In het kleine grachtenpand van de Amsterdamse koffiezaak Back To Black kaatst het geklets van koffiedrinkende twintigers en dertigers tegen de muren. Het krakende gesis van een stoompijpje klinkt nog net boven de kakofonie uit. De planken aan de wand zijn gevuld met zakken vol bonen van over de hele wereld: Panama, Colombia, Peru, Brazilië, Ethiopië.
€3,60 kost een cappuccino. Vijf woorden aan de binnenkant van het kopje hinten op een vaste klandizie van mensen die het bedrag er graag voor neertellen: Thank you for being addicted. De tekst is raak: een cappuccino is niet snel te duur voor aan cafeïne verknochte consumenten. Maar hoelang nog?
Wereldwijd drinken we 3 miljard kopjes koffie per dag, en dat aantal neemt de komende jaren waarschijnlijk alleen maar verder toe. In 2050 kunnen het volgens de International Coffee Organization al 6 miljard kopjes zijn omdat de drank steeds meer in de smaak valt in landen als China, India en Vietnam.
Tegelijkertijd verbraken de prijzen van koffie het afgelopen jaar record na record. Daarmee is een nieuw koffietijdperk aangebroken. Dure koffiebonen zorgen voor winnaars en verliezers, dwingen partijen door de hele koffieketen heen tot hardere onderhandelingen en leiden tot inventieve oplossingen.
Twee hoofdrolspelers
Het begon allemaal met dansende geiten. Zo gaat de legende althans. De Ethiopische geitenhoeder Kaldi zag in de negende eeuw zijn geiten dansen en springen onder de bomen waar ieder jaar dezelfde rode bessen aan groeiden. Het bleken koffiebessen, die in heet water ook voor mensen best te pruimen waren: het eerste kopje koffie.
Op de wereldmarkt zijn er twee hoofdrolspelers: robusta (goed voor zo’n 40% van de wereldwijde koffieproductie) en arabica (ruwweg 60%). De eerste is wereldwijd vooral te vinden in keukenkastjes, vermalen tot poeder voor instant coffee, vanwege de lage prijs en het hoge cafeïnegehalte.
Koffiekenners keken traditioneel neer op deze weinig subtiele variant en kozen liever voor het verfijndere, zoetere broertje van robusta: arabica. Deze koffiebomen groeien op grotere hoogtes, leveren minder op en zijn gevoeliger. Maar ze zijn lekkerder, volgens velen. Zo schenkt koffiereus Starbucks enkel arabica. Het bedrijf vergelijkt de smaak van robusta met die van ‘verbrand rubber’.
Augustus 2022-2023
Robusta is traditiegetrouw goedkoper dan arabica. De ‘minder verfijnde’ boon kan beter tegen een tik van extreem weer en aan de bomen groeien meer bonen.
2024
In de zomermaanden van 2024 loopt de prijs van robusta hard op na mislukte oogsten in Vietnam, de belangrijkste producent van die boon. Even tikt de robusta-prijs zelfs de normaal veel hogere prijs van arabica aan.
Vanaf oktober 2024
Na de zomer van 2024 stabiliseert de prijs van robusta. Ondertussen stijgt die van arabica door na mislukte oogsten, dit keer in arabica-land Brazilië. De boon is inmiddels weer bijna twee keer zo duur als robusta.
Made in China
Toch is robusta de afgelopen decennia steeds populairder geworden, onder meer in opkomende markten in Azië. Bijkomend voordeel: de boon is iets beter bestand tegen extreem weer door klimaatverandering, de grootste aanjager van de hogere koffieprijzen. Vorst en droogte zorgden er vorig jaar voor dat oogsten in Brazilië mislukten, zware regenval en overstromingen deden dat in Vietnam. ‘Extreme situaties zijn heel schadelijk voor de koffieplant’, zegt Thijs Geijer, sectoreconoom bij ING.
Klimaatverandering zal voor een verschuiving zorgen in de grote koffielanden. Brazilië, Vietnam, Colombia en Indonesië kunnen het deel van hun grond dat geschikt is voor koffieteelt zien krimpen. Volgens een onderzoek van de Universiteit Zürich zouden tegelijkertijd landen verder van de evenaar, zoals de Verenigde Staten en China, koffieproducenten kunnen worden.
Vooralsnog groeit de kieskeurige koffieboon maar in een paar regio’s in de wereld. ‘Koffieplanten gedijen het best bij warme gebieden met een hoge luchtvochtigheid en constante temperaturen. Hoogte zorgt vaak voor een rijkere smaak’, zegt Geijer. Hogere temperaturen kunnen in het ergste geval naar schatting de helft van de landbouwgrond ongeschikt maken voor koffieproductie. Ook Europese antiontbossingswetgeving kan de krapte voor koffiegrond vergroten.
Het is een wrang samenspel tussen de korte en de lange termijn. Warmte zorgt er nu al voor dat boeren het hogerop zoeken, zegt Geijer. ‘Soms planten boeren de koffie van de toekomst op hogere, nu nog beboste, plekken, omdat het daar koeler is, maar dat kan de klimaatverandering juist versnellen.’
