De Hoge Raad, wat doet doet die eigenlijk?

Toen Maarten Feteris niet lang geleden een schoolklas bij het gebouw van ‘zijn’ Hoge Raad schriftelijk vragen zag beantwoorden, kon hij het niet nalaten om bij de juf te informeren of ze de kinderen ook iets vertelde over het werk van het hoogste rechtscollege van Nederland. “Oh, maar ik ben maar een gewone lerares hoor, dat weet ik niet”, reageerde ze ­geschrokken.

Zijn collega’s bevestigden het beeld. “Als je op verjaardagen vertelt dat je bij de Hoge Raad werkt, denken mensen nogal eens dat je iets verhevens doet, maar ze hebben er tegelijkertijd meestal geen beeld van”, zegt Feteris. “En we zijn dan misschien wel hoog als Hoge Raad, maar we willen niet gezien worden als verheven of mysterieus. Het zou goed zijn als we mensen een beeld geven bij wat we doen.”

Liefde

Zo ontstond het idee voor ‘De kleine Hoge Raad voor dummies’. Nu ligt Feteris dus tussen de dummieboeken over liefde, gitaar spelen en mindfulness. “De liefde is ook belangrijk, midden in het dagelijks leven van de mensen, maar er is bijvoorbeeld ook een dummieboek over Nederlandse politiek.” Het liefst ziet de president van de Hoge Raad ook een ‘Rechtspraak voor dummies’ verschijnen. “Wij zijn daarin maar één van de schakels.”

Feteris en zijn collega-raadsheren ontmoeten regelmatig misverstanden over hun werk. “Men denkt soms dat wij ons alleen maar ­bezighouden met de regels van een proces, ­bijvoorbeeld alleen maar kijken of een proces-verbaal bij wijze van spreken wel op het goede formulier is geschreven. En dat we dus niet over de inhoud gaan. Het is zo dat wij de feiten niet opnieuw kunnen vaststellen, maar we kunnen wel van alles zeggen over de juridische inhoud.” Het tegenovergestelde misverstand luidt dat de Hoge Raad de hele rechtszaak nog eens gaat overdoen, weer nieuwe getuigen kan horen bijvoorbeeld of ander aanvullend onderzoek uitvoert. Ook dat klopt niet.”

Een ander misverstand is dat de Hoge Raad zich uitsluitend richt op individuele rechtszaken en daarin de eindbeslissing neemt. Maar de hoogste rechters hebben ook uitdrukkelijk de taak om te zorgen voor de rechtseenheid en voor de rechtsontwikkeling: het inkleuren van de kaders die de wetgever geeft. Het dummieboek geeft een korte uitleg van de geschiedenis en het functioneren van de Hoge Raad, maar levert ook voorbeelden van uitspraken die direct relevant zijn voor het leven van de lezer (zie kader).

Zwart-wit

Het boek is bedoeld voor ­iedereen die in de rechtspraak is geïnteresseerd, zegt Feteris. “Wel voor mensen die de moeite willen nemen om zo’n 160 bladzijden te lezen. Stel dat je op Schiphol zit en een vlucht van een paar uur gaat nemen, daarin kun je het uitlezen.” Het boek is geen instrument om de rechtsstaat te promoten bij wantrouwende mensen, denkt de president. “Ik heb niet de illusie dat zo iemand na lezing constateert ‘nou, het zijn toch wel goede mensen’. Ook de criticasters die rechters ‘soft en D66 vinden’ zal Feteris vermoedelijk niet overtuigen. “Hoewel ik wel duidelijk uitleg dat onze rechters niet op politieke overtuiging worden geselecteerd. Sterker nog, ik heb met veel collega’s intensieve discussies maar toch geen idee wat hun politieke voorkeur is.”

Educatie in de rechtsstaat is het boekje wel, zegt Feteris: wie meer weet, oordeelt milder. Juridische uitspraken zijn genuanceerd, en de complexe zaken die bij de Hoge Raad komen al helemaal. “Met de komst van sociale media zie je dat voor een zwart-witoordeel, zoals mensen dat vroeger onderling in bijvoorbeeld het café over rechtszaken uitspraken, nu direct een groter publiek is te vinden. Maar we zullen de rug recht moeten houden als een juridisch juiste beslissing niet zwart-wit is. Dat we in Nederland in veel situaties een procedure kunnen beginnen, ook tegen de overheid, onderstreept dat in een rechtsstaat iedereen, dus ook de overheid, gebonden is aan het recht. Daarover is men in sommige andere landen weleens verbaasd. ‘Goh kun je dat allemaal voor de rechter brengen?’, zegt men dan.”

