In het kort
- De fabrieken in papierhoofdstad Eerbeek liggen in of pal tegen het grootste Natura 2000-gebied van Nederland, de Veluwe.
- Een van die fabrieken, De Hoop, mag in het kader van het stikstofbeleid van de provincie nooit meer open.
- Er moet een batterijpark komen waarmee alle papierfabrieken in de omgeving van het gas af kunnen.
Ga voor de ingang van papierfabriek De Hoop in Eerbeek staan en je ziet een klassiek industrieel complex. Kale, hoge, raamloze bouwwerken met dikke schoorstenen. Een ongenaakbaar fort van beton en staal aan een provinciale weg.
Draai je dan om en kijk naar de overkant van diezelfde Harderwijkerweg. De sfeer verandert totaal. Je ziet huizen met puntdaken langs landweggetjes en weilanden omzoomd door weelderig eikenbos. Dit is het begin van de Veluwe. In dit groene dal onderaan een stuwwal meanderen al eeuwen beken en sprengen op weg naar de verderop gelegen IJssel. Het is Natura 2000-gebied. Vijftien meter, dat is de afstand tussen deze fabriek en het grootste natuurgebied van Nederland.
De nabijheid van zware industrie en kwetsbare natuur in de Nederlandse papierhoofdstad Eerbeek stelt de provincie voor grote uitdagingen. Om de uitstoot van schadelijke stoffen terug te dringen, moeten steeds meer fabrieken in het gebied van het gas af en overschakelen op stroom. Wel is in het geval van De Hoop het acute uitstootprobleem verholpen, sinds de Finse eigenaar Stora Enso in 2023 besloot de fabriek te sluiten omdat de kartonmarkt was ingestort.
Zuiver water
De bouw van zo’n grote papierfabriek zo dicht bij de natuur plan je natuurlijk niet. Die is zo gegroeid. Vierhonderd jaar geleden verschenen in dit dal de eerste molens om spierwit papier te maken met het zuivere water dat opgesloten zit in de kleilagen van de Veluwe. Nieuwkomers vestigden zich gewoon wat hoger op de beek, dan hadden ze het schoonste water.
Vandaar dat van de drie overgebleven fabrieken de oudste, Folding Boxboard (FOLBB), echt middenin het dorp ligt. De Hoop ligt zoals gezegd aan de rand. En de ‘jongste’ van het stel, de fabriek van Coldenhove (ontstaan in 1661), is op een locatie gevestigd die nu onvoorstelbaar is: middenin het Natura2000-bos.
Tegenwoordig produceert Coldenhove specialistisch papier voor sublimatiedruk en medisch papier voor steriele verpakkingen. Maar er waren tijden dat de Eerbeekse beek blauw kleurde omdat bij Coldenhove de order voor Belastingdienst-enveloppen binnenkwam.
Naast de papierproducenten zijn er nog talloze dozen- en enveloppenmakers, opslagloodsen en vervoerders in Eerbeek die leven van karton en papier. Het is een monocultuur, zegt Eerbeker Bruno de Vries, die zelf 33 jaar bij Folding Boxboard werkte. ‘De slager en de supermarkt leven er ook van. Als het papier wegvalt, wordt het een spookdorp.’
Papier-minded
Het is niet altijd leuk om te wonen naast een papierfabriek. Die verspreidt de ranzige lucht van boterzuur en laat af en toe installaties loeien, ook middenin de nacht. De bevolking van Eerbeek neemt dat voor lief, zegt De Vries. ‘Men is papier-minded hier. De welvaart is hier prima, je hoort weinig van winkels die dichtgaan en bij goed weer zitten de terrassen vol.’
Maar dat de meeste Eerbekers geen probleem hebben met de energieslurpende industrie in het dorp, wil niet zeggen dat er geen problemen zijn. Papierfabriek De Hoop stond op nummer 6 op de ranglijst van piekbelasters in Nederland. De stikstof die de fabriek uitstootte stond gelijk aan die van 29 melkveebedrijven.
