Zonder spreidingswet moet Nederland zich opmaken voor een nieuwe crisis in asielopvang

Langs de dubbelbaansautoweg die dwars door Rijswijk loopt, staat een hotel waar twee weken geleden de Nederlandse asielproblematiek samenkwam. Op dinsdagmiddag stopten twee tourbussen voor de deur met daarin tachtig asielzoekers, allemaal tussen de 14 en 17 jaar oud. In allerijl waren ze ernaartoe gebracht door het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA). Wekenlang had de uitvoeringsorganisatie gezocht naar een alternatieve slaapplek, maar in heel Zuid-Holland was die niet te vinden.

De gemeente was tegen. Een paar dagen eerder had ze een verzoek afgewezen om de jongens drie weken in het hotel onder te brengen. Nood breekt wet, besloot het COA, de jongens konden niet op straat belanden. En dus passeerde de uitvoeringsorganisatie de gemeente.

Er was geen andere optie, zegt COA-woordvoerder Dorien van Schie. De jongens konden niet blijven in de containers in Sassenheim waar ze de afgelopen drie maanden woonden, omdat ze moesten plaatsmaken voor Oekraïners. Die moesten op hun beurt weer vertrekken uit hun oude opvanglocatie vanwege woningbouwplannen – ziedaar het kluwen aan problemen waarvoor een oplossing moet worden gevonden.

‘Wij waren hier ook niet blij mee, natuurlijk’, zegt Van Schie. ‘We proberen het beddentekort altijd in alle harmonie op te lossen, maar soms moet je wat doen. Zeker als het om kinderen gaat.’ Volgens Van Schie was het bovendien niet zomaar een gebeurtenis. ‘Ik vrees dat dit de opmaat was naar wat we vorig jaar hebben gezien met het tekort aan opvangplekken.’

Geen spreidingswet voor de zomer

Stevent Nederland af op een nieuwe asielcrisis nu de spreidingswet nog langer op zich laat wachten? Vrijdag stuurde staatssecretaris Eric van der Burg (Asiel en Migratie) de wet die gemeenten verplicht een bijdrage te leveren aan de asielopvang naar de Tweede Kamer. Toch is de verwachting dat die niet voor de zomer in werking zal treden – de periode waarin de asielnood het hoogst is. Dat betekent dat ook dit jaar vermoedelijk aan elkaar zal hangen van noodverbanden: van asielzoekers die halsoverkop in hotels moeten worden ondergebracht, van bedden in sporthallen, van een overvol Ter Apel – of erger.

Bestuurders maken zich grote zorgen. ‘Weer zijn we afhankelijk van de goede wil van sommige gemeenten’, zegt Rutger Groot Wassink, GroenLinks-wethouder in Amsterdam en namens de Vereniging Nederlandse Gemeenten onderhandelaar met de staatssecretaris. ‘Over een week is het 1 april, dan zijn er al tweeduizend opvangplekken tekort. Ik vrees dat het op 1 juli een veelvoud zal zijn. We kijken naar een ongeluk in slow motion.’

Dit jaar zullen meer asielzoekers naar Nederland komen dan vorig jaar, en zelfs meer dan in 2015, tijdens de grote asielcrisis. Het COA beschikt op dit moment over 54 duizend opvangplekken. Daarbij komen 7 duizend crisisnoodopvangplekken – sobere opvang in sporthallen en andere geïmproviseerde locaties – die de veiligheidsregio’s organiseren.

Aan het eind van dit jaar zijn er ruim 75 duizend bedden nodig, ongeveer 14 duizend meer dan nu. Soms komen er nieuwe, grote opvanglocaties bij, zoals half april in Nijmegen. Toch gaan er de komende tijd ook veel locaties sluiten, omdat nu eenmaal aan de plaatselijke bevolking is beloofd dat ze tijdelijk zouden zijn.

Vragen over uitvoerbaarheid

Nu de spreidingswet voorlopig uitblijft, beschikt Van der Burg niet over meer instrumenten dan in 2022. Hij heeft zijn telefoon, vlotte babbel én de mogelijkheid om onwillige gemeenten aan te wijzen, zoals vorig jaar tot grote consternatie in Albergen gebeurde. Een woordvoerder van de staatssecretaris houdt die optie open, maar benadrukt dat ‘alles erop gericht is om er samen met provincies en gemeenten uit te komen’.

Inmiddels is het ook de vraag of de spreidingswet door de Eerste Kamer komt. De regeringspartijen hebben bij de Provinciale Statenverkiezingen fors verloren en BBB, straks de grootste partij in de senaat, is tegen. Mocht de wet volgend jaar wel in werking treden, dan duurt het sowieso nog maanden voordat die leidt tot meer opvangplekken. De wet is ‘onnodig complex’, oordeelde de Raad van State vorige maand. Het wetsvoorstel roept volgens het belangrijke adviesorgaan ‘indringende vragen’ op over de uitvoerbaarheid. Ook het COA, de organisatie die het moet gaan uitvoeren, was zeer kritisch, evenals de gemeenten.