Veel lagere rechters hebben de afgelopen tijd geklaagd over productiedruk, minder tijd voor zaken en als gevolg ook een aantasting van hun onafhankelijkheid. “Dat zijn serieuze zorgen, maar de afgelopen tijd zijn rechters zelf gaan kijken hoeveel tijd er gemiddeld ­nodig is per zaak en zitting, en zij hebben dat vastgelegd in zogeheten professionele standaarden”, zegt Feteris. “Dat heeft er terecht toe geleid dat er geld bijkwam; zo zijn er de ­afgelopen jaren veel nieuwe rechters bijgekomen vanwege die standaarden. Een rechter is onafhankelijk, en moet daar invulling aan durven geven. Aan de andere kant is de snelheid van de afhandeling van een zaak ook onderdeel van kwaliteit van de rechtspraak. Dat zie je aan experimenten met buurtrechters, die snel beslissingen nemen in eenvoudige zaken. Dat vinden mensen belangrijk.”

Rechtsbijstand

Feteris ziet verder risico’s bij vergaande ­bezuinigingen op de rechtsbijstand. In dat ­verband waarschuwt hij voor het gevaar dat bij onvoldoende toegang tot het recht een groep mensen ontstaat die zegt ‘deze rechtsstaat is niet de onze’. Rechters spreken zich niet zo snel uit over de politiek en Feteris formuleert het dan ook omzichtig, de oplossingen overlatend aan die politiek. Zo hoort het bij een scheiding van staatsmachten, beter gezegd het evenwicht tussen de drie staatsmachten.

Een evenwicht waarover hij zelf niet al te somber is als het gaat om recente inmenging van diezelfde politiek met het rechterswerk. “Een aantal jaren terug bemoeiden Kamerleden en ­bewindspersonen zich nog wel eens met ­opsporingsonderzoeken of met lopende rechtszaken. Dat zie je de afgelopen jaren minder, de huidige ministers antwoorden consequent dat de rechterlijke macht zelf zijn uitspraken bepaalt.”

Dat evenwicht in een rechtsstaat mag ­abstract zijn, het gaat vooral opvallen als het er niet is, zegt Feteris. Landen als Polen en Hongarije krijgen felle kritiek omdat de regering zich er bemoeit met rechters, bijvoorbeeld door een onwelgevallige groep vervroegd met pensioen te sturen. De minachting van de Amerikaanse president Donald Trump tegenover rechters is alom bekend en heeft ook het boek van Feteris gehaald.

Elektrische gitaar

In ­Nederland is er nog een theoretische mogelijkheid dat de Tweede Kamer zich, net als in de Verenigde Staten, bemoeit met de benoeming van leden van de Hoge Raad. Die stuurt namelijk bij een vacature een lijstje met zes kandidaten naar de Tweede Kamer. Die mag vervolgens een voordracht doen aan de minister, die de raadsheren benoemt. “In de praktijk is daarover in de vier jaar dat ik president ben geen enkele discussie geweest”, zegt Feteris. “We hebben met de Tweede ­Kamer de stilzwijgende afspraak dat de politieke voorkeur van mensen geen enkele rol speelt.” Vrees voor politieke bemoeienis heeft Feteris in deze verhoudingen dan ook niet. “Die bemoeienis hangt vooral af van de politieke cultuur in een land. Als men zich ermee wil bemoeien, dan is er altijd wel iets te vinden. Dat zie je in Polen.”

Niet alleen het werk van de Hoge Raad is een stuk minder mythisch dan gedacht, dat geldt ook voor de mensen, zo is te lezen in het dummieboek van Feteris. Hij geeft als voorbeeld de muzieksmaak van de raadsheren: die varieert ‘van opera tot jazz’. Wordt er wellicht ook nog iets ruigers gedraaid aan het Haagse Korte Voorhout? “We hebben onder onze medewerkers iemand die ook dj is, en ik had ooit een collega in de kamer naast me met een drumstel en elektrische gitaar op zijn kamer”, zegt Feteris. “Maar om serieus te zijn, het is voor ons belangrijk ons aan te passen aan de tijd. Daarbij past ook de komst van meer vrouwelijke raadsheren. Er ontstaan dan ook andere gesprekken. Wat nog beter kan, is dat we ons openstellen voor andere groepen. Denk aan raadsheren met een andere culturele achtergrond, die zijn er tot nu toe niet. Bij het ­ondersteunend personeel, bijvoorbeeld van ons wetenschappelijk bureau, zie je wel mensen van Turkse, Marokkaanse of Antilliaanse afkomst. Je wilt ook raadsheren uit die groepen. Niet voor uitspraken met een andere uitkomst, maar voor een breder draagvlak. Het zal niet gemakkelijk zijn. Wij vissen uit een beperkte groep, van advocaten en rechters tot hoogleraren, een groep waarin niet veel mensen met een andere culturele achtergrond zijn. Maar het is wel belangrijk dat wij ons gezag versterken in de hele samenleving.”