De sluiting van De Hoop zorgde voor een schokgolf in het dorp. Tijdens de coronapandemie steeg de vraag naar dozen omdat iedereen zijn spullen thuis liet bezorgen. Daarna stortte de behoefte aan karton weer in. Er gingen niet alleen 165 banen in de fabriek verloren, maar ook tientallen bij bijvoorbeeld Schotpoort Logistics.
Stikstofdossier vlottrekken
Maar, zoals een bekende Nederlands filosoof ooit stelde, ieder nadeel heeft zijn voordeel. De sluiting van De Hoop biedt ook een kans. Eind mei nam de provincie Gelderland een daadkrachtig besluit: de fabriek mag nooit meer open.
De belangrijkste reden is uiteraard de stikstofruimte die daarmee ontstaat. Gelderland kan al jaren geen nieuwe vergunningen meer verlenen aan bedrijven die willen uitbreiden, vertelt gedeputeerde Dirk Vreugdenhil (CU) van onder meer ruimtelijke ordening. Het gaat niet alleen om de hoeveelheid stikstof die een fabriek uitstoot, maar vooral om waar die terechtkomt.
Juist de ‘arme’ grond van de zandverstuivingen op de Veluwe is extra gevoelig voor stikstof, zegt Vreugdenhil. ‘Het is een gebied met een bijzondere biodiversiteit, centraal gelegen in Nederland, maar heel kwetsbaar. Daarom zijn de stappen die wij in Gelderland zetten cruciaal om het hele stikstofdossier in Nederland vlot te trekken.’
‘Het investeringsklimaat in Nederland is op dit moment echt niet zo dat er een nieuwe papierfabriek wordt geopend. Het heeft heel lang geduurd voordat De Hoop uiteindelijk werd verkocht nadat de fabriek was stilgelegd.’
Maar er is nóg een reden voor het radicale besluit. Fabriek De Hoop heeft namelijk een stroomaansluiting van 150 kilovolt, rechtstreeks op het hoogspanningsnet van Tennet. Dat is zeldzaam, dat hebben minder dan honderd grootverbruikers in Nederland. Hoe mooi zou het zijn om die aansluiting te gebruiken als basis voor een batterijpark, groot genoeg om alle overige papierfabrieken in Eerbeek en omstreken van het gas af te halen?
Het zou gaan om een lokaal stroomnetwerk, een gesloten distributiesysteem waar alle bedrijven in Eerbeek gebruik van kunnen maken. Op die manier kan de provincie in één klap ook een aantal andere muurvaste dossiers vlottrekken: het overvolle stroomnetwerk, de vastgelopen woningbouw en zelfs de waterhuishouding.
Maar het is natuurlijk niet niks om als overheid een fabriekseigenaar te verbieden te produceren. Het zogenoemde ‘voorbereidingsbesluit’ dat hiervoor werd ingezet is het krachtigste werktuig uit de Omgevingswet, de bestuurlijke gereedschapskist van de provincie.
Het besluit werd in het diepste geheim voorbereid. De 55 leden van Provinciale Staten werden op 28 mei opgetrommeld voor een vergadering achter gesloten deuren. Wie iets lekte uit de stukken, zou daarmee een misdrijf plegen. De Statenleden stemden uiteindelijk, van links tot rechts, unaniem voor.
Fabriek De Hoop. Met een capaciteit van 300.000 ton papier per jaar was het tot 2023 de grootste van de drie Eerbeekse papierfabrieken.
Eerbeek leeft van en met de papierindustrie die zich hier eeuwen geleden vestigde langs de Eerbeekse beek.
De fabriek van Coldenhove ligt het bos. Hier is het in 1661 begonnen met een molen met een waterrad.
Geen zoete broodjes bakken
Op de vraag waarom het in de provincie Gelderland wel lukt om knopen door te hakken waar landelijke politici zich niet aan willen branden, wil gedeputeerde Vreugdenhil niet ingaan. Maar hij noemt het wel een ‘dapper’ besluit van Provinciale Staten. ‘Wij voelen die verantwoordelijkheid iedere dag. Ik heb zelf bijvoorbeeld ook woningbouw in mijn portefeuille. Er gaat geen dag voorbij dat we niet bezig zijn met de vraag: hoe kunnen we die woningbouwprojecten toch vlottrekken? En dat geldt ook voor mijn collega’s van andere domeinen. Iedereen loopt tegen netcongestie en stikstof aan. De tijd van zoete broodjes bakken is voorbij.’
