Drie decennia
Oekraïense strijd

Sergej Soepinsky (68), fotojournalist voor AFP, doet al ruim dertig jaar verslag in Oekraïne. In 1991 legde hij de onafhankelijkheidsviering vast in zijn land. Drie decennia later fotografeert hij er Russische oorlogsmisdaden. Voor de Volkskrant blikt hij terug op zijn archief over de Oekraïense strijd voor een eigen toekomst, los van Rusland.

Dit is de Kyiv Kunstfabriek. De kunst van de fabriek was, net als alle kunst in de Sovjet-Unie, bedoeld voor propagandadoeleinden. De afdeling monumentale kunst maakte Leninbeelden bij de duizenden. Maar toen de perestrojka begon aan het einde van de Sovjet-Unie, was er plots geen vraag meer naar al die Lenins. Ze bleven achter op het erf en de kunstenaars raakten werkloos.

‘De vernietiging van de beelden begon na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991. In Kyiv probeerden mensen de beelden met eigen handen te vernietigen, maar het lukte ze alleen om de letters los te slaan.

‘De jaren negentig waren een zeer moeilijke tijd. Er waren problemen om aan voedsel te komen. Nog groter was het alcoholprobleem. Veel drank werd illegaal geproduceerd, het was in feite gewoon vergif. Op het Maidanplein, midden in Kyiv, maakte ik een foto van een man die iets had gedronken en stierf.

‘Het land viel niet uiteen, maar veel mensen misten de Sovjet-Unie in die tijd. Vooral ouderen. Veel anderen geloofden juist in het tegenovergestelde. In onafhankelijkheid. Een van hun slogans was: ‘Wij ruilen vrijheid niet in voor worst.’’

Ik bladerde onlangs door mijn archief en besefte dat 70 procent van mijn werk bestaat uit foto’s van demonstraties en opstootjes. Het is een wirwar van vechtende mensen, de politie is aanwezig, en je staat ertussen foto’s te maken.

‘Waarom gebeurde dat zo vaak in Oekraïne? Zoals ik al zei, was de situatie in Oekraïne moeilijk na de onafhankelijkheid, met een bevolking verdeeld in kampen. Met Sovjet-gezinde en Oekraïne-gezinde mensen. De spanningen moesten op een of andere manier verwerkt worden.

‘Oekraïne heeft veel bulten opgelopen. Soms door zich te stoten tegen de verkeerde deuren. Maar de algehele koers van het land was juist. Richting Europa, richting beschaving. Ondanks voortdurende wrijvingen tussen delen van de bevolking is Oekraïne, met kleine voorbehouden, een democratisch land aan het worden, met echte verkiezingen.

‘Worden er verkiezingen vervalst, dan krijg je meteen grote volksprotesten. Dit onderscheidt Oekraïners van Russen. Een rechtvaardigheidsgevoel zit diep geworteld bij Oekraïners. Ze leggen zich er niet bij neer als hun rechten worden geschonden.’

Ik heb de Maidanrevolutie van de eerste tot de laatste dag gefotografeerd, tot de schietpartijen. Grote protesten in het weekend, kleine op werkdagen. Dat ging maanden door. Janoekovitsj deed alsof er niets aan de hand was en negeerde de eisen van de demonstranten. Daardoor werden de eisen steeds groter.

‘Er waren voortdurend confrontaties tussen de demonstranten en de politie. De politie schoot met rubberen kogels en gooide met flitsgranaten waar ze stukjes metaal in deden. Je hebt een helm en een bril op, maar je onderlijf wordt voortdurend geraakt. Mijn benen waren helemaal blauw.

‘In de laatste weken had ik met andere journalisten een driekamerflat gehuurd bij het Maidanplein. We sliepen drie uur per nacht en waren zo vermoeid dat we alleen in slaap konden komen met whisky of cognac. Op een ochtend wilde ik gaan douchen, zette ik de tv aan en zag ik dat er werd geschoten. Ik ben meteen naar buiten gegaan en bereikte de frontlinie van de demonstranten. Voor mijn ogen werden mensen doodgeschoten.

