‘Ik besef dat dit nieuws veel emoties zal oproepen en ik hoop heel erg dat die niet zullen ontsporen’

Het idee ontstond toen filmmaker Thijs Bayens langs het Anne Frank Huis liep en de lange wachtrij met bezoekers zag staan. Een doorsnee van de samenleving, gewone mensen in een gewone buurt, net zoals de Joodse familie Frank in de oorlogsjaren in de Amsterdamse Jordaan, met vrienden en kennissen en collega’s en klasgenoten. Totdat het voortwoekerende fascisme relaties onder druk zette en mensen tegenover elkaar kwamen te staan, bereid bleken om anderen, zelfs bekenden, te verraden.

Voor wie komen we op in tijden van onderdrukking? Wie laten we vallen? Die vragen, besefte Bayens, zijn 77 jaar na de Tweede Wereldoorlog opnieuw actueel. ‘Ik maak me zorgen over wat ik om me heen zie gebeuren, het wegzetten van groepen, het gebrek aan tolerantie.’ Het verhaal over het verraad van Anne Frank leek hem dé manier om daar de aandacht op te vestigen. Wie had in augustus 1944 aan de Duitse Sicherheitsdienst doorgegeven dat er op de Prinsengracht, huisnummer 263, Joden verborgen zaten, en waarom? Die vragen waren nooit opgehelderd.

Zijn idee leidde tot de oprichting van een coldcaseteam van tientallen experts, onder leiding van oud-FBI agent Vince Pankoke en journalist Pieter van Twisk. Nu, zes jaar later, ligt er een boek waarin verslag wordt gedaan van hun jarenlange onderzoek. Het meest waarschijnlijke scenario, concludeert het team, is een pijnlijk scenario: het verraad zou zijn gepleegd door de Joodse notaris Arnold van den Bergh. Het team ontdekte onder meer een kopie van een briefje dat Otto Frank na de oorlog had ontvangen en waarin de notaris als de verrader wordt genoemd.

Voor de familie Van den Bergh moeten jullie conclusies verschrikkelijk zijn. Hoe is hun reactie?

‘De kleindochter van Arnold van den Bergh is langs geweest op het kantoor van het coldcaseteam, Vince heeft haar daar het briefje laten zien. Als haar grootvader inderdaad het adres zou hebben doorgegeven, zei ze ons, dan kan hij daarvoor maar één reden hebben gehad: het redden van zijn gezin. Ik heb al die tijd contact met haar en ik ben diep onder de indruk van haar houding. Het heeft een tijd geduurd voordat ze de boodschap op dat briefje had verwerkt. Voor mij is dit heel zwaar, zei ze me, maar ik begrijp dat het een verhaal is dat aan de wereld moet worden verteld. Ik vind het groots dat je dat kunt zeggen, het getuigt van zoveel innerlijke beschaving.

‘We hebben meer verraad-scenario’s onderzocht en ook van familieleden van andere potentiële verraders hebben we veel medewerking gehad. Daar ben ik door getroffen. Allemaal zagen ze het belang, vooral in deze tijd.’

Hebben jullie ooit overwogen om de resultaten niet te openbaren omdat ze zó gevoelig liggen?

‘Daar is veel over gesproken, ook met vooraanstaande mensen uit de Joodse gemeenschap. De algemene opvatting was dat we de conclusies niet konden verzwijgen. Als je aan zo’n omvangrijk onderzoek begint, moet je ook de resultaten naar buiten brengen. Maar ik heb er wel wakker van gelegen. Ik besef dat dit nieuws veel emoties zal oproepen en ik hoop heel erg dat die niet zullen ontsporen. De opleving van het antisemitisme vind ik zeer zorgelijk.’

Bent u trots op het eindresultaat?

‘Nee, dat woord zou ik niet willen gebruiken. Het onderzoek was voor mij niet zozeer een whodunit maar een whydunit. Wanneer ben je bereid om vanuit een existentiële angst de ander te verraden? Hoe blijf je moreel in balans als deportatie een constante bedreiging is? Deze notaris was er één van velen. Duizenden anderen zijn tijdens de oorlog in dezelfde positie gedwongen, je zou al hun verhalen willen lezen om te begrijpen in wat voor afschuwelijk dilemma mensen terecht kunnen komen.

‘Kernvraag is misschien wel: wat zou ik gedaan hebben? Dat weet je natuurlijk niet totdat het je overkomt. Maar het is waardevol om over dit soort morele dilemma’s na te denken. Ik heb mezelf die vraag heel vaak gesteld, alle teamleden hebben dat gedaan, en dat heeft me als mens echt nederig gemaakt. Waar het om gaat is dat we hier iets van leren, pas als dat is gebeurd, kan ik misschien trots zijn.’

Heeft u ook een persoonlijke betrokkenheid met de oorlog?

‘Mijn vader is door de oorlog getraumatiseerd geraakt, hij kon niet praten over wat hij had meegemaakt. Mijn moeder heeft me verteld dat hij er vaak nachtmerries over had. Mijn grootouders heb ik nooit gekend, pas onlangs heb ik ontdekt dat hun huis tijdens de oorlog een doorgangshuis was voor Joodse onderduikers. Er zaten er altijd vier of vijf, in afwachting van een permanent adres elders. Ze woonden naast een pand van de Wehrmacht, waar ze ’s nachts soms kolen gingen stelen. Toen ik met dit project begon, heb ik met een van die onderduikers gesproken. Hij vertelde me dat mijn grootouders enorme risico’s hebben genomen. Mijn vader, een jonge jongen nog, moet permanent in doodsangst hebben geleefd. Door me te verdiepen in de oorlogsjaren ben ik hem beter gaan begrijpen.’

Jullie spreken over ‘het meest waarschijnlijke scenario’. Hoe sterk is het bewijs?

‘Er is geen smoking gun. Verraad is zo vluchtig als alcohol in de lucht. Het gaat om één uitspraak, één telefoontje. Ons verhaal is goed onderbouwd, maar honderd procent zeker kan niemand ooit zijn. Tegelijkertijd zijn we nooit dichterbij geweest dan nu.’