Het voorbereidingsbesluit heeft niet voor niets die naam. Er is nu anderhalf jaar de tijd om een bouwer en een exploitant te vinden voor het batterijpark dat op de plek moet komen van het enorme terrein van De Hoop. Dat kan de huidige eigenaar zijn, de buurman van De Hoop, verpakkingenmaker DS Smith, of een andere partij.
En als dat niet lukt? ‘Dan trekken we zelf die kar’, zegt gedeputeerde Dirk Vreugdenhil. Met andere woorden: als zich voor 2027 geen partij meldt die dat batterijpark in Eerbeek wil bouwen, gaat de provincie het terrein zelf aankopen en uitbaten.
Opmerkelijk, in een tijd dat nagenoeg alle nutsvoorzieningen juist zijn geprivatiseerd. ‘Je wordt vanzelf creatief’, zegt Vreugdenhil. ‘Er heerst een gevoel dat we met de rug tegen de muur staan als het gaat over het overvolle stroomnetwerk en stikstof. Dat we bijna machteloos zijn om er iets tegen uit te richten. Ik weiger mij daarbij neer te leggen.’
Totaal veranderd
Om de energiehub voor elkaar te krijgen, moet de provincie in gesprek met grote internationale partijen. De papierindustrie is de laatste decennia snel veranderd. De fabriek van Coldenhove was het laatste familiebedrijf in de regio en dat is in 2017 verkocht aan de Amerikaanse papiermaker Neenah. Sinds vorig jaar is Coldenhove eigendom van een Londens investeringsbedrijf, Inspirit Capital.
Het werk in de fabriek is ook totaal veranderd, vertelt Bruno de Vries: ‘Ik ben in 1961 begonnen als ketelbinkie in het kolenpark. We werkten in temperaturen van 30, 35 graden. Zo’n machine was honderd meter lang en als er een baanbreuk was, moest die rommel opgeruimd worden voor je de machine weer op kon starten. Heel arbeidsintensief. En dan in die warmte. Tegenwoordig is alles computergestuurd. Zitten ze voor het scherm te kijken.’
Voorbij is ook de tijd dat de vrouw van de directeur bij de werknemers thuis op kraamvisite kwam. De familiebedrijven deden veel voor het verenigingsleven en zorgden goed voor hun werknemers, vertelt De Vries. ‘Als nieuwe werknemer kreeg je in de jaren zestig direct een nieuwbouwwoning met drie slaapkamers, gebouwd door de Eerbeekse papierfabrikanten in samenwerking met de woningbouwvereniging. Later konden bewoners die met korting kopen. Ze worden nu verkocht voor soms wel 3,5 ton.’
Nu de bedrijven deel uitmaken van de wereldwijde papiermarkt, blijft het bij wat lokale sponsoring. De Vries: ‘Die grote jongens hebben sociaal-maatschappelijk niets met Eerbeek.’
De fabriek van Folding Boxboard ligt middenin het dorp. Het vrachtverkeer zorgde voor gevaarlijke situaties. Daarom kreeg de fabriek recent een eigen weg.
Dronefoto van De Hoop. Aan de overkant van de weg begint het grootste natuurgebied van Nederland, de Veluwe.
Folding Boxboard vanuit de lucht, met de bergen houtpulp. Deze fabriek produceert karton voor bijvoorbeeld taartdozen.
Praten is geen bouwen
De afstand van de Eerbeekse papierindustrie tot de internationale hoofdkantoren heeft ongetwijfeld een rol gespeeld in de beslissing van de provincie om door te pakken. Het plan om van het gas af te gaan komt namelijk niet uit de lucht vallen. Al jaren voeren de diverse partijen (industrie, netbeheerders, overheid) er gesprekken over. In 2024 verscheen een studie naar de mogelijkheden van een zogeheten smart energy hub voor de gezamenlijke Eerbeekse industrie waar een batterijpark onderdeel van kan zijn.
