‘Poetin is zo patriarchaal als maar zijn kan'

De laatste keer dat feminist Zalina Marsjenkoelova met de dood werd bedreigd, was na de nieuwe video van de zanger van de Duitse metalband Rammstein.

Eind februari nam frontman Till Lindemann in Rusland een clip op – een soloproject. De gekuiste versie (‘Platz eins’) staat op Youtube, de uncut version was alleen te zien op een pornosite. Binnen een dag zwierf ook die versie rond op internet en kon iedereen bekijken hoe Lindemann (57) hardhandige, sadistisch getinte seks heeft met Russische meisjes.

Russische mannen waren wítheet, maar hun woede richtte zich niet op Lindemann, want Rammstein is razend populair in Rusland. De mannen vervloekten de ‘hoeren’ die zich hadden laten filmen. Toen via het anonieme forum 2ch.net de namen van de jonge vrouwen openbaar werden gemaakt, werden zij overspoeld met beledigingen en dreigementen.

Zalina Marsjenkoelova kan zoiets niet laten passeren. De afgelopen jaren heeft de 33-jarige mediamanager en blogger zich steeds nadrukkelijker gemengd in het Russische debat over vrouwenrechten en groeide ze uit tot een van de gezichten van het Russische feminisme. Hoe is het in gódsnaam mogelijk dat vrouwen worden bedreigd vanwege een videoclip, vroeg Marsjenkoelova zich af op Twitter. „Het interessante is dat niemand boos is op Lindemann”, zei ze in een interview met Deutsche Welle. „Het zijn altijd de vrouwen die de schuld krijgen.”

Dat had ze beter niet kunnen zeggen. Online loofde iemand 120.000 roebel (1.500 euro) uit voor „een video waarop deze slet in elkaar wordt geslagen.” Op 2ch.net filosofeerde gebruiker ‘Hiccup Bloodrain’ over de beste manier om Marsjenkoelova om het leven te brengen. ‘Abortus met een vork’ (Marsjenkoelova is zwanger) was een van de voorstellen, ‘steniging’ luidde een andere suggestie.

Zorgen om veiligheid

Marsjenkoelova deed aangifte. Voor het eerst, vertelt ze, maakte ze zich zorgen over haar veiligheid en die van haar familie. Maar verbaasd was ze niet. In Rusland is geweld tegen vrouwen nog altijd een levensgroot probleem. „In onze hoofden heerst Saoedi-Arabië”, vertelt Marsjenkoelova in een gesprek met deze krant. „De discussie over huiselijk geweld bevindt zich op het niveau: hoezo mag ik mijn vrouw niet slaan?”

Volgens specialisten krijgt een op de vier gezinnen in Rusland te maken met geweld. Toch is Rusland het enige land binnen de Raad van Europa dat de Istanbul-Conventie tegen huiselijk geweld niet heeft ondertekend. Sterker: in 2017 werd mishandeling binnen de huiselijke sfeer uit het strafrecht gehaald en krijgen mannen die hun vrouw slaan alleen nog een boete.

Al bijna drie jaar houden Marsjenkoelova en andere feministen zich intensief bezig met voorlichting over geweld tegen vrouwen. Vaak tegen de stroom in: „We werden overal zwartgemaakt. Als je praat over huiselijk geweld krijg je meteen te maken met een paar fuckers die beginnen je te bedreigen.”

Fuckers – geen woord dat je Russische vrouwen snel in de mond zal horen nemen. Russische mannen schelden bij het leven, maar voor vrouwen wordt het gebruik van scheldwoorden als ongepast gezien. Marsjenkoelova vloekt als een ketter. Haar campagne voor het merk Reebok (‘Ga niet zitten wachten op waardering van een man, ga zitten op zijn gezicht’) was shockerend voor veel Russen. Marsjenkoelova’s autobiografische boek Vrouwen aan de macht was een van de eerste feministische boeken van de hand van een Russische auteur.

‘Eigen schuld’

‘Zalina’ – ze is bekend onder haar voornaam – trekt de aandacht. Bijvoorbeeld als ze spreekt over het lot van de Moskouse zusjes Chatsjatoerian, die hun vader doodsloegen nadat ze jarenlang door hem waren mishandeld. Vorig jaar besloot het OM dat de drie zussen uit zelfverdediging hadden gehandeld. Daar ging een lange en intensieve campagne aan vooraf, zegt Marsjenkoelova. „Zelfs journalisten dachten: huiselijk geweld is iets in de privésfeer, of: eigen schuld van die vrouwen. Wij moesten ze uitleggen dat het komt door het patriarchaat. Dat mannen wordt geleerd om te slaan.”

Lees ook Moord van tienerzussen op vader Michaïl verdeelt Russen

Inmiddels lijkt er sprake van een omslag. Toen zangeres en presentatrice Regina Todorenko in een interview zei dat vrouwen die slachtoffer zijn van huiselijk geweld het daar zelf naar hebben gemaakt, kreeg ze bijkans de hele natie over zich heen. Om het schandaal te bezweren, maakte Todorenko een film over het probleem waarin ze publiekelijk te biecht gaat: ze had het bij het verkeerde eind.

„Om te kunnen praten over feminisme moesten we eerst de drempel van huiselijk geweld over”, zegt Marsjenkoelova. Zelf beschouwde ze zichzelf nooit als feminist, maar als een selfmade woman: een intelligent en eigengereid kind dat zich wist te ontworstelen aan een moeilijke jeugd in een dorpje op het noordelijke schiereiland Jamal, boven de poolcirkel. Dat de meisjes op school geen handenarbeid kregen maar naailes, ergerde haar. Dat zij van haar autoritaire vader altijd de tafel moest dekken, maakte haar woedend.