Met de spreidingswet in het vooruitzicht hebben bestuurders afspraken gemaakt. Het idee was dat Nederland er na de chaos van 2022 op het gebied van asielopvang inmiddels aangeharkt bij zou liggen. Veel van de problemen die zich nu aandienen, zijn terug te voeren op die optimistische kijk.

Neem het cruiseschip dat sinds september aan een kade in Velsen-Noord ligt. Het zou een tijdelijke noodoplossing zijn, beloofde burgemeester Frank Dales (D66). De duizend asielzoekers zouden er tot 1 maart opgevangen worden, niet langer. Afspraak is afspraak, zei Dales.

Maar de spreidingswet kwam er dit jaar nog niet. En het verzoek van de staatssecretaris om het cruiseschip langer open te houden, kwam wél. De gemeente besloot een volksraadpleging te houden in Velsen-Noord, waarvan de uitslag twee weken geleden werd bekendgemaakt. Minder dan eenderde van de inwoners deed aan het onderzoek mee, 1.207 mensen. Daarvan stemde 59 procent tegen de verlenging. Veelal niet omdat zij vervelende ervaringen hadden met de asielzoekers, bleek uit het onderzoek. Er waren gevoelens van onveiligheid, maar de daadwerkelijke incidenten waren beperkt. De belangrijkste motivatie was om bestuurders aan hun woord te houden. ‘Dat was niet de afspraak en de belofte’, in de woorden van een respondent.

In Velsen zijn inmiddels al twee gemeenteraadsvergaderingen tot in de late uurtjes opgegaan aan een zoektocht naar een alternatieve locatie voor asielzoekers die gebonden zijn aan de regio, zoals gezinnen met schoolgaande kinderen.

‘Politieke onwil’

Ook in Alkmaar leidt de asielproblematiek tot grote politieke onrust. In de Noord-Hollandse stad staat een voormalig belastingkantoor van het Rijk leeg, waar het stadsbestuur een screeningslocatie voor 250 asielzoekers wilde inrichten. Het plan was zo goed als rond, tot coalitiepartij Belangen Alkmaarse Samenleving (BAS) er de stekker uit trok. Het college viel erdoor en sindsdien staat het plan in de ijskast tot er een nieuwe coalitie is gevormd.

‘Het is natuurlijk waanzin dat er 30 kilometer verderop in Velsen-Noord van gemeenschapsgeld dure cruiseschepen worden gehuurd’, zegt de lokale GroenLinks-fractievoorzitter Maaike Kardinaal. ‘Terwijl er hier binnen twee maanden bedden gereed kunnen staan. Dat is pure politieke onwil. Er werden vorig jaar zelfs tenten opgezet voor de noodopvang van asielzoekers, op een steenworp afstand van het leegstaande belastingkantoor.’

‘Kom door met die spreidingswet’, zegt Kardinaal daarom. Zonder die wet wordt iedere politieke discussie op lokaal niveau volgens haar lamgeslagen, uit angst om het tweede Ter Apel te worden.

In Rijswijk voelde verantwoordelijk wethouder Gijs van Malsen (PvdA) zich vooral erg overvallen door het COA-besluit om de tachtig jongens voor drie weken in het hotel onder te brengen. ‘Ook als we nee zeggen omzeilen ze ons, terwijl er procedures zijn die dat zouden moeten ondervangen.’

Hij verwijt het COA bovendien dat het niet eerder is begonnen met zoeken naar een nieuwe locatie voor de groep. ‘Door zo’n kortetermijnoverbrugging als deze krijg je niet eens de kans om onderwijs voor hen te regelen, laat staan de omwonenden of de raad te informeren.’

In dit geval ging het volgens het COA mis omdat een verbouwing van de nieuwe permanente locatie voor deze groep uitliep. ‘Het probleem is dat we nul buffer hebben op dit moment en dat de situatie bijzonder fragiel is.’

Nu er weer noodverband over noodverband wordt gelegd, leidt dat opnieuw tot spanningen tussen het COA en gemeenten. In Rijswijk heeft het vertrouwen ‘een deuk opgelopen’, zegt de wethouder. De verstandhouding was altijd goed, zelfs nadat er vorig jaar een asielzoekerscentrum uit de gemeente was verdwenen. Dat het COA die relatie nu op het spel zet voor drie weken opvang, is tot grote frustratie van Van Malsen. ‘Het voelt alsof je een zorgvuldig kaartenhuis hebt opgebouwd’, zegt hij, ‘maar dat wordt hiermee in één klap omvergeblazen.’