In de vroege uren van donderdag 11 april worden de inwoners van Charkiv opgeschrikt door het geluid van explosies. Raket na raket slaat in. Volgens gouverneur Oleh Synjehoebov treffen meer dan tien projectielen de tweede stad van Oekraïne. Kritieke infrastructuur loopt schade op, bij meer dan 200 duizend mensen valt de elektriciteit uit, maar de gouverneur prijst zich gelukkig dat hij ditmaal geen slachtoffers hoeft te melden.
‘Ik zit in mijn badkamer’, schrijft Kate Bohoeslavska, een inwoonster van Charkiv, tijdens de aanval op X. Iedere ontploffing doet de muren van haar huis schudden. De badkamer, een ruimte zonder ramen, is voor nu de veiligste plek. Ondertussen ziet ze op internet dat er meer raketten en drones onderweg zijn. ‘Ik zet me schrap en hoop dat de aanval niet mij, mijn ouders, mijn vrienden of familie zal treffen.’
Aanvallen als deze zijn in Oekraïne aan de orde van de dag. Niet alleen aan de frontlinie, ook in het Oekraïense binnenland is de oorlog de afgelopen maanden opgelaaid. Het Russische leger begon zijn grootschalige luchtaanvallen op Oekraïense steden en kritieke infrastructuur in oktober 2022, maar sinds eind vorig jaar is de dreiging sterk toegenomen, blijkt uit een analyse van de Volkskrant van cijfers die het Oekraïense leger dagelijks publiceert.
Na iedere Russische aanval meldt de Oekraïense luchtmacht op Telegram hoeveel drones en raketten de Russen hebben afgevuurd en welk deel daarvan de Oekraïners wisten neer te halen. De cijfers geven enkel een beeld van de aanvallen op Oekraïense doelen buiten de frontlinie: over artillerieaanvallen door de Russen rapporteert de luchtmacht bijvoorbeeld niet. Hoewel de cijfers soms onvolledig zijn, schetsen ze een zorgwekkende tendens: Oekraïne verliest steeds meer de controle over zijn eigen luchtruim.
De aanhoudende aanvallen waren voor Oekraïne de voorbije weken reden om bij bondgenoten aan te dringen op extra munitie en luchtverdedigingssystemen. Door getreuzel van het Westen heeft Oekraïne volgens president Volodymyr Zelensky nu onvoldoende middelen om zich te verdedigen. ‘In tegenstelling tot hulppakketten voor Oekraïne kennen Russische raketten geen vertragingen’, zei hij onlangs. ‘In tegenstelling tot sommige politici kennen Shahed-drones geen besluiteloosheid.’
Inmiddels gloort voor de Oekraïners wat hoop. Duitsland zegde een nieuw Patriot-systeem toe en de Verenigde Staten beloofde een omvangrijk militair steunpakket. Wel moet Oekraïne vermoedelijk nog weken wachten voordat het over de nieuwe luchtafweersystemen kan beschikken. Hoe nijpend zijn de problemen?
Zolang de Russische aanvallen voortduren, is de Oekraïense burgerbevolking voor haar veiligheid afhankelijk van de luchtverdediging. Maar juist daar wringt de schoen. Uit de cijfers van de Oekraïense luchtmacht blijkt dat Oekraïne steeds minder bij machte is om zijn woonwijken, elektriciteitsnetwerk en energiecentrales te beschermen.
Met name tegen Russische raketten kan Oekraïne minder uitrichten. In de eerste drie maanden van dit jaar braken er 374 door de Oekraïense luchtverdediging heen, ruim drie keer zoveel als in dezelfde periode een jaar eerder.
Ook de drones die Rusland gebruikt – veelal Shahed-toestellen van Iraanse makelij – weten vaker hun doel te bereiken. Tussen september en maart kwamen maandelijks gemiddeld 81 drones door de Oekraïense luchtverdediging heen. Het half jaar daarvoor lag het gemiddelde op ongeveer 27 drones per maand.
In het eerste oorlogsjaar werd nog gespeculeerd dat de bodem van de Russische luchtwapenvoorraad vanzelf in zicht zou raken. ‘Door westerse sancties zouden de chips opraken die Rusland nodig heeft voor de productie van bijvoorbeeld kruisraketten’, zegt brigadegeneraal Han Bouwmeester, hoogleraar militair-operationele wetenschappen aan de Nederlandse Defensie Academie. ‘Maar Rusland heeft manieren gevonden om de sancties te omzeilen.’
Kort voor de laatste jaarwisseling verraste Rusland Oekraïne met de grootste luchtaanval sinds het begin van de grootschalige invasie. In de nacht van donderdag 29 december vuurden de Russen drones, verschillende typen kruisraketten en ballistische wapens af. Niet eerder zette Rusland in één nacht zo veel verschillende wapens in om Oekraïense steden te bestoken.
Bij raketaanvallen op doelen in het Oekraïense binnenland maakt Rusland het meest gebruik van kruisraketten. Hoewel de Oekraïense luchtmacht in enkele gevallen het precieze rakettype onvermeld laat, is duidelijk dat Kh-101- en Kh-555-raketten het populairst zijn: van de ongeveer 2.800 raketten die Rusland afgelopen anderhalf jaar afvuurde, is zeker 40 procent van deze typen. De raketten kunnen, uitgerust met ongeveer 400 kilogram explosieven, duizenden kilometers afleggen.
Sinds december is een opvallende kentering in het Russische raketgebruik waarneembaar: Rusland zet steeds meer andere soorten raketten in. Tot en met september vorig jaar voerde Rusland 90 procent van de raketaanvallen met kruisraketten uit. Sindsdien is dat percentage gezakt tot iets boven de 60 procent.
