Stalins hamers en sikkels fonkelen weer boven Moskou

Het was 1952 en de vader van Vasili Valerius liep het huis binnen met groot nieuws. Hij was aangesteld als hoofdbeeldhouwer van Stalins belangrijkste park. ‘Met een verlegen grijns stond hij in de woonkamer’, herinnert Valerius zich. ‘Mijn vader hield zielsveel van Stalin, en Stalin steunde mijn vader.’

Maar Valerius is geen bewonderaar van het park dat ’s werelds grootste tentoonstellingspark werd, met monumentale paviljoens, heroïsche beelden van landarbeiders, en hamers en sikkels besprenkeld met bladgoud. ‘Al die vulgaire, walgelijke beelden zijn geen kunstwerken’, zegt Valerius. ‘Dit park is gebouwd als politiek pamflet, de absolute apotheose van Stalins ideologie.’

En dus kijkt de 77-jarige zoon van Stalins favoriete beeldhouwer nu met verbijstering toe hoe de Moskouse regering het volledige park in ere herstelt. Inclusief een reusachtig reliëf dat kort na Stalins dood door de Sovjet-autoriteiten opgeborgen werd om een eind te maken aan de persoonsverheerlijking van de dictator.

De glorie is terug in VDNCh (uit te spreken als ‘v-d-n-ga’), oftewel de Tentoonstelling van de Verwezenlijkingen van de Nationale Economie. Op de spitsen van de paviljoens glimmen weer gouden sterren. De gerestaureerde Fontein van de Vriendschap der Volkeren spuit alsof het 1952 is. Uit luidsprekers galmen weer blijmoedige liedjes over de brede wandelpaden.

Tempels van socialisme

Het park is niet de enige plek in Moskou waar Stalins architectuur gereïncarneerd wordt. In september liepen de inwoners van de hoofdstad massaal uit voor de opening van het gerestaureerde Noordelijk Rivierstation, het architectonisch hoogtepunt van een 128 kilometer lang kanaal dat Stalin liet graven in de jaren dertig. Ook de gouden ster, met daarin een hamer en een sikkel van edelstenen, fonkelt weer.

De restauraties maken deel uit van een meerjarenplan ter verfraaiing van Moskou. Met honderden miljarden roebels waar andere Russische steden alleen van kunnen dromen, laat de regering nieuwe parken en complexen verrijzen en oude herstellen. Boven aan de lijst voor herstel: Stalins tempels van het socialisme.

Geen toevalligheid, denkt Anna Bronovitskaja, een architectuurhistorica die boeken schreef over bouwstijlen onder de Sovjet-Unie en betrokken is bij de renovatie van VDNCh. ‘Het is merkwaardig dat de beslissing tot renovatie werd genomen in het jaar waarin Rusland de Krim terugpakte. Ik denk dat de motieven zeker te maken hebben met de imperiale ambities van het moderne Rusland.’

Verpieterde paviljoens

Stalins architectuur was bedoeld om de wereld te imponeren, met inbegrip van de eigen bevolking. Die zag in de jaren dertig niets terechtkomen van het economische wonder dat de bolsjewieken hadden beloofd. Dus besloten de bolsjewieken te doen alsof het wonder in Moskou wel geschied was. Sovjet-burgers die de monumentale nieuwbouw zagen tijdens excursies naar de hoofdstad of in kranten en films, moesten denken: als Moskou er nu al zo bijligt, dan zal die weelde ons vast ook bereiken als we maar hard blijven doorwerken.

Na de Sovjet-Unie verpieterden de gebouwen. De paviljoens waar de Sovjet-republieken hun mooiste schatten hadden getoond en waar het proletariaat zich vergaapt had aan de vruchten van Stalins industrialisatie, veranderden in marktjes met Chinese waar. In andere paviljoens trokken kapitalisten nachtclubs op, met pillen slikkende jongeren die dansten onder de mozaïeken van Joeri Gagarin, de eerste mens in de ruimte en de grootste held van de Sovjet-Unie.

Maar de burgemeester van Moskou, Sergej Sobjanin, ontkent dat hij ideologische bedoelingen heeft met de restauratie. ‘Voor mij is deze plek hemel noch hel’, zei hij bij het begin van de werkzaamheden. ‘We herstellen geen elementen van een bepaald regime, maar iets dat gemaakt is door onze beste kunstenaars. Als dit het niet waard is om te behouden, dan weet ik niet wat dat wel waard is in ons land.’

