Is Philips nu eindelijk klaar met verbouwen?

Van gloeilamp naar apneu-apparaat

Is Philips nu eindelijk klaar met verbouwen?

Philips is al dertig jaar op zoek naar zijn bestaansrecht. Sinds Jan Timmer is elke nieuwe topman begonnen met een crisis: rode cijfers, harde ingrepen. Het conglomeraat transformeert tot medtechbedrijf. Maakt Roy Jakobs de klus af?

In het kort

  • Philips werkt al decennia aan een transformatie: van veelvormig conglomeraat tot specialist in medische technologie.
  • Elke ceo sinds Jan Timmer startte in een crisissfeer en voelde de noodzaak het concern te verbouwen.
  • Ondanks de afslanking en specialisering raakte Philips toch steeds in de problemen.
  • De nieuwe ceo Roy Jakobs staat voor de taak het imago te herstellen en de verbouwing af te ronden.

Het is inmiddels een Philips-traditie: elke nieuwe topman begint met het nemen van grote verliezen. Alle kosten van tegenvallers boekt de nieuwkomer in één keer in, zodat hij daarna een opgaande lijn kan inzetten. Dat zal niet anders zijn als Roy Jakobs voor het eerst als ceo de jaarcijfers presenteert van het 132-jarige Philips. Jakobs trad vorig najaar aan en zal komende maandag naar verwachting bekendmaken dat Philips over 2022 een verlies heeft geleden van meer dan €1,5 mrd.

Jakobs is de vijfde Philips-bestuursvoorzitter op rij die in een crisissfeer begint. De traditie begon in 1990 met de komst van Jan Timmer, die als eerste de noodklok luidde bij het concern. Steeds volgden harde ingrepen, waarna het geloof in eigen kunnen terugkeerde. Maar zonder blijvend resultaat, want de bestuursperiodes eindigden steevast met een terugval. Hoe kan dat toch?

Sinds de jaren negentig heeft elke ceo Philips flink vertimmerd. Het FD zet in deze webspecial ruim dertig jaar verbouwen op een rij.

Jan Timmer tijdens de presentatie van de jaarcijfers over 1994.Cor Boonstra in 2004, drie jaar na zijn aftreden.Gerard Kleisterlee bij de presentatie van de jaarcijfers over 2008.Frans van Houten in 2016, halverwege zijn termijn.Roy Jakobs voor aanvang van de aandeelhoudersvergadering van 30 september 2022 waarin hij tot ceo werd benoemd.
Jan Timmer tijdens de presentatie van de jaarcijfers over 1994.Jan Timmer tijdens de presentatie van de jaarcijfers over 1994.Foto: Marcel Antonisse/ANPFoto: Marcel Antonisse/ANP

Jan Timmer

1990-1996: grootste ontslagronde ooit

Voormalig personeelsmanager Jan Timmer haalt de bezem door de Philips-organisatie. Zijn herstructureringsplan Centurion gaat de bedrijfsgeschiedenis in als de grootste ontslagronde ooit bij Philips. In totaal verliezen 50.000 mensen hun baan. Timmer — altijd met zijn kenmerkende bretels — krijgt daardoor de bijnamen ‘De Tank’ en ‘De Slager’.

Het conglomeraat met meer dan tien divisies laat hij grotendeels intact. Hij gelooft in een culturele verandering: er moet harder worden gewerkt om de Aziatische concurrentie aan te kunnen. Timmer wil Philips nieuw leven inblazen als uitvinder. Zo zet hij zijn invloed in bij de ontwikkeling van de digitale muziekspeler en de cd-i. Ook investeert hij in tv-betaalzender Sport 7. Alleen de samenwerking met Douwe Egberts voor het koffieapparaat Senseo wordt een succes.

Hij schrijft nog wel een ‘laatste’ keer een cheque uit aan dochterbedrijf ASML, dat op eigen benen moet komen te staan.