Voeten kapot werken
Het is de vraag welke boerenbedrijven het nieuwe normaal van dure koffie door steeds onzekerdere oogsten overleven. De verschillen tussen boeren zijn groot.
Brazilië versus Afrika
Braziliaanse koffieboeren bestieren relatief veel grote bedrijven met uitgebreide velden die ze gemechaniseerd oogsten. In Indonesië, Ethiopië en Oeganda zijn veel meer kleine boeren.
Cash crop
In Afrikaanse landen zijn koffiebonen vaak een cash crop die het geld in het laatje moet brengen, naast andere gewassen met lagere prijzen. En dat is te zien in de armoedecijfers onder koffieboeren wereldwijd.
In Ethiopië leeft bijna de helft van de boeren onder de armoedegrens. In Brazilië niet één.
‘De armoede is zo hevig dat boeren soms niet eens laarzen hebben en hun voeten kapot werken, op steeds steilere plantages steeds hoger op de berg’, zegt Ferry Poppegaai, oprichter van Wonder Beans. Het bedrijf maakt monocultuurplantages van duizenden boeren in Peru en Oeganda duurzamer, met meer bomen en een gezondere bodem. Zo wil Poppegaai boeren helpen overleven. Het land van slecht betaalde boeren gaat snel achteruit, bijvoorbeeld omdat ze steeds meer bomen moeten kappen. ‘Dat kan er uiteindelijk voor zorgen dat ze moeten stoppen en de koffievolumes dalen’, zegt hij.
De huidige wereldmarktprijzen zijn niet genoeg om dat tegen te gaan. ‘Hogere prijzen komen echt niet zomaar bij de boer terecht.’ Wie er wel van profiteren, is nauwelijks na te gaan in de lange, ondoorzichtige koffieketen, volgens Poppegaai.
‘Normaal gesproken geldt: a remedy for high prices, is high prices’, zegt Rabobank-econoom Sebastiaan Schreijen. ‘Omdat hogere prijzen het aanbod stimuleren. Nu is dat niet het geval, omdat de hogere prijzen niet vanzelfsprekend bij de boeren terechtkomen.’
Langere reistijd
Als de oogst wel is gelukt, dan moeten de bonen nog oceanen oversteken. Daar drijven hoge transportkosten de prijzen verder op. Zo leidden in januari de aanvallen van Houthi-rebellen op containerschepen binnen een maand tot een prijsstijging van 30% voor robusta-koffie.
Zonder de belangrijke Rode Zee-doorgang zijn veel transporteurs gedwongen om te varen. Een route om Afrika heen, in plaats van de korte route door het Egyptische Suezkanaal, zorgt voor hogere brandstofkosten, langere reistijd en stijgende transportvergoedingen.
De markt verandert voor iedereen
Intussen betekent de onrust voor speculanten een kans om geld te verdienen. De prijzen van termijncontracten voor koffie stegen sinds begin 2024 enorm. Niet veel later liet de aankondiging van Amerikaanse invoerheffingen door president Donald Trump de prijzen juist weer dalen.
Speculanten spelen in op dit soort schommelingen zonder ooit een koffieboon van dichtbij te zien. ‘En dat zorgt voor schaarste en onrust in de markt’, zegt Geijer. De ceo van het Italiaanse Lavazza, een van de grootste koffieleveranciers ter wereld, waarschuwde in de Britse zakenkrant Financial Times dat speculatie – naast extreem weer – op dit moment een van de voornaamste oorzaken is van de hoge koffieprijs.
Kleinere bedrijven handelen niet mee op de wereldmarkt voor koffie. Zij kopen rechtstreeks in bij koffieboeren, zegt Lennart Clerkx. Met zijn bedrijf This Side Up importeert hij specialiteitskoffie voor koffiebranders. ‘Wij spreken een prijs af die afhangt van de oogst. Bij te veel regen of te weinig plukkers stijgt de prijs.’
Die afspraken maken ze kort voordat Clerkx de koffie verscheept. ‘Ik kom net uit Nicaragua, waar een boer twintig dagen regen achter de rug had. Normaal regent het daar bijna nooit tijdens de oogst. Dus hebben we de prijs met dertig cent verhoogd.’
‘Een cappuccino kost straks €6. Het tijdperk van goedkope koffie is voorbij. Het is klaar.’
Hij ziet iets unieks gebeuren. ‘De wereldmarktprijs komt voor het eerst boven onze prijzen uit.’ Daardoor kan koffie van een gigantische Braziliaanse plantage ineens net zoveel kosten als koffie van een kleine boerderij in Kenia. ‘Het verstoort de markt’, zegt hij. ‘Want een boer kan nu van iedereen voor elke kwaliteit koffieboon een hogere prijs krijgen.’
Clerkx werkt totaal anders dan koffieleveranciers zoals Douwe Egberts-moederbedrijf JDE Peet’s en Starbucks. Deze bedrijven sluiten grote contracten af via de wereldmarkt. Dat kan zekerheid geven.
