Direct naar artikelinhoud
Exclusief

‘Paniekvoetbal’ bij scholenkoepel Zaam werd Sweelinck College bijna fataal

Plotseling moest het Sweelinck College in Amsterdam-Zuid sluiten, en even plotseling werd dat besluit weer teruggedraaid. Hoe onderwijskoepel Zaam met te veel kleine scholen zich een weg door het docententekort ‘paniekvoetbalt’.

Het Sweelinck College in Zuid.Beeld Joris van Gennip

Het is dinsdagmiddag 10 januari als alle medewerkers van het Sweelinck College in Amsterdam-Zuid voor mavo en havo te horen krijgen dat de middelbare school waar ze lesgeven gaat sluiten. In het pand aan het Museumplein worden twee andere scholen uit Zuid samengevoegd (het Zuiderlicht College en het Gerrit van der Veen College) tot het Creatief College Amsterdam; voor kinderen van het Sweelinck moet een andere school worden gezocht.

Het is voor docenten niet te verkroppen dat hun leerlingen plaats moeten maken op hun eigen school. Meer nog steekt het dat ze van schoolbestuur Zaam niets mogen zeggen tegen hun 354 leerlingen. Op dat moment is nog onduidelijk wanneer de leerlingen het nieuws wél zullen horen.

Als een leerling een week later aan een docent vraagt van wie ze les krijgt in het eindexamenjaar, barst de leerkracht in huilen uit. Ze zal geen eindexamen doen op deze school. Enkele docenten stappen uit onvrede naar Het Parool: er is nog niets gecommuniceerd over de sluiting, terwijl de open dagen al voor de deur staan.

Een week later op maandagavond, onder druk van publicatie in de krant, krijgen ouders en leerlingen het nieuws te horen. Het leidt, ook bij medewerkers, tot zorgen, woede en onzekerheid. Schoolbestuurder Barbara Dijkgraaf erkent dat niet goed is gehandeld. Ouders starten een petitie en nog een week later, op 23 januari, besluit het bestuur dat het Sweelinck College tóch openblijft.

Onconventionele maatregelen

Het Parool voerde veertien gesprekken met (oud-)docenten, werknemers en rectoren van Zaam die het ‘paniekvoetbal’ van de koepel hekelen. Het grootste schoolbestuur van de stad (23 middelbare scholen) wordt omschreven als een noodlijdende mammoettanker met (te) veel kleine scholen onder de vleugels. “Het is bedrijfsmatig ontzettend ingewikkeld om die gezond te houden,” zegt een oud-medewerker in een leidinggevende positie. “Je hebt voor elke school een roostermaker nodig, een conciërge, een schoonmaker en ook nog ‘gewoon’ docenten in een tijd dat docenten schaars zijn.”

Achteraf bezien, zeggen de betrokkenen op anonieme basis, is onvoldoende geanticipeerd op het grote personeelstekort bij de koepel. Ze spreken over een ‘chronische stresssituatie’ binnen een bestuur waar sprake is van ‘reactief managen’.

Het Amsterdamse voortgezet onderwijs komt bijna 340 fte’s aan leerkrachten tekort. Er wordt stadsbreed al langer gesproken over samenwerken, onconventionele maatregelen zoals digitaal onderwijs en soms is de situatie zo nijpend dat scholen noodgedwongen een heel vak schrappen.

Juist als grote koepel ziet Zaam in het samenvoegen van kleine scholen een manier om het tekort het hoofd te bieden. Maar in het bestuur, dat nu slechts nog bestaat uit één persoon: Barbara Dijkgraaf, ‘rommelt het’ al langer. De vorige medebestuurder, David Asser, vertrok vorig jaar na twee jaar en twee maanden. Een jaar eerder vertrok Redmer Kuiken, die sinds 2012 in dienst was.

Het lukte de bestuursleden niet om samen met Dijkgraaf één lijn te trekken voor de ‘complexe hierarchische organisatie’, die was ontstaan na een crisis bij Amarantis. In 2012 werd bekend dat die onderwijsgroep, toen een van de grootste instellingen in de stad voor middelbaar onderwijs, kampte met een miljoenentekort.

Behalve met grote financiële problemen worstelde Amarantis ook met slecht onderwijs en hoge schooluitval. Ook bestuurlijk was het een chaos. Uiteindelijk werd Amarantis opgesplitst. “Zaam heeft de chaos geërfd,” zegt een oud-medewerker.

Letterlijk en figuurlijk, blijkt uit het jaarverslag. In 2021 – de meest recente jaarrekening – was de lening van 930.000 euro nog niet afbetaald die was meegenomen vanuit de defusie in 2012.

Voldongen feit

In 2018 blijkt uit onderzoek dat de loyaliteit van de medewerkers van Zaam onder het landelijk gemiddelde ligt. Ook het verloop van rectoren is hoog. Ten minste twee rectoren stapten op omdat zij ‘te weinig ruimte’ kregen van het bestuur. In 2021 is er 404.000 euro uitgegeven aan de inhuur van drie interim-directeuren in verband met ziektevervanging van schooldirecteuren. Inmiddels zitten ten minste twee rectoren van Zaam ziek thuis. Wat rest zijn een eenkoppig bestuur en schoolsluitingen die erdoorheen worden gedrukt.