Cor Boonstra

1996-2001: uitverkoop van onderdelen

Met Cor Boonstra haalt Philips een buitenstaander binnen. Boonstra heeft als merkenbouwer een reputatie opgebouwd bij het Amerikaanse Sara Lee, een verzameling bedrijven die koffie, thee, schoensmeer, vlees en sportkleding verkoopt.

Boonstra verhuist het hoofdkantoor van Philips uit het gemoedelijke Eindhoven naar het financiële centrum Amsterdam. Hij houdt een grote schoonmaak in de bestuurslagen, veel topmanagers vertrekken.

Boonstra begint een grote uitverkoop van bedrijfsonderdelen: videoketen Videoland wordt afgestoten, de banden met het Duitse elektronicabedrijf Grundig doorgeknipt, de investering in Sport 7 gestopt, platen- en filmproducent Polygram verkocht. Hij stopt ook met de mobieletelefoontak en hij stoot kabelbedrijf UPC af. BSO Origin, het grootste softwarehuis van Europa, wordt samengevoegd met het Franse Atos en van de hand gedaan. ‘Ik ga van dit bord spaghetti een aantal asperges maken’, is Boonstra’s lijfspreuk.

Gerard Kleisterlee

2001-2011: chips in de verkoop

Met Gerard Kleisterlee kiest Philips weer voor een in eigen huis opgegroeide ingenieur. Anders dan zijn voorganger beklemtoont de introverte Philips-man juist de kracht van het conglomeraat: de onderdelen versterken het geheel.

Toch gaat ook hij door met verkopen. Beeldbuizen, lcd-schermen en monitors gaan eruit, omdat de concurrentie moordend is en de naam Philips klanten niet meer verleidt tot het betalen van hogere prijzen. Wel sluit hij royaltycontracten met de kopers voor het gebruik van het Philips-merk.

Een historische stap zet Kleisterlee met de verkoop van de divisie die chips maakt voor telefoons, auto’s en computers, die lange tijd een van de pijlers onder Philips is geweest. Later zal zij als NXP furore maken. De inkomsten van de chiptak zijn op dat moment nog te wispelturig, terwijl beleggers juist van voorspelbaarheid houden.

Hij ziet wel wat in gezondheidsproducten voor consumenten, omdat daarin de kracht van het merk Philips samengaat met het vernuft van zijn ingenieurs. Philips doet onder Kleisterlee de eerste grote aankoop in medische technologie: het Amerikaanse Respironics, een producent van onder andere slaapapneu-apparaten. Het bedrijfsonderdeel is in één klap niet langer het kleinduimpje van Philips.

Frans van Houten

2011-2022: omslag naar medische technologie

Frans van Houten heeft een aantal jaar voor private equity gewerkt maar is ook een Philips-kind. Hij krijgt de opdracht een volgende stap te zetten in Philips’ zoektocht naar zijn plek onder de zon. Zijn voorganger heeft Van Houten drie divisies nagelaten: Licht, Consumer Lifestyle (koffiezetters, scheerapparaten) en Healthcare.

Van Houten zet alles op medische technologie. Hij ziet groeikansen in zowel de ontwikkeling van zelfzorgdiagnose-apparatuur voor consumenten als in hoogwaardige scanners voor ziekenhuizen in de snel vergrijzende westerse wereld. De lichtdivisie wordt naar de beurs gebracht en Consumer Lifestyle verder ingekrompen.

Van Houten gaat op koopjesjacht in de VS, het mekka van de medtech. Analisten en beleggers juichen de stappen toe: Van Houten krijgt een sterrenstatus. Tot er klachten komen over afbrokkelend schuim in de slaapapneu-apparaten en de Amerikaanse toezichthouder ingrijpt.

