelligen’, is een andere. Op diverse posters kunnen bezoekers hun project presenteren. “Ze kunnen een korte beschrijving van het project invullen en wat voor middelen en mensen ze voor de uitvoering nodig hebben, zoals een webdesigner of een fotograaf”, roept Badita boven het geluid van de boor uit.

Het eerste project: het bedenken van een naam voor het huis. “Op deze plek zullen evenementen, debatten en workshops worden georganiseerd”, mijmert Badita. Het is zeker niet de bedoeling dat hij dat in zijn eentje gaat doen. De huur van het kantoor is door crowdfunding bij elkaar gebracht, de meubels hoopt Badita via Facebook, waar hij een oproep gedaan heeft, bij elkaar te sprokkelen.

De eerste mensen staan al met een tafel voor de deur, een gratis sigaret hebben ze ook nog voor Badita. De 30-jarige activist is inmiddels een bekend figuur geworden in Boekarest. Euronews riep hem uit tot ‘Europeaan van het jaar’ vanwege de massale protesten die hij de afgelopen jaren wist te organiseren. En ook prijkt zijn naam op het prestigieuze lijstje van invloedrijke mensen onder de dertig van het Amerikaanse zakentijdschrift Forbes.

Vriendjespolitiek en corruptie

Het kersverse kantoor staat symbool voor de volgende stap in de anti-corruptiebeweging, zegt Badita. “Ik wil dat mensen niet alleen tijdens protesten roepen en schreeuwen hoe slecht corruptie is en dan weer naar huis gaan. Ik wil mensen informeren hoe ze echt iets kunnen bevechten, bijvoorbeeld door informatie op te vragen bij de autoriteiten.” Een eenvoudige maar effectieve manier om corruptie boven tafel te krijgen en voor het publiek tastbaar te maken, zegt hij. 

Zelf begon Badita zijn strijd tegen corruptie in 2015 met een verzoek aan meer dan 300 gemeenten om informatie over de contracten die ze hadden afgesloten over sneeuwruimen en kerstversiering. “In sommige gemeenten besteedden ze één of twee euro per inwoner aan de kerstversiering, in andere wel twintig keer zo veel, terwijl daar echt geen spectaculaire lichtshow of zo te zien was. Zo ontdekte ik bijvoorbeeld dat een hooggeplaatste politicus van de regeringspartij door vriendjespolitiek hier flink geld aan verdiende.”

Waarom Badita zich geroepen voelde om die strijd tegen corruptie aan te binden? Het antwoord staat in een achterafstraatje in het centrum van Boekarest. Op de gevel van een verlaten, afgebladderde nachtclub zijn nog een paar letters van de naam ‘Collectiv’ zichtbaar. Ruim zestig foto’s van jonge mensen, sommigen nog tieners, zijn afgebeeld op een monument voor het gebouw. Ze kwamen allemaal om bij de brand in het najaar van 2015. Bij een optreden van de band Goodbye to Gravity vatte het geluidwerende schuim vlam door vuurwerk. Achteraf bleken de benodigde papieren verkregen door omkoping. De veiligheid was niet in orde en de autoriteiten wisten daarvan maar deden er niets aan.

Badita bekijkt de eerste foto op het monument. “Deze jongen was een Twitter-vriend van mij. Hij ging terug de nachtclub in om te helpen, maar overleed toen zelf.” Door deze ramp besefte Badita dat door corruptie doden kunnen vallen. “Te weinig deuren konden open en er waren veel te veel mensen binnen. Er was plek voor 80 mensen maar er waren wel 500 bezoekers. Een deel van hen werd onder de voet gelopen. 

Maar er kwamen later nog gewonden om in de ziekenhuizen, omdat ook die zich niet aan de regels hielden. Zo werden bijvoorbeeld verdunde desinfecteermiddelen gebruikt.” Corruptie kan zoveel verschillende vormen aannemen, benadrukt Badita. “Dat je een arts betaalt om boven aan de wachtlijst te komen bijvoorbeeld. Of een verpleegkundige geld toestopt zodat ze schone lakens geeft. Maar bijvoorbeeld ook door bouwvoorwaarden aan je laars te lappen waarmee je mensen in gevaar brengt.”