De weggestopte waarheid

Dat Stalins bouwwerken behouden moeten blijven, is geen discussiepunt onder Russische historici. ‘De bouwwerken zijn natuurlijk gebruikt als propagandawapen, maar ze zijn niet gestopt architectuur te zijn’, zegt Bronovitskaja.

Moskovieten trekken weer massaal naar de triomfboog bij de ingang met boven op twee kolchozboeren. VDNCh is weer een van de populairste recreatieplekken van Moskou met een nieuw patriottisch geschiedenismuseum, twee ruimtevaartmusea en een dolfinarium. En nu de jaarlijkse openluchtijsbaan weer open is, zwieren er dagelijks duizenden Moskovieten tussen Stalins paviljoens door.

Maar net als Stalin laten de autoriteiten een ding liever onbenoemd: de werkelijke makers van de bouwwerken.

Zo werd er bij de feestelijke heropening van het Noordelijk Rivierstation, een majestueuze passagiersterminal aan het Moskou-kanaal, met geen woord gerept over de 200 duizend gevangenen die ingezet werden bij de aanleg van het kanaal en de bijbehorende infrastructuur, waaronder de terminal. Er hangt nergens een gedenkteken voor de 26 duizend gevangenen die omkwamen tijdens de bouw.

‘De werkelijke geschiedenis van het Noordelijk Rivierstation wordt volledig verborgen’, zegt historica Anna Gajnoetdinova. ‘In plaats daarvan wordt het gebouw getoond als apogeum van de Stalin-tijd, als de haven waarvandaan je naar vijf zeeën kunt varen, en als een prachtig gebouw.’

Verdwenen archieven

Gajnoetdinova kreeg als een van de eersten toegang tot de archieven van het Moskou-kanaal, tot voor kort bestempeld als staatsgeheim. Ze vond alleen de bouwkundige archieven; de documenten over de gevangenen zijn verdwenen. ‘Een archivaris vertelde me dat ze gezien heeft hoe agenten van de geheime dienst de documenten in de Wolga gooiden na de evacuatie van het archief naar de stad Oeljanovsk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het overgebleven deel is volgens haar door agenten verbrand in de jaren negentig.’

Ook bij de bouw van VDNCh werden duizenden gevangenen van de goelag-kampen ingezet. De hoofdarchitect van het park, Vjatsjeslav Oltarzjevski, werd tijdens de bouw gearresteerd en tot dood veroordeeld, maar kwam later vrij en werkte na zijn gevangenschap mee aan de bouw van Stalins grootste wolkenkrabbers.

De kans is aanzienlijk dat bezoekers van Stalins gerenoveerde gebouwen geen idee hebben van de totstandkoming. Volgens een recente peiling heeft bijna de helft van de Russische jongeren nog nooit gehoord van Stalins repressies.

Onder president Poetin wordt er weinig gedaan om dat te veranderen. De regering opende weliswaar een Goelag-museum in Moskou, maar de aandacht in het onderwijs gaat vrijwel volledig uit naar Stalins overwinning op Hitler tijdens de Tweede Wereldoorlog. Stalin komt uit peilingen steevast naar voren als de populairste Sovjet-leider. Bij ingangen van de Moskouse metro hangen de nieuwe Stalinkalenders voor 2021.

Klein muzikaal verzet

De nauwe officiële kijk op Stalin leidt steeds vaker tot geschiedvervalsing. Tijdens de renovatie van het Noordelijke Rivierstation kreeg het Moskouse Transportmuseum subsidie om een kantoortje voor Stalin in te richten in het gebouw, ook al is er geen bewijs dat Stalin er ooit is geweest. ‘De autoriteiten willen niet accepteren dat een monster de held is van de oorlogsoverwinning waar we zo trots op zijn’, zegt Gajnoetdinova. ‘Daarom wordt hij mooier voorgesteld dan hij was.’

Een kleine groep mensen probeert het ongecensureerde verhaal achter het rivierstation te vertellen. De acht leden, onder wie jongeren op zoek naar de kampgeschiedenis van hun voorouders, houden jaarlijks een herdenkingsbijeenkomst aan de oever van het kanaal. Met muziekinstrumenten spelen ze liederen voor de doden onder het water.

‘Onze maatschappij zit in een heel langzaam proces waarin we onze geschiedenis herstellen’, zegt Natalja Samover, een van de leden van de groep. ‘Het helpt niet als er dan Stalin-kantoortjes verzonnen worden.’

De renovatie van het rivierstation had volgens haar zoveel mooier kunnen zijn, al was het maar met een gedenkteken voor de gedwongen makers. ‘We genieten van de vruchten van hun werk, maar we doen alsof zij er nooit zijn geweest. Dat is ondankbaar.’