Roy Jakobs

2022-heden: kwaliteit moet omhoog

Met de Limburger Roy Jakobs kiest Philips iemand die zijn zakelijke opvoeding heeft genoten bij Shell en Reed Elsevier. Hij werkt pas sinds 2010 bij Philips. Aan Jakobs de taak het gebutste imago van Philips te herstellen en de rust én de bedrijfstrots terug te brengen.

Hij zal afspraken moeten maken met de Amerikaanse toezichthouder, met patiëntenorganisaties en met boze beleggers. Vervolgens moet hij aan de slag met de verbetering van de kwaliteitscontrole bij de productie en zal hij verder moeten gaan met de integratie van de Amerikaanse aankopen van zijn voorganger Van Houten.

Philips toen en Philips nu

Het antwoord op de vraag waarom Philips toch telkens terugviel na de ingrijpende maatregelen van de nieuwe bestuursvoorzitters, is niet eenduidig. De problemen van Philips waarmee Jakobs zich nu geconfronteerd ziet, verschillen wezenlijk van de uitdagingen van zijn voorgangers. Eerder kwam Philips in moeilijkheden, doordat het bedrijf was verworden tot een onbestuurbaar conglomeraat met lastig te beheersen kosten. Dat speelt nu niet. De huidige malaise is vooral terug te voeren op gebrekkige kwaliteitscontroles bij de productie van medische apparaten.

In de jaren tachtig was duidelijk geworden dat Philips met televisies, stereotorens en videorecorders de concurrentie met Aziatische rivalen zoals Sony niet zou winnen. Grote conglomeraten raakten vervolgens in de jaren negentig uit de gratie. Kleinere, nieuwe bedrijven hadden meer focus, wisten op deelterreinen sneller te vernieuwen en sleepten ook geen dure kostenstructuur met managementlagen met zich mee.

In juli 1990, vlak voor het 100-jarige bestaan van Philips, trad Jan Timmer aan als topman. Hij kondigde aan dat het bedrijf dieprode cijfers moest schrijven. In dat jaar boekte Philips een verlies van €1,9 mrd.

Cor Boonstra begon in oktober 1996 als ceo en hield de schade in zijn eerste jaar beperkt tot een verlies van €268 mln. De uitzonderlijk hoge winst van €9,6 mrd in 2000 was te danken aan de verkoop van belangen in onder meer ASML en de Taiwanese chipproducent TSMC.

Gerard Kleisterlee startte in april 2001 als ceo en presenteerde in zijn twee beginjaren de zwaarste verliezen uit de geschiedenis van Philips. De winst van €5,4 mrd in 2006 vloeide voort uit de verkoop van de chipactiviteiten met de beursgang van NXP.

In april 2011 nam Frans van Houten het stokje over als topman en meldde over datzelfde jaar een verlies van €1,3 mrd. De winst van €3,3 mrd in 2021 was te danken aan een boekwinst op de verkoop van de divisie huishoudelijke apparaten.

Roy Jakobs begon half oktober 2022 als bestuursvoorzitter. Door de problemen met de apneu-apparaten en de levering van onderdelen leed Philips met ruim €1,6 mrd over 2022 opnieuw een zwaar verlies.

Zoeken naar bestaansrecht

Het Philips-bestuur onder leiding van achtereenvolgens Jan Timmer, Cor Boonstra en Gerard Kleisterlee kon niet anders dan hard ingrijpen en deed dat ook. Timmer saneerde en ontsloeg grote aantallen werknemers, waarna Boonstra tal van activiteiten afstootte. Hun ingrepen waren ook niet zonder resultaat.

Maar één probleem bleef, namelijk de vraag: waartoe is Philips op deze wereld als het geen tv’s, radio’s en andere elektronica maakt? Aan Frans van Houten komt de eer toe met een duidelijk antwoord te zijn gekomen. Hij maakte een harde keuze. Na Van Houtens aantreden in 2011 ging Philips zich steeds meer toeleggen op medische technologie. Dat was een groeimarkt dankzij de vergrijzing en bovendien een markt waarin Philips zich met zijn technologische kennis zou kunnen onderscheiden.