‘Mensen schuilden achter schilden, maar de politie schoot met scherpschuttersgeweren. De kogels gingen dwars door schilden en lantaarnpalen heen. Ik hoorde het gefluit van een kogel en zag achter mij een jongeman gekromd op de grond liggen. Een jongen nog. Hij was in zijn arm geraakt en bloedde. Ik zei tegen hem: ‘Kom op, ik sleep je hier weg.’ Maar hij zei: ‘Ik ga niet weg. Ik gooi wel met mijn andere arm.’ Hij doelde op de stenen waarmee de demonstranten teruggooiden.

‘Die jongen is nog lang in mijn dromen verschenen. Ik kreeg last van slapeloosheid en kon lange tijd niet terug naar die plek. Als ik in de buurt kwam, werd ik onwel.’

Helaas hebben we sindsdien veel begrafenissen moeten fotograferen. Zo veel dat ik ze niet allemaal meer herinner. Toen Rusland in 2014 aanviel, bestond er in wezen geen Oekraïens leger. Alleen oude meuk. President Petro Porosjenko heeft veel gedaan om een echt leger op te bouwen.

‘In de jaren die volgden deden Oekraïense militairen veel gevechtservaring op in het oosten. Maar we begrepen allemaal dat het Russische leger meerdere malen groter was dan het onze. Later in de oorlog, toen de grote invasie op handen was, heb ik ruzie gekregen met collega’s in Moskou. Mensen met wie ik dertig jaar heb samengewerkt toen ik veel in Rusland werkte, in Tsjetsjenië bijvoorbeeld. Ik zei tegen ze: ‘Jongens, verwacht niet dat het een gemakkelijke wandeling naar Kyiv zal worden.’ Maar ik verwachtte dat ze uiteindelijk Kyiv zouden bereiken.’

Dit is achter de schermen bij Zelensky’s televisieserie Dienaar van het Volk. Zelensky speelde een eenvoudige schoolleraar die president werd en korte metten maakte met de corruptie in het land. Door die serie hebben veel mensen op hem gestemd. Voor hen smolten de kunstenaar en de presidentskandidaat helemaal samen tot één. Zelensky kreeg 73 procent van de stemmen. Ongekend.

‘Hij geloofde aanvankelijk in onderhandelen met Rusland. Een van zijn slogans was: ‘Het schieten moet gewoon stoppen.’ Zelensky had zakelijke belangen in Rusland en zei twee dagen voor de invasie dat mensen niet in paniek moesten raken. Ik denk dat Poetin verwachtte dat hij zijn troepen naar Kyiv kon leiden, dat niemand zich zou verzetten en dat Zelensky zou vluchten. Maar verrassend genoeg vluchtte Zelensky niet en veranderde hij in een patriot.’

Mijn foto’s uit Boetsja zijn de belangrijkste foto’s die ik in mijn carrière heb gemaakt. Bovenal omdat ze bewijsmateriaal vormen. Ze zijn op een groot scherm getoond bij de Verenigde Naties. Ik geloof erin dat ze invloed hebben gehad op de beslissingen die daar zijn genomen en op de posities die landen hebben ingenomen.

‘De verhalen die mensen op plaatsen als Boetsja en Irpin vertellen, als de emoties nog vers zijn… Het is ongelooflijk, werkelijk angstaanjagend. Dat een sluipschutter op een dak zit en uit verveling mensen doodschiet die overduidelijk burgers zijn. Ouderen op fietsen, vrouwen. Dat mannen die niets met het leger te maken hebben, vastgebonden en geëxecuteerd worden, omdat ze mannen zijn en militair zouden kunnen worden. Hoe mensen zijn gemarteld.

‘Het vervolg van de oorlog zal grotendeels afhangen van het Westen. De Russen zullen ons alleen breken als wij niets meer hebben om ons mee te verdedigen. Opgeven is voor ons geen optie. Want dan wordt het overal Boetsja.’