‘Gemeenten neigen nog naar monisme’

Betere, inhoudelijkere debatten. Scherpere controle. De invoering van dualisme in 2002 moest de gemeentepolitiek laten opbloeien. Wethouders waren niet langer volksvertegenwoordiger en lid van de raad, waardoor de verantwoordelijkheden van raadsleden en wethouders duidelijker gescheiden waren. Om echt weerwerk te kunnen bieden aan het college, zouden raadsleden voortaan ondersteuning krijgen van ambtenaren, en deskundigheid mogen inkopen.

Maar van die ondersteuning is weinig terechtgekomen, constateert burgemeester Jos Hessels (53) van Echt-Susteren in zijn proefschrift Raad zonder raadgevers?, waarop hij deze dinsdag aan de Radboud Universiteit promoveert. Hessels (CDA) constateert dat in 20 procent van de gemeenten geen sprake is van de voorgeschreven fractieondersteuning. In de provincie Utrecht ontbreekt die zelfs in de helft van alle gemeenten.

Waarom houden gemeenten zich niet aan die afspraak?

„Dat is vaak een gevolg van symboolpolitiek: kruimelbezuinigingen, om maar niet de indruk te wekken dat politici zakkenvullers zijn. Het effect is het tegenovergestelde, want de democratische controle verslechtert. En bedragen van enkele tienduizenden euro’s stellen eigenlijk niets voor op gemeentebegrotingen van al gauw honderd miljoen euro of meer. Als er wel een budget voor fractieondersteuning is, gaat het vaak op aan andere dingen, zoals teambuildingsuitjes.”

U constateert ook dat minder dan 40 procent van de gemeenten beschikt over de voorgeschreven ambtsinstructie voor de gemeentesecretaris, de hoogste ambtenaar. Waar is die voor nodig?

„Om het dualisme echt te laten functioneren. Raadsleden hebben namelijk recht op ambtelijke hulp, maar de gemeentelijke medewerkers die moeten helpen, zoals de gemeentesecretaris, vallen onder de wethouder. In geval van conflicten is het belangrijk dat de positie van die secretaris is verankerd in een instructie.

„Een voorbeeld. In mijn eigen gemeente was GroenLinks met hulp van een ambtenaar bezig met een voorstel om rubberkorrels op kunstgrasvelden te vervangen door kurk. Maar wethouders horen hun ambtenaren ook uit, dus de wethouder was al snel op de hoogte. Weg verrassingseffect. De fractie heeft het punt niet meer ingebracht.”

Waarom besloot u onderzoek te doen naar dit onderwerp?

„Een ambtenaar van Echt-Susteren informeerde voorafgaand aan een debat over een plan voor het centrum zowel de wethouder als een raadslid correct. Tijdens de vergadering raakten de laatste twee met elkaar in de clinch. Het ging ook over welke adviezen de ambtenaar had mogen verstrekken. Toen ik thuiskwam, trof ik haar ontslagmail aan in mijn inbox. De ambtenaar weigerde in het openbaar als speelbal van de politiek te worden gebruikt.”

U verdiepte zich ook in de totstandkoming van de Wet dualisering gemeentebestuur. U beschrijft dat proces als vlek op vlek op vlek.

„Klopt. Ik heb lang genoeg meegedraaid in Den Haag om te weten dat tijdens een wetgevingsproces weleens iets misgaat. Maar in dit geval was dat verbijsterend veel. Een voorbereiding met stoom en kokend water, omdat Paars de wet er snel doorheen wilde hebben. Een weinig aandachtige behandeling in de Tweede Kamer, omdat er op 11 september 2001 ook wat anders gebeurde. Matige evaluaties. Terwijl het wel over het fundament van de democratie gaat.”

Is op lokaal niveau wel echt sprake van dualisme?

„In veel gevallen niet. Nogal wat gemeenten neigen naar vasthouden aan het monisme. Men wil grip houden op alles, zaken regelen via achterkamertjespolitiek. Toen ik net gedeputeerde was, zette mijn secretaresse in mijn agenda: maandagavond fractievergadering. Ik dacht: leuk om te weten. De volgende dag ging de telefoon: ‘Waar was je?’ Werd ik geacht daar elke maand bij te zitten. Dat was in Den Haag onbestaanbaar. Natuurlijk heb je daar Torentjesoverleg, maar Balkenende zat echt maar twee keer per jaar bij de vergadering van de Tweede Kamerfractie en dan wasten we hem ook nog stevig de oren.

„Hier in Echt-Susteren maakte ik het in de eerste raadsvergadering mee, dat de wethouder in tweede termijn van de raad niet meer hoefde te antwoorden. Want dan discussieerden raadsleden als volksvertegenwoordiging met elkaar.”

Kennelijk willen veel gemeenten geen dualisme. Is het erg, als ze op oude voet doorgaan?

„Ik denk het wel. De lokale democratie gaat er beter door functioneren. Bovendien hebben gemeenten zich aan wetten en regels te houden.”

U doet een aantal aanbevelingen, onder meer gemeenten dwingen tot fractieondersteuning of de wet aanpassen en geheimhoudingsplicht van ambtenaren in geval van bijstand aan raadsleden.

„Inderdaad. Maak iedereen bewust van zijn rechten. Nu is er weer een Staatscommissie Parlementair Bestel aan het werk om te kijken naar noodzakelijke vernieuwingen. Dan denk ik: maak eerst eens beter gebruik van de mogelijkheden die er al zijn.”