1996-2001

Onder Cor Boonstra verkocht Philips in 1998 zijn muziekbedrijf PolyGram, dat nu deel uit maakt van de Universal Media Group. Het concern maakte ook aandelenbelangen in ASML en de Taiwanese chipproducent TSMC te gelde. Verder werd ICT-tak BSO Origin afgestoten.

Philips deed ook aankopen, waaronder drie medische bedrijven uit de Verenigde Staten, zoals HealthCare Solutions. Die activiteiten — röntgenapparatuur — waren nog van ondergeschikt belang.

2000 was een recordjaar voor Philips, qua omzet (bijna €40 mrd). Goed zichtbaar was hoeveel potjes het concern toch nog op de vuur had.

2001-2011

Onder Gerard Kleisterlee verkocht Philips in 2005 één belangrijk dochterbedrijf: NXP. Deze Nijmeegse producent van chips is nu ruim drie keer zoveel waard als Philips zelf.

Philips kocht in deze periode het medische bedrijf Respironics. Met een prijs van $5 mrd is dit nog altijd de duurste aankoop ooit van Philips. Het dochterbedrijf produceert de slaapapneu- en beademingsapparaten, die nu zoveel kopzorgen opleveren.

2011-2022

Frans van Houten begon zijn bestuurstermijn met de verkoop van het televisiebedrijf. Ook verkocht Philips in deze periode zijn twee lichtbedrijven, waaronder het huidige Signify, ooit de bakermat van het concern.

In 2021 verkocht Philips ook zijn divisie voor huishoudelijke apparaten. Philips kocht meerdere medische bedrijven, waarvan Volcano, Spectranetics en BioTelemetry de belangrijkste waren. In 2012 vormde de medische divisie voor het eerst de grootste pijler van Philips.

De juistheid van die keuze is later wel in twijfel getrokken, onder anderen door Van Houtens voorganger Jan Timmer. Die laatste had liever gezien dat Philips belangen hield in zelfstandige beursgenoteerde bedrijven. De critici kunnen verwijzen naar de opvallende successen die sommige afgestoten dochterbedrijven — zoals ASML en NXP — inmiddels boeken. Waarschijnlijker is dat deze successen juist mogelijk zijn geweest dankzij hun verkregen zelfstandigheid.

Philips heeft jarenlang baat gehad bij de keuze voor medische technologie. De winstcijfers verbeterden na 2011 en ook de beurskoers herstelde zich. Tot 2021, toen bleek dat de apneu- en beademingsapparaten niet voldeden.

Koers klimt

De koers van Philips klom omhoog. Beleggers waren blij dat de nieuwe topman Jan Timmer het mes zette in het personeelsbestand. Maar verder bleef het industrieel complex intact.

Zeepbel

Aandeelhouders waardeerden de ambitie van Cor Boonstra om Philips als industrieel conglomeraat te ontmantelen. Op de golven van de internethype steeg het aandeel Philips tot een historisch hoogtepunt, tot boven de €50. Maar toen de zeepbel knapte en de dotcomcrisis uitbrak, tuimelde de koers weer naar beneden.

Stagnatie

In de tien jaar van Gerard Kleisterlee verloren beleggers langzaam het vertrouwen dat Philips duidelijke keuzes kon maken. Ondanks de uitverkoop van onderdelen was Philips nog altijd een conglomeraat. De beurskoers stagneerde.

Rampjaar

Frans van Houten schrok niet terug voor de radicale keuze dat het bedrijf zich geheel zou toeleggen op medische technologie. Beleggers kregen weer vertrouwen, omdat de winstcijfers in de loop der jaren steeds stabieler zouden worden.