Hoe goed de Oekraïense luchtverdediging bestand is tegen de raketten verschilt per type. Zo haalden de Oekraïners tot dusver ongeveer drie op de vier kruisraketten uit de lucht. Van de veelgebruikte Kh-101- en Kh-555-raketten wisten de Oekraïners tot nu toe ongeveer 84 procent uit de lucht te halen. Geavanceerdere raketten bezorgen de Oekraïense luchtverdediging meer kopzorgen: de Russische Kh-22-rakket, die tot wel 1.000 kilogram aan explosieven kan dragen, werd pas vorige week voor het eerst succesvol neergehaald.
De rakettypen waar Rusland recentelijk meer gebruik van maakt, zijn voor de Oekraïners lastiger neer te halen. Een van de opvallendste wapens die Rusland tegen Oekraïense steden inzet, zijn luchtdoelraketten van het type S300 en S400. Normaal gesproken worden deze raketten enkel gebruikt om vliegtuigen en raketten van de tegenstander neer te halen. Rusland zet ze echter ook in als aanvalswapen op steden en fabrieken: de raketten hebben niet de precisie van kruisraketten, maar kunnen wel degelijk schade aanrichten. Door hun hoge snelheid kan Oekraïne zich bovendien amper tegen deze luchtdoelraketten wapenen.
Rusland grijpt daarnaast vaker naar ballistische raketten als de Iskander-M, die door de baan van hun vlucht vaker door de luchtverdediging heenstoten. Waar een kruisraket min of meer de glooiingen van het landschap volgt, snelt een ballistische raket met een hoge boog naar haar doel. ‘Een kruisraket kun je ook ontregelen door de gps-signalen te verstoren’, zegt Bouwmeester. ‘Een ballistische raket moet je echt uit de lucht schieten.’
Ook de peperdure hypersonische raketten die Rusland af en toe in Oekraïne inzet, zijn amper uit de lucht te halen. Van deze wapens, die met minimaal vijf keer de snelheid van het geluid op een doelwit afgaan, maakt Rusland al vanaf het begin van de invasie gebruik, maar de laatste maanden worden ze vaker ingezet. Naast de Khinzhal- zou inmiddels ook de Tsirkon-raket haar intrede op het slagveld hebben gedaan.
Welke gevolgen deze Russische strategiewijziging voor de Oekraïners heeft, wordt duidelijk uit de cijfers van de Oekraïense luchtafweer. Tot afgelopen september haalden de Oekraïners gemiddeld 71 procent van de Russische raketten neer. Daarna daalde dat percentage fors. Dit jaar haalt het Oekraïense leger nog maar 44 procent van de raketten neer.
Deze strategie, die de Russen sinds eind december vaker aanhouden, maakt het voor Oekraïne moeilijker om zich te verdedigen. ‘Elke rakettype volgt een eigen traject’, zegt Bouwmeester. ‘Wanneer Rusland verschillende soorten raketten afvuurt, is het lastiger voor radarsystemen en sensoren om op te sporen en in kaart te brengen om wat voor raket het gaat.’
Naast de verschillende soorten raketten heeft Oekraïne ook meer te dulden van goedkoper wapentuig. De afgelopen maanden maakte Rusland veelvuldig gebruik van zogenoemde kamikazedrones die het bij het bevriende Iran inkoopt. In maart vuurde Rusland volgens de Oekraïense luchtmacht in totaal 513 van deze onbemande toestellen op het land af. Dat is bijna zes keer zo veel als in dezelfde maand een jaar eerder.
In feite zijn de drones die Rusland gebruikt niet meer dan een grote, vliegende vleugel, maar uitgerust met een explosieve lading kunnen ze veel schade aanrichten. De meest ingezette drone is de Shahed-136. Dit type vliegt maximaal 185 kilometer per uur, heeft een bereik van 2.500 kilometer en kan enkele tientallen kilo’s aan explosieven met zich meetorsen. Rusland beschikt ook over enkele andere typen uit de Shaled-lijn.
Sinds Rusland de Shahed-drones in het najaar van 2022 op het slagveld introduceerde, heeft het zeker 5.000 van deze onbemande toestellen op Oekraïne afgevuurd. Ruim 40 procent werd de laatste maanden afgevuurd: sinds december noteerde de Oekraïense luchtmacht minstens 2.100 aanvallen met drones.
Verhoudingsgewijs zijn de Oekraïners nog even succesvol in het bestrijden van de onbemande vliegtuigjes als vorig jaar. Het percentage neergehaalde drones schommelt al dik een jaar tussen de 77 en 90 procent. Maar omdat Rusland zijn Iraanse wapentuig steeds vaker inzet, neemt het absolute aantal drones dat doorbreekt – en dus de schade – wel toe.
Om de Oekraïense luchtverdediging te overrompelen, stuurt Rusland doorgaans verschillende drones tegelijk de lucht in. Bij de grootste droneaanval tot dusver, op nieuwjaarsdag dit jaar, ging het om honderd stuks. Zo probeert Rusland de Oekraïense verdediging af te leiden, zegt Bouwmeester. ‘De Russische drones moeten de radarsystemen van de Oekraïners hoorndol maken. Daarna is de weg vrij voor de duurdere raketten.’
Naar verwachting zal Rusland de komende oorlogsmaanden eerder meer, dan minder gebruik maken van de kamikazedrones. Afgelopen zomer meldden de Verenigde Staten dat Rusland bezig was met hulp van Iran een eigen dronefabriek te bouwen, enkele honderden kilometers ten oosten van Moskou. Dat project baart de Oekraïners duidelijk zorgen: twee weken geleden voerden zij volgens Oekraïense media met langeafstanddrones een aanval uit op de fabriek.