Maar ook voor grote spelers is er nu een nieuw tijdperk aangebroken, zegt directeur Nederland van JDE Peet’s Kenneth Timmermans. Toen de koffieprijzen in 2024 structureel hoog bleven, drong dat besef op kantoor door. ‘Paniek is een groot woord, maar we hadden wel door: dit is echt onbekend terrein.’
Klimaatverandering gaat de multinational raken, zegt Timmermans. Daarom doet het bedrijf onderzoek naar koffieplanten die resistenter zijn tegen grote weersveranderingen.
Cappuccino van €6
De verschillende manieren van inkopen verklaren waarom leveranciers en supermarkten al maanden geleden ruzie kregen over de hogere prijs van koffie. Pakken Douwe Egberts-koffie ontbraken in tal van Europese supermarkten, van Jumbo tot Intermarché. Koffiezaakjes die inkopen bij leveranciers als Clerkx hadden daar weinig mee te maken.
Daar komt deze zomer verandering in. ‘Ik verwacht dat mijn bonen binnenkort 30% duurder worden’, zegt Richard Jones, eigenaar van Jones Brothers Coffee. Hij verkoopt specialiteitskoffie aan supermarkten en horeca en heeft een kleine koffiezaak in de Amsterdamse Pijp. Omdat ook al zijn andere kosten stijgen, gaan de prijzen aan zijn koffiebar omhoog. ‘Een cappuccino kan dan rond de €6 kosten. Het tijdperk van goedkope koffie is voorbij. Het is klaar.’
In een cappuccino zijn onder meer de huurkosten van de koffiezaak, de personeelskosten van de barista en de transportkosten door Nederland én over de wereld meegerekend. Ook die kosten lopen op. De koffieboon bepaalt slechts een klein deel van de prijs, net zoals bij een pak snelfiltermaling in de supermarkt.
In de supermarkt kan een kilo koffie dit jaar voorbij de €20 schieten, volgens Rabobank. Dit voorjaar betalen consumenten nog gemiddeld €17 per kilo.
Koffie als luxeproduct
Dat is niet erg, vindt Clerkx. ‘Koffie is sinds de jaren tachtig al structureel te goedkoop’, zegt hij. Het zou een luxeproduct moeten zijn, omdat de koffieplant maar op weinig plekken ter wereld kan groeien. Bovendien is koffie een arbeidsintensief product, zegt hij. ‘Het is zó’n klotewerk om al die kersen van de koffieplant met je handen te plukken.’
Duurdere koffie kan boeren helpen bij het klimaatbestendig maken van hun bedrijf, voegt Geijer toe. ‘Als de prijzen maar hoog genoeg zijn, kunnen boeren bemesten of investeren in variëteiten die beter tegen extremen kunnen.’
‘Klimaatverandering maakt het steeds moeilijker om heel bijzondere arabica’s te laten groeien. Ik denk dat die prijs gigantisch gaat stijgen.’
Inge Bulthuis, eigenaar van koffiezaak en -branderij Back To Black, houdt er rekening mee dat de beste kwaliteit koffie ‘verschrikkelijk duur’ wordt. ‘Maar ik vraag me af of mensen bereid zijn om “wijnprijzen” voor koffie te betalen.’
Ook Jones betwijfelt of mensen het zomaar zullen accepteren als koffie straks net zo’n exclusief product is als champagne. ‘Ik praat elke dag met mijn klanten. Hoezeer zij alle wereldproblematiek ook begrijpen, ze willen niet veel meer betalen.’ Hij is bang om klanten kwijt te raken aan grotere koffieketens die hun prijzen minder snel hoeven te verhogen. Zij kunnen de hogere kosten langer zelf dragen.
De wijdverspreide behoefte aan cafeïne biedt koffiezaken en handelaren wel wat zekerheid in volatiele tijden. ‘Koffiedrinken is veel meer dan een gewoonte. Het is bijna een ritueel’, zegt Geijer. ‘Veel mensen zeggen ‘s ochtends niet zonder koffie te kunnen. Dat hoor je ze niet zo gauw zeggen over kaas, appels of brood.’
Dat blijkt ook in koffiezaak Back To Black, waar klanten op de stoep wachten op hun dosis cafeïne. Bulthuis schenkt sinds kort een nieuwe koffie. Nieuw voor haar althans: de veelal verguisde robustakoffie. ‘Klimaatverandering maakt het steeds moeilijker om heel bijzondere arabica’s te laten groeien. Ik denk dat die prijs gigantisch gaat stijgen.’
Daarom experimenteert de ondernemer met bestaande koffiebonen. ‘Robusta kan ook fruitig zijn als je het op een heel precieze manier verbouwt en brandt’, zegt Bulthuis. Zo probeert de ondernemer ook de koffiesnob mee te krijgen. Dat zal wel moeten. ‘Want dit is de toekomst van koffie: een markt die onder druk staat en een wereld die ieder jaar meer koffie wil.’