Het Philips-aandeel begon aan een gestage opmars, tot het rampjaar 2021. Toen bleek dat de apneu- en beademingsapparaten schade bij patiënten zouden kunnen veroorzaken, stortte de beurskoers volledig in. Beleggers vreesden miljardenclaims. In 2021 verspeelde Philips al zijn koerswinst van de voorgaande de25 jaar.

Licht herstel

Sinds het aantreden van Roy Jakobs als nieuwe hoogste man in oktober 2022 is de beurskoers bezig aan een licht herstel. Aan hem de schone taak om het bedrijf én het aandeel er weer bovenop te helpen.

(Update koers: 19 oktober 2023)

Kwaliteit is nu de crux

Hoe nu verder? De keuzes zijn gemaakt en er is geen weg meer terug. Jakobs zou als nieuwe topman nog verder kunnen afslanken en ook de divisie met elektrische tandenborstels en scheerapparaten kunnen verkopen. Dan is het helemaal gedaan met de consumentenactiviteiten en zet Philips alles in op medische technologie. Maar met de verkoop van deze divisie zou Philips ook een stabiele winstmaker verliezen.

Bovendien: de kern van het probleem is nu niet meer dat Philips een log, onoverzichtelijk concern is. De crux lijkt dat het bedrijf onvoldoende aandacht heeft gehad voor de hoge kwaliteitseisen die aan medische apparatuur worden gesteld. Die gedachte leeft breed, doordat Philips onder Van Houten ook al kampte met ernstige kwaliteitsproblemen bij de productie van zijn CT-scanners en zijn defibrillatoren. Heeft Philips wel voldoende beseft dat het maken van medische apparatuur iets anders is dan de productie van televisies?

In de jaren zestig nam het aantal vestigingen van Philips sterk toe. Rond het hoogtepunt, halverwege de jaren zeventig, telde Philips ruim 90.000 werknemers in Nederland.

Vanaf de jaren tachtig volgden veel reorganisaties. Vanwege de internationale concurrentie verplaatste Philips de productie naar het buitenland, besteedde die uit en stootte ook activiteiten af.

Tegenwoordig heeft Philips nog maar enkele vestigingen in Nederland. De belangrijkste productielocaties zijn Drachten (scheerapparaten, 1650 werknemers) en Best/Eindhoven (medische apparaten, 7700 werknemers). Op het hoofdkantoor in Amsterdam werken 1650 mensen.

En nu?

Jakobs zal opnieuw het bestaansrecht van Philips moeten bewijzen. Niet door nog meer activiteiten af te stoten, maar door te laten zien dat het bedrijf in staat is hoogwaardige medische apparatuur te maken. Als dat niet lukt, is de kans groot dat Philips wordt opgekocht en in stukken uiteenvalt. Als het wel lukt, heeft Jakobs de laatste hand gelegd aan een verbouwing die inmiddels 33 jaar duurt.

1990-1996

Met de saneringsoperatie Centurion van Jan Timmer verloren begin jaren negentig tienduizenden mensen hun baan. Toch groeide het totale bestand aan werknemers in 1994 en 1995 nog wel.

1997-2001

Onder ceo Cor Boonstra begon het aantal werknemers pas echt te dalen, vooral door de verkoop van bedrijfsonderdelen.

2002-2011

In de bestuursperiode van Gerard Kleisterlee nam het aantal werknemers af van 188.000 tot 125.000.

2012-2021

Het aantal werknemers kromp onder Frans van Houten verder tot 78.000, vooral door de verkoop van de lichtdivisies. Philips bracht het aantal productievestigingen wereldwijd terug tot dertig, met nog altijd een belangrijke rol voor Drachten en Best/Eindhoven.

2022

Philips schrapte 4000 banen. Het was een van de eerste beleidsdaden van de nieuwe topman Roy Jakobs, die half oktober 2022 begon. Tijdens de presentatie van de jaarcijfers over 2022 kwamen daar nog eens 6000 bij, waarvan 1100 in Nederland.

Foto: Olaf Kraak/ANP