Meisjes die zich schikten in hun rol waren domme gansjes, dacht ze. Zelf haalde Marsjenkoelova zulke goede cijfers dat ze een plek kreeg aan de prestigieuze Moskouse Staatsuniversiteit waar ze cum laude afstudeerde. Op haar 23ste kreeg ze haar eerste leidinggevende functie bij een marketingbureau. En ze merkte dat Russische media tegen vrouwen een toon aanslaan „alsof ze zwakbegaafd zijn”.

‘Afgepeigerd paard’

Marsjenkoelova begon er over te schrijven op haar Telegramkanaal. „Ik begon al dat patriarchale af te zeiken: al die Cosmopolitans en Marie Claires, al die media en reclame die geheel zijn gebaseerd op stereotypen.” Ze werd overspoeld met reacties. „Ik kwam er achter dat ik niet de enige vrouw was die niet dom was. Zo werd ik, geheel onverwacht, feminist.”

Dat is lang niet makkelijk in een land dat volgens Marsjenkoelova is blijven hangen in de jaren 50. De Sovjetpropaganda predikte vrouwenrechten, maar de communistische praktijk was dat vrouwen zowel moesten werken als het huishouden doen, want de mannen staken geen vinger uit. Of zoals Marsjenkoelova het beeldend kan zeggen: „De sovjetvrouw was een afgepeigerd paard dat vooral thuis op de bank wilde zitten.”

In 1991 belandde de sovjet-samenleving, die de tweede feministische golf van de jaren 60 niet had meegemaakt, in één klap in de geseksualiseerde cultuur van het Westen.

De jaren negentig in Rusland waren één lange parade van miss-verkiezingen. Anno 2020 zijn er in Moskou meer schoonheidssalons dan supermarkten, want de Russische vrouw moet voor alles bevallig zijn. „Mannen denken na over de zin van het leven”, zegt Marsjenkoelova. „Russische vrouwen denken na over hoe ze een kerel moeten vinden.”

De arbeidsparticipatie van Russische vrouwen is hoog: in 2018 hadden bijna evenveel vrouwen (35,3 miljoen) als mannen (37,3 miljoen) een betaalde baan. Maar vrouwen verdienen gemiddeld 27 procent minder dan mannen. De Russische regering wil dat vrouwen die achterstand inhalen, maar het autoritaire Poetin-regime benadrukt ook ‘traditionele waarden’. Dat laatste is niet bevorderlijk voor de gendergelijkheid. In het laatste Global Gender Gap Report neemt Rusland de 81ste plaats in – ver achter Wit-Rusland (29), Oekraïne (59) en Kazachstan (72). In de afgelopen tien jaar is Rusland dertig plaatsen op de ranglijst gezakt.

„Poetin is zo patriarchaal als maar zijn kan”, zegt Zalina Marsjenkoelova. Maar ook de liberale oppositie is volgens haar niet bijster geëmancipeerd. „Navalny deed heel denigrerend over feministen. Nu doet hij dat niet meer, omdat het feminisme aan kracht wint in Rusland. Toch schreef hij vorig jaar nog: ‘Waarom interesseren zo weinig vrouwen zich voor politiek?’ In feite denkt hij patriarchaal.”

Identiteitspolitiek

Op een donkere januari-avond discussieert ze in een Moskous zaaltje met Michaïl Svetov, de leider van de Libertarische Partij. Vorig jaar was Svetov een van de voormannen van de antiregeringsdemonstraties, die Moskou wekenlang in hun greep hielden. Maar Svetov is ook een aanhanger van de conservatieve Canadese denker Jordan Peterson en feminisme vindt hij gevaarlijke identiteitspolitiek.

„In plaats van het te hebben over de zusjes Chatsjatoerian hebben we het vaak het over gekleurd okselhaar”, smaalt Svetov. Hij houdt Marsjenkoelova’s boek omhoog: waar is het wetenschappelijk bewijs voor de stelling dat meisjes even goed zijn in wiskunde als jongens?

Dat bewijs is er wel degelijk, zegt Marsjenkoelova. Fel: „Degenen die dat onderzoek steeds afzeiken, zouden zelf met tenminste één klein onderzoekje moeten aankomen dat het tegendeel bewijst.”

Marsjenkoelova wint het debat. Maar als ik haar twee weken later spreek, is ze niet tevreden. „Als mensen uit een ontwikkeld land als Nederland zouden horen waar wij hier over discussiëren, dan zouden ze met hun oren klapperen.” Neem alleen al het thema van de avond: ‘Feminisme: strijd om gelijke rechten of om privileges?’. Ze snuift. „Zo’n stelling poneren in een dieppatriarchaal land als Rusland... dat is alsof je gevangenen van een concentratiekamp verwijt meer vrijheden te willen.” 

Het liefste zou ze haar werk als mediamanager aan de wilgen willen hangen en zich fulltime bezighouden met vrouwenrechten. Ze deed mee aan een concours van een Russische bank, maar haar voorstel voor een Youtube-kanaal over emancipatie legde het af tegen projecten voor wezen en zwerfhonden. Soms droomt ze van een eigen politieke partij. „De naam heb ik al: ‘Furie’.”