Wist u dat de Hoge Raad...
→ Vorig jaar bijna zesduizend keer uitspraak deed.
→ Ook zogeheten prejudiciële vragen van rechtbanken of ­gerechtshoven kan beantwoorden. Er wordt dan door een ­lagere rechter aan de Hoge Raad gevraagd om duidelijkheid in bijvoorbeeld een reeks lopende rechtszaken (zie ook het kader ‘Wie heeft baat...’).
→ Sinds vorige maand een groot deel van de zaken digitaal kan behandelen.
→ In de Tweede Wereldoorlog niet bepaald een baken van verzet was. In 1941 werd de toenmalige Joodse president door de Duitsers ontslagen. Geen van zijn collega’s tekende protest aan.
→ Nu 34 raadsleden heeft, van wie er 13 vrouw zijn. Ook die heten ‘raadsheren’.
→ Politici kan berechten wegens ambtmisdrijven. De procureur-generaal bij de Hoge Raad moet ze dan vervolgen, en dat kan alleen maar als het kabinet daarom vraagt. Het is er nog nooit van gekomen, maar mocht het gebeuren, dan staat de betrokken politicus direct voor de Hoge Raad terecht. De Hoge Raad doet dan als eerste en enige rechterlijke instantie uitspraak.

Wie heeft er baat bij de Hoge Raad
Gebruikers van mobiele telefoons. Het leek aantrekkelijk, aanbiedingen van mobiele abonnementen inclusief ‘gratis’ telefoons. Maar wie de maandelijkse kosten niet meer kon betalen, kreeg van aanbieders niet meer de bescherming die hoort bij koop op afbetaling en consumentenkrediet. Want het was immers geen koop, als je aanneemt dat het toestel echt gratis is. De kantonrechters hadden het er druk mee en een van hen vroeg de Hoge Raad hoe dit nou zit. Het is wel koop op afbetaling en consumenten hebben de rechten die daarbij horen, antwoordde die op deze ‘prejudiciële vraag’ (zie ook ‘Wist u dat...’).
De autorijder en zijn privacy. ­Begin 2017 verbood de Hoge Raad de Belastingdienst om beelden van camera’s boven snelwegen te gebruiken om te onderzoeken of mensen niet stiekem veel meer privéritten maken met hun auto van de zaak dan ze opgeven. Zo structureel beelden verzamelen, opslaan, bewaren en gebruiken mag niet als er geen wettelijke basis voor is. En die was er niet.
Bosnische oorlogsslachtoffers. De Hoge Raad bevestigde in 2013 eerdere rechterlijke oordelen dat de Nederlandse staat aansprakelijk was voor de dood van drie moslims die in 1995 door Dutchbat niet werden meegenomen toen de basis in Srebrenica werd geëvacueerd. Kort na de evacuatie werden de drie vermoord, vermoedelijk door Serviërs.

Maarten Feteris en Jason van Heusden
De kleine Hoge Raad voor dummies.
160 blz, 9,99 euro.

Lees ook:

Eindelijk die fax eruit: de Hoge Raad gaat digitaal

Burgers die betrokken zijn bij strafzaken tot aan de Hoge Raad kunnen hun zaak vanaf nu volledig digitaal volgen. Minister Sander Dekker (rechtsbescherming) opende gisteren de webpagina ‘mijn zaak’. 

Rechter Jan Wolter Wabeke neemt bezorgd afscheid: ‘Rechters staan te veel onder druk’

Vertrekkend rechter Jan Wolter Wabeke (70) ziet bezorgd dat rechters in Nederland steeds vaker persoonlijk worden aangevallen. Bovendien bemoeien politiek en bestuur zich met het werk in de raadkamer.