Wakker

De woede over corruptie, die zich langzaam bij de Roemenen had opgebouwd, vond na de brand een uitweg. Tienduizenden mensen gingen de straat op en eisten het aftreden van premier Victor Ponta. Die stapte na de aanhoudende protesten op. De Roemenen hadden de macht van de straat gevoeld. Mensen raakten steeds beter geïnformeerd en ontwikkelden in snel tempo een traditie om de straat op te gaan om politici ter verantwoording te roepen. Er kwam een technocratische overgangsregering, vertelt Badita. “Roemenen maakten toen een kabinet mee dat min of meer transparant opereerde. Het contrast met de regering die daarna kwam was daardoor extra groot.”

Toen het nieuwe kabinet in 2017 voorstellen deed om de corruptiewetten af te zwakken, pikten veel Roemenen dat niet zomaar. De regering wilde onder andere dat corruptie onder de 40.000 euro niet langer bestraft zou worden. Badita woonde en werkte destijds nog in de noordelijke stad Cluj. Hij nam onbetaald verlof en pakte het eerste het beste vliegtuig naar de hoofdstad om zich samen met een paar vrienden fulltime op de protesten te storten. “We schreven op Facebook dat we een kantoortje nodig hadden. Twee oude activisten die tijdens de revolutie van 1989 in de protestbeweging zaten, schreven dat we hun kelder als uitvalsbasis mochten gebruiken.”

Middelvinger

Badita laat graag zien waar de grootste demonstraties sinds de omverwerping van Ceausescu in 1989 plaatsvonden. Op het Plein van de Overwinning kan hij het niet nalaten even zijn middelvinger op te steken naar het regeringsgebouw. Nu razen er auto’s rondom het plein maar tijdens de hoogtijdagen van de protesten vorig jaar stond het hier tjokvol mensen, net als op de pleinen in andere Roemeense steden. “De mensenmassa’s waren tot ver in de zijstraten te zien", wijst Badita. "Ons kantoortje zat daar verderop." Het was er een komen en gaan van mensen die spontaan binnen kwamen lopen en allerlei acties bedachten. “Ik herinner mij een heel jonge vrouw die als idee had om met de massa een Roemeense vlag te vormen. Ze had daarvoor 200 mensen en verschillende kleuren bordjes karton nodig. Via sociale media riep ik mensen op daaraan mee te werken.” Zo waren er meer spontane acties. Duizenden mensen die tegelijk het lichtje van hun mobiel aandeden om ‘licht te werpen op corruptie’, en teksten als ‘we zien jullie’, 'we zijn wakker’ die op het regeringsgebouw werden geprojecteerd. Badita zag zichzelf meer als facilitator dan als organisator van de protesten. Het werkte. De omstreden wetten werden opgeschort.

Maar de macht van de straat lijkt tanende. Het is op het moment lastig om mensen te mobiliseren, zegt Badita. Misschien vanwege de vakantieperiode of wellicht zijn de Roemenen teleurgesteld geraakt door de laatste ontwikkelingen in hun land. Zo heeft het parlement een paar wetten aangenomen die de strijd tegen corruptie kunnen bemoeilijken. De minister van justitie krijgt meer bevoegdheden bij het aanstellen van aanklagers en het wetboek van strafrecht wordt aangepast. De oppositie gaat niet akkoord en heeft de wetten ter toetsing bij het constitutionele hof neergelegd. Die moet nog uitspraak doen.

Niet alleen de wetgeving, ook het ontslag van hoofdaanklager Laura Codruta Kovesi van de anticorruptiedienst DNA eerder deze maand heeft er bij veel mensen ingehakt. Zij moest officieel het veld ruimen omdat ze niet competent zou zijn. Maar volgens critici vreesden sommige politici dat zij als volgende aangeklaagd zouden zouden worden.