Maar praten is nog geen bouwen. Het gesloten distributiesysteem moet gebruikmaken van een verdeelstation in Eerbeek, en dat stuitte op bezwaren bij netbeheerder Liander. Die liet op het laatste moment weten de capaciteit van het verdeelstation nodig te hebben voor ‘autonome groei’. Mede hierdoor stokte het proces.
Het besluit van de provincie was dan ook een verrassing voor de Eerbeekse fabrikanten. Maar een schok was het ook weer niet, zegt Arnoud Roelandse, voorzitter van de Industriekern Eerbeek Loenen (Ikel), de belangenvereniging van plaatselijke bedrijven. ‘Het investeringsklimaat in Nederland is op dit moment echt niet zo dat er een nieuwe papierfabriek wordt geopend. Het heeft heel lang geduurd voordat De Hoop uiteindelijk werd verkocht nadat de fabriek was stilgelegd.’
‘Er komt er ooit een moment dat mensen van over de hele wereld naar Eerbeek komen om te kijken: hoe hebben ze het daar voor elkaar gekregen om zo'n emissiearme circulaire industrie vorm te geven bovenop Natura 2000-gebied?’
Dat klopt. De toenmalige eigenaar Stora Enso heeft er twee jaar tevergeefs mee geleurd. Stora zette in 2023 de twee machines van De Hoop (capaciteit: 300.000 ton) stil vanwege beroerde omstandigheden op de papiermarkt. Pas eind vorig jaar wisten de Finnen de fabriek van De Hoop over te doen aan de buurman, DS Smith. Deze verpakkingenmaker kocht de fabriek vooral om zeker te zijn van de levering van stroom en stoom, die het al sinds jaar en dag via een private, lichte aansluiting van De Hoop afnam. Vroeger was het één bedrijf, en de terreinen lopen in elkaar over.
Not amused
Wat de nieuwe eigenaar vindt van het besluit van de provincie, weten we niet. DS Smith is sinds januari eigendom van het beursgenoteerde International Paper en directeur Bjorn Reudink van de vestiging Eerbeek kan ‘in deze fase’ geen interview geven, laat hij weten. Maar Arnoud Roelandse van papierfabriek Coldenhove kan dat wel, als voorzitter van Ikel, waar ook DS Smith bij is aangesloten.
Roelandse weet dat zijn collega in eerste instantie ‘not amused’ was en dat er een stevig gesprek volgde met de provincie. Maar uiteindelijk is er wel begrip voor de ingreep van de overheid. Want je kunt lokaal nog zoveel plannen maken, je hebt geen greep op wat het hoofdkantoor van International Paper doet. ‘Dat kan het allemaal veel te lang vinden duren en geen zin meer hebben om die dure aansluiting van een lege fabriek te betalen.’
Dat weet ook DS Smith, zegt Roelandse. ‘Die zware aansluiting ligt nu stil. If you don’t use it, you lose it. Een papierfabriek komt daar niet terug, daar zijn we het allemaal over eens, dus je zult wat anders moeten met dat terrein. En je hebt de provincie nodig om dat voor elkaar te krijgen. Als er ergens een deur dicht gaat, gaat er een andere open. De sluiting van De Hoop heeft dat proces versneld.’
Coldenhove produceert specialistisch papier om te drukken en voor medische toepassingen. De papierfabrieken in Eerbeek bedienen ieder hun eigen niche.
Rollen papier bij Coldenhove. Papierproductie is nu een technologisch proces. Vroeger was het arbeidsintensief, in zware omstandigheden.
Smurfit Westrock maakt verpakkingen van golfkarton. Naast de papierfabrieken telt Eerbeek talloze andere producenten die dozen en enveloppen maken.
Zonneparken op slot
Elektrificatie is niet de enige oplossing om de uitstoot aan broeikasgassen tegen te gaan, maar voorlopig wel de belangrijkste, al wordt er ook al nagedacht over waterstof als brandstof. De fabriek van Coldenhove verbruikt nu 20.000 megawattuur elektriciteit per jaar, die van De Hoop had twaalf keer zoveel nodig. Maar ondanks de sluiting van laatstgenoemde fabriek is de behoefte aan elektriciteit in de omgeving nog steeds groter dan het aanbod. Zo staan er in de buurt vier zonneparken gepland, maar die staan ‘op slot’ vanwege het gebrek aan transportcapaciteit bij Liander.