Dat gebeurde ook al in maart vorig jaar. Het Hogelant, een middelbare school in Noord (129 leerlingen), wordt samengevoegd met het Iedersland College in West (168 leerlingen), is dan de mededeling. Beide scholen zijn net als het Huygens College in West ‘niet levensvatbaar’, schrijft het bestuur.

Uit stukken, in handen van Het Parool, blijkt dat de medezeggenschapsraad (mr) van Hogelant nooit gekend is in het voornemen tot sluiting. Volgens het ministerie van Onderwijs moet een mr toestemming geven als een schoolsluiting gevolgen heeft voor leerlingen en personeel. Docenten staan voor een voldongen feit en voelen zich niet vrij om de gang van zaken aan de kaak te stellen.

“Het bestuur geeft zelfs aan dat wanneer er geen instemming voor een fusie gegeven wordt, de school gesloten zou worden. Je mond opendoen betekent misschien einde dienstverband of in ieder geval een andere locatie. Wij willen juist met deze kinderen werken, op deze plek,” zegt een docent.

Klikken

De geschiedenis herhaalt zich afgelopen maand bij het Sweelinck. Docenten willen wel in actie komen, maar durven zich niet openlijk uit te spreken. “Er wordt van bovenaf iets besloten, zonder overleg en zonder plan. Ik wil dat iemand ingrijpt,” zegt een docent.

Bestuurder Barbara Dijkgraaf wil niet meewerken aan een interview. Nadat de krant verschillende rectoren heeft benaderd met vragen over de gang van zaken bij Zaam, wordt het geplande interview door een extern ingehuurde woordvoerder afgelast. Ook de raad van toezicht geeft geen commentaar en verwijst naar de woordvoerder – dezelfde als die van Dijkgraaf. Uiteindelijk reageert Dijkgraaf op een deel van schriftelijk gestelde vragen (zie kader onderaan).

“Het voelt als klikken,” zegt een rector van een middelbare school die zelf contact opneemt. “Ik los het liever intern met elkaar op, maar ik denk dat we niet meer anders kunnen. Er gaan echt heel veel dingen niet goed, terwijl docenten en ander personeel ontzettend hard hun best doen om de Amsterdamse jeugd op een liefdevolle manier van onderwijs te voorzien.”

“We moeten zuinig zijn op de mensen die we hebben en op de scholen die we hebben. Ik vrees dat als ik niet laat zien dat de medewerkers hun best doen en echt met passie en zorg hun werk doen, er straks een beeld ontstaat dat de scholen niet goed zijn. Dat is niet zo.”

Een rector en een voormalige rector benadrukken dat het een lastige tijd is om zich uit te spreken. De open dagen vinden nu plaats, ouders en leerlingen moeten in maart hun scholenlijst inleveren voor de Centrale Loting en Matching. Ook uit verhalen van andere docenten blijkt dat ze zich machteloos voelen ten overstaan van hun bestuur.

“De raad van toezicht ligt te slapen,” zegt de huidige rector van een middelbare school. “Terwijl we een gesprek met elkaar te voeren hebben: hoe zorgen we ervoor dat we samen de Amsterdamse jeugd van goed onderwijs voorzien?”

Opheffingsnorm

Zowel in het basis- als voortgezet onderwijs is er een wettelijke ondergrens voor de hoeveelheid leerlingen op een school. Een school die drie jaar op rij onder de opheffingsnorm valt, verliest inkomsten van het Rijk. Dat betekent bijna altijd dat de school moet sluiten. 

Voor elke onderwijssoort geldt een andere norm. Vwo-scholen hebben een opheffingsnorm van 390 leerlingen, havo-scholen 325 leerlingen, mavo’s en vmbo’s 260 leerlingen en voor praktijkonderwijs geldt een grens van 120. 

Schoolbesturen kunnen compenseren tussen scholen onderling, maar als een onderwijskoepel voor het overgrote deel kleine scholen heeft die tegen de opheffingsnorm aan schuren en ook nog worden beconcurreerd door aantrekkelijke scholen in de buurt, is er weinig speling op langere termijn.

Bestuursvoorzitter Barbara Dijkgraaf: ‘We voeren kritische gesprekken’

Bestuursvoorzitter Barbara Dijkgraaf wil niet inhoudelijk ingaan op alle door Het Parool gestelde vragen. In een schriftelijke reactie laat ze weten in gesprek te zijn met het team, de ouders en de medezeggenschapsraad van het Sweelinck College. ‘Deze gesprekken zijn kritisch van aard, maar zonder uitzondering gericht op de toekomst en opbouwend van sfeer.’

Toelichting op de vraag waarom andere bestuursleden vertrokken, blijft uit. Ook blijft onduidelijk waarom Dijkgraaf nu een eenkoppig bestuur vormt en er in de tussentijd geen nieuwe (interim-)bestuursleden zijn aangetrokken.

Op de vraag of medewerkers zich voldoende vrij zouden voelen om hun verhaal te doen, antwoordt Dijkgraaf: ‘Directeuren en rectoren hebben bij Zaam de ruimte om, binnen afgesproken kaders, de school waarop zij werken zelf aan te sturen op een manier die bij hen past. Daarbij hoort ook dat zij de vrijheid hebben om met media te praten als zij dat willen. Van een verbod voor rectoren om met media te praten is geen sprake.’

Twee ouders van kinderen op het Sweelinck College, onder wie de vader die de petitie is gestart voor behoud van de school, laten de krant weten zich ‘wederom’ niet gehoord te voelen en geen vertrouwen te hebben in het schoolbestuur.