Direct naar artikelinhoud
Nieuws

Politiek zet aanval in op snacks, suiker en sigaretten, maar de uitwerking is ingewikkeld

De prijs van een pakje sigaretten stijgt snel naar tien euro, gemeenten mogen döner- of hamburgerketens weren en er komt een suikertaks. Lang werden zulke preventiemaatregelen bestempeld als betutteling, maar die tijd is voorbij. Al is de uitvoering erg ingewikkeld.

De Foodstrip in Amsterdam-Zuidoost.Beeld Marc Driessen

Het kabinet opende al eerder de aanval op alcohol, snacks, suiker en sigaretten. Accijnzen en belastingen op ongezonde producten stijgen, terwijl gezond voedsel als groenten en fruit juist goedkoper worden.

Vrijdag nam het kabinet opnieuw enkele preventiemaatregelen. Het aantal verkooppunten voor (e-)sigaretten wordt drastisch beperkt en het rookverbod wordt uitgebreid naar speeltuinen en sportparken, meldde staatssecretaris Maarten van Ooijen (ChristenUnie, Volksgezondheid) na afloop van de ministerraad.

En de prijs van een pakje sigaretten wordt weer hoger, in stappen van 1,20 euro per jaar, naar gemiddeld tien euro per pakje in het voorjaar van 2024. “Het aantal rokende jongeren is bijvoorbeeld niet gedaald, maar stagneert, en is zelfs iets toegenomen,” zei Van Ooijen in een toelichting. “Dat is precies ons zorgpunt. Daarom komen we nu met een stevig pakket, een prijsprikkel is dominant.”

Wat wil het kabinet allemaal (en wanneer lukt dat)?

(E-)sigaretten

Een rookvrije generatie in 2040 is al jaren het doel, maar die raakt verder uit zicht nu het aantal mensen dat stopt met roken stagneert. Daarom draait ook dit kabinet opnieuw aan de prijsknop: de klassieke sigaret is straks behalve peperduur – uiteindelijk kan het 50 euro per pakje worden in 2040 – ook schaars verkrijgbaar.

Over tien jaar zijn sigaretten alleen nog in tabaksspeciaalzaken te koop. De e-sigaret gaat ook verder aan banden: vanaf oktober zijn toegevoegde smaakjes verboden bij het vapen en verkoop mag vanaf 2025 alleen nog in speciaalzaken. De nicotinezakjes (‘snus’) zonder tabak worden volledig verboden, de variant mét tabak wordt gelijkgetrokken met andere rookwaar, inclusief reclameverbod.

Makkelijk wordt het dus niet om het aantal rokers verder terug te dringen. Ondanks stevige teksten en voornemens is het ook allerminst zeker dat de prijsverhogingen na de nu aangekondigde stappen doorgaan: over de maatregelen na 2024 moet het kabinet opnieuw om tafel, erkent Van Ooijen.

Snacks

Diverse steden bedelen er al jaren om bij het kabinet: geef ons een wettelijk wapen om de zoveelste pizza- of burgerketen te weren. Nu zitten de gemeentebesturen nog met lege handen tegen de invasie van fastfoodrestaurants, maar dat verandert.

Het kabinet maakt het mogelijk om nieuwe fastfoodketens te weren op plekken waar al te veel döner- en patattenten zijn. Rond scholen of in ‘fastfooddichte’ wijken kan de zoveelste snackbar dan geweigerd worden.

Dat is ingewikkelde materie, weten betrokken ambtenaren. Wat is precies fastfood, hoe meet je dat, hoe giet je het in een wet of regeling en hoe kan je dit vervolgens handhaven? Lastig, zie de bureaucratische queeste waar het verlagen van de btw op groente en fruit op uitdraait.

Maar dát dit kabinet er principieel voor kiest de vrije markt op dit punt aan banden te leggen, wordt gezien als pure winst. “Dit gaat gemeenten echt helpen,” klinkt het op het ministerie van Volksgezondheid. Al is nog onduidelijk per wanneer het mogelijk wordt.

Suiker

Het waren in het oog springende plannen van dit kabinet: een suikertaks invoeren – op frisdrank – en de btw op groente en fruit naar 0 procent. Achterliggende gedachte: het wordt dan financieel veel aantrekkelijker om te kiezen voor tomatensap in plaats van cola. En het belang van preventie wordt door niemand meer onderschat: met nu al ruim 100 miljard euro zorgkosten per jaar is flinke winst te behalen in het voorkomen van ziekten en leefstijlaandoeningen als obesitas, concludeert de ene na de andere expert.

Maar tussen droom en daad staan juridische listigheden in de weg. De ‘afbakening van groente- en fruitproducten’ is bijvoorbeeld ‘een puzzel’, schreef het kabinet eerder aan de Tweede Kamer. Na aandringen van een ongeduldige oppositie is nu een ‘onderzoeksbureau’ bezig om de ‘afbakeningsmogelijkheden’ van groenten en fruit in kaart te brengen. Dat is geen grap.

En het klinkt allemaal misschien krom, maar het kabinet houdt vol dat het nu eenmaal niet anders kan. Zorgvuldigheid is geboden, anders regent het straks weer rechtszaken van bezwaarmakers, vrezen ze in Den Haag.

En dus is het na grondig onderzoek en externe toetsing op zijn vroegst pas vanaf 1 januari 2024 mogelijk om de btw op groente en fruit omlaag te brengen naar 0 procent. De taks op suiker en/of frisdrank kan wel wat eerder omhoog, hoopt het kabinet, maar ook daarvoor is meer onderzoek nodig.

Wat doet Amsterdam?

De gemeente Amsterdam houdt zich al langer bezig met het weren van fastfoodketens om overgewicht tegen te gaan. Oud-wethouder Simone Kukenheim (Zorg) heeft in 2021 namens de stad haar handtekening gezet onder de zogenoemde City Deal. Daarmee committeert Amsterdam zich officieel aan een ‘gezonde en duurzame voedselomgeving’.

Volgens Kukenheim is het wrang dat er op bijna elke hoek van de straat snacks en ongezond eten te koop zijn. “Dat helpt niet om jonge mensen gezond te laten eten. Om te voorkomen dat kinderen na of tijdens school naar de snackbar lopen, moet er een gezonde voedselomgeving zijn. Dat betekent dus ook: geen fastfoodverkoop meer bij scholen.”

Een van de doelstellingen van de City Deal is dat het dieet van Amsterdammers vaker uit plantaardig eten bestaat: minimaal 50 procent in 2030 en 60 procent in 2040. Dit ten opzichte van de huidige 39 procent. Dat moet onder meer gebeuren door het aanbod van gezond en duurzaam eten uit te breiden in kwetsbare wijken of rondom scholen en openbare gebouwen. Horecazaken en supermarkten moeten het aanbod van plantaardig voedsel ook verbeteren, ook moet er meer lokaal eten komen.