In augustus krijgt Coldenhove een e-boiler. ‘Op het moment dat de elektriciteitsprijs laag is, schakelt de fabriek automatisch van gas over op de boiler’, zegt Roelandse, ‘en dat helpt mij om de energiekosten omlaag te krijgen. Qua capaciteit zou ik eigenlijk 10 megawatt willen inkopen voor die boiler, maar ik mocht maar 4 megawatt kopen.’
Gebonden aan regels
Het lijkt zo eenvoudig: op de plek van De Hoop een onderstation maken, en daar via een ringleiding alle grote en kleinere industrie in de buurt op aansluiten. Maar juridisch, financieel en bestuurlijk is het onontgonnen terrein. Het vergt een grote dosis creativiteit, zegt gedeputeerde Vreugdenhil: ‘We kunnen als overheid niet handelen in rechten en geen obligaties uitgeven. Ik ben ook gewoon gebonden aan staatssteunregels.’
Hij pakt een vlaggetje van zijn bureau met de tekst ‘Energiehub XL Eerbeek’. ‘Misschien moet ik het helemaal niet zeggen, maar ik ga het toch doen. Als we de samenwerking écht kunnen laten vliegen, komt er ooit een moment dat mensen van over de hele wereld naar Eerbeek komen om te kijken: hoe hebben ze het daar voor elkaar gekregen om zo'n emissiearme circulaire industrie vorm te geven bovenop Natura 2000-gebied?’
Als Roelandse van de fabriek Coldenhove die droom krijgt voorgelegd, zegt hij: ‘De papierindustrie is al heel circulair, als je het vergelijkt met kunststof. Papier wordt gerecycled en gemaakt van bomen, die kun je weer aanplanten. Het is alleen heel erg energie-intensief. Een aansluiting op waterstof, daarvoor is Coldenhove te klein. Bovendien zie ik dat voor 2035 of 2040 niet als serieuze optie. Dus ja, elektriciteit is cruciaal voor ons om nu stappen te maken. Ik droom daar een heel stuk in mee.’
Van batterijpark naar waterrotonde
Niet lang nadat de fabriek van De Hoop in 2023 dicht ging, stroomden op diverse plekken in Eerbeek kelders vol en stonden fietspaden blank. Nu was het eind 2023, begin 2024 uitzonderlijk regenachtig. Maar het leek niet alleen van boven te komen, maar ook van beneden. Had de sluiting van De Hoop daar misschien iets te maken?
Het antwoord luidt: ja. Arcadis berekende recent dat de grondwaterstand in Eerbeek tussen de 50 centimeter en 2 meter is gestegen sinds de De Hoop dicht is. De fabriek onttrok jaarlijks 2,2 miljoen kubieke meter grondwater. Sinds die niet meer worden opgepompt, stromen de beken aan de oostflank van de Veluwe lekker door. Dat is volgens het Waterschap Vallei en Veluwe een goede graadmeter voor de grondwaterstand.
Water is een cruciale grondstof bij het maken van papier – niet alleen bij de productie, maar ook als transportmiddel. Het is echter zonde om daar zoveel schoon grondwater voor te gebruiken, daar is iedereen het over eens. Waterbedrijf Vitens heeft dat nodig om zes miljoen klanten van schoon drinkwater te voorzien.
Daarom was er in 2023 een experiment met een zogenoemde waterrotonde: een circulair watersysteem voor alle papierfabrieken in Eerbeek en Loenen. Doel is om samen jaarlijks 3,6 miljoen kubieke meter grondwater te besparen, wat gelijk staat aan het verbruik van 22.000 huishoudens.
De pilot was een succes. Technisch blijkt het mogelijk om al het afvalwater uit de industrie om te zetten in schoon water. Het enige probleem is dat daar veel elektriciteit voor nodig is en een veel zwaardere aansluiting op het stroomnet. Daar heeft netbeheerder Liander tot 2028 zeker geen ruimte voor.
En zo grijpt alles in elkaar. Een batterijpark maakt ook een waterrotonde mogelijk.