Badita wil de tocht door Boekarest daarom eindigen bij het DNA-kantoor. In de smalle straat staan de tv-wagens nog opgesteld. De dag ervoor is Kovesi, geflankeerd door tientallen collega’s die zo steun aan haar wilden betuigen, de trappen voor het kantoor afgedaald. Vanaf deze plek klaagde de anticorruptiechef afgelopen vijf jaar duizenden mensen aan, onder hen grote vissen als ministers, parlementariërs en burgemeesters. Sommige ‘klanten’ kon ze vanuit haar kantoor bijna zien. Dat biedt namelijk zicht op het parlement, dat in het immense Ceausescu-paleis zetelt. Hetzelfde parlement dat het werk van DNA steeds lastiger maakt, zegt Badita. “Als de voorgestelde wetten er echt komen, hoeven heel veel mensen die door de anti-corruptie autoriteit DNA zijn aangeklaagd niet de gevangenis in.”

Werk aan de winkel dus, concludeert Badita. Er moet actie worden gevoerd. Als dat niet met de massa lukt, dan maar met andere middelen zoals blokkades. “Dan kun je met minder mensen toch effect sorteren.” Maar eerst gaat hij op zoek naar een winkel waar ze duct tape verkopen om zijn posters op te hangen. Bij het afscheid laat hij nog snel een foto op zijn mobieltje zien. “Kijk, deze bank heeft net iemand gratis aangeboden voor ons nieuwe kantoor.”

Corruptie kent vele vormen

In het jaarrapport van 2017 stelt corruptiewaakhond Transparency International (TI) dat in Oost-Europa het autoritarisme is toegenomen. In dat klimaat is het voor ngo’s en media een extra uitdaging om corruptie te monitoren en aan de kaak te stellen. De landenlijst waarop TI de mate van corruptie aangeeft, toont aan dat de strijd tegen corruptie in de regio nog altijd hard nodig is. Bulgarije staat op plek 71, Hongarije op 66, gevolgd door Roemenië op 59, Slowakije op 54, Tsjechië op 42 en Polen op de 36ste plaats. 

Roemenië doet het zo slecht nog niet, vindt Victor Alistar, hoofd van Transparency International Roemenië. “Roemenië doet het wel beter dan Bulgarije of Hongarije. Dat was jarenlang anders. De fundamentele vraag blijft natuurlijk altijd bij de index of er meer corruptie is of dat men meer bewust is geraakt en alert is geworden op corruptie. Ik vermoed dat het in Roemenië vooral het laatste is.”

Dat Roemenië een imago van grootschalige corruptie heeft, voert Alistar terug op de overgangsperiode na 1989 toen dictator Ceausescu het veld moest ruimen. “Het oude systeem stortte in elkaar stortte en er ontstond een soort ‘el dorado’. Het privatiseringsproces verliep heel corrupt, zowel aan de kant van de investeerders als bij de regering. Ook met het herstelproces van landbezit was veel corruptie gemoeid.”

Alistar durft niet te zeggen of er in Roemenië meer of minder sprake is van corruptie dan in de rest van de regio. Corruptie kan overal weer andere, specifieke vormen aannemen. “In Roemenië hebben we veel corruptie als het gaat om toegang tot publieke diensten, zoals in de gezondheidszorg en bij bouwvergunningen op lokaal niveau. Maar bij grote constructiewerkzaamheden kennen we relatief weinig corruptie, omdat die heel zorgvuldig gemonitord worden."

Een vergelijking met Polen en Hongarije waar het justitiële apparaat achteruit gaat, wijst hij onmiddellijk van de hand. "Kun je absoluut niet met elkaar vergelijken. Zo is ons grondwettelijke hof niet vervangen zoals in Hongarije. En rechters worden hier niet gedwongen met pensioen gestuurd. Elke verandering, bijvoorbeeld in het wetboek van strafrecht, zorgt hier voor veel verzet en een kritische benadering.”

Lees ook:

In Tsjechië is de premier baas van de krant

Het bedrijf van de populistische premier Andrej Babis heeft zo'n beetje alle Tsjechische kwaliteitskranten in bezit. Is er in dat klimaat nog wel ruimte voor onafhankelijke berichtgeving? 

Hoe China Oost-Europa verleidt met investeringen

China breidt zijn invloed uit met investeringen in Oost-Europa. Brussel kijkt er met wantrouwen naar.