Terug naar de krant

Werk van Fernand Léger ontdekt op achterzijde schilderij

Leeslijst Nieuws

Triton-collectie Achterop een doek van Fernand Léger uit een Nederlandse privé-verzameling is een belangrijk onbekend werk van de Franse kunstenaar ontdekt. De voorstelling, van het uitzicht vanuit zijn Parijse atelier, was bedekt onder een lijmlaag.

Leeslijst

Twee schilderijen voor de prijs van één. Kom daar eens om bij een Franse grootmeester als Fernand Léger (1881-1955).

Zonder dat ze het beseften, deed het Nederlandse ondernemersechtpaar Willem Cordia en Marijke van der Laan zo’n dubbelaankoop. Voor hun Triton-collectie (vermoedelijk de belangrijkste Nederlandse privé-verzameling schilderijen, tekeningen en beeldhouwwerken vanaf 1870) kochten zij in 1999 het schilderij Le quatorze juillet, een feestelijk doek in kubistische stijl dat Léger vlak voor de Eerste Wereldoorlog schilderde.

Op de achterzijde van het doek zat ook een schildering, maar die was goeddeels bedekt met een harde, lijmachtige grondlaag. Reddeloos beschadigd, zei de betrokken kunsthandelaar. Een onherkenbare voorstelling bovendien: door de wit-grijze laag schemerde hier en daar een kleurtoets, geen idee wat het voorstelde. In de lijvige catalogus van de Triton-collectie uit 2012 stond de gemaltraiteerde achterkant als curiositeit afgebeeld, als een schilderij met een staand formaat.

De achterkant van het schilderij vóór de restauratie.

En kijk nu eens naar het schilderij op de ezel in het Haagse restauratie-atelier van Gwendolyn Boevé-Jones. Medewerkers hebben Le quatorze juillet omgedraaid en op zijn kant gezet om de schoongemaakte en gerestaureerde achterkant te tonen. Na drie jaar pietepeuteren heeft Boevé-Jones van onder de lijmachtige laag een onbekende Léger tevoorschijn getoverd. Een liggende voorstelling, waarop de kunstenaar vanuit zijn atelier het uitzicht schilderde op de daken van de Parijse binnenstad. Uit schoorstenen kringelen rookpluimen, aan de horizon zijn de torens van de Notre-Dame te zien.

Ontdekking

Een belangrijke kunsthistorische ontdekking, zegt Sjraar van Heugten, voormalig Hoofd Collecties van het Van Gogh Museum. Hij schreef een boek over het schilderij en is de gastcurator van de tentoonstelling Fernand Léger en de daken van Parijs die op 19 november opent in het Kröller-Müller Museum.

Het ontdekte schilderij maakt deel uit van een serie vroege werken die een keerpunt markeren in Légers artistieke ontwikkeling. Onder invloed van Paul Cézanne, legt Van Heugten uit, was de jonge Léger nog een zoekende kunstenaar die jarenlang betrekkelijk realistisch en monochroom had geschilderd.

De voorkant van het schilderij Le quatorze juillet van Fernand Léger, in 1999 aangekocht voor de Triton-collectie.

In 1911 en 1912 maakte Léger tien schilderijen van het uitzicht vanuit zijn atelier, die een kantelpunt vormen: een grote stap naar meer abstractie en kleur. Zijn zoektocht resulteerde kort daarna in kubistische meesterwerken. Een van die ‘Rook boven de daken’-doeken is in 2010 door Sotheby’s in Londen geveild voor 2,6 miljoen euro.

Van Heugten beschrijft in zijn boek de trieste herkomstgeschiedenis van het dubbelschilderij. Le quatorze juillet (1912-1913), de voorkant, was een huwelijksgeschenk van Léger voor zijn jeugdvriend Marc Duchène en diens vrouw. Duchène heeft nauwelijks van het cadeau kunnen genieten, omdat hij sneuvelde aan het begin van de Eerste Wereldoorlog. Zijn weduwe borg het schilderij daarna op: de associaties waren kennelijk te pijnlijk voor haar. Het schilderij en de verborgen achterkant bleven zo tot de jaren negentig onbekend.

Tijdrovende klus

In haar atelier Redivivus toont Gwendolyn Boevé-Jones foto’s van het restauratieproces. Die maken duidelijk hoe lastig en tijdrovend de klus was. Een onbekende andere restaurator probeerde al eens de lijmachtige laag te verwijderen. Die poging werd snel gestaakt toen de verfhuid meekwam.

Ook de randen van het doek waren ernstig beschadigd, vermoedelijk omdat Léger het linnen bij het keren ruw van het spieraam trok, zonder eerst de gebruikte spijkertjes te verwijderen. Met hulp van een microscoop heeft Boevé-Jones het linnen draadje voor draadje hersteld. Monnikenwerk, zegt ze, omdat je na een paar uur echt iets anders moet gaan doen.

Het uitzicht vanuit zijn atelier in Parijs dat Léger tienmaal schilderde.
Foto Christopher Green

Het verwijderen van de lijmlaag ging Boevé-Jones beter af dan haar onbekende voorganger. Gelukkig ging bij de eerste restauratiepoging minder dan 5 procent van de oorspronkelijke verflaag verloren.

De erven van de in 2011 overleden Willem Cordia spreken van „een geweldige verrassing” dat het nieuw ontdekte werk van Fernand Léger tot de Fumées sur les toits-serie kan worden gerekend en dat het werk nu ook dubbelzijdig kan worden getoond.

Resteert de vraag waarom Léger zijn atelier-uitzicht wegschilderde? Misschien was hij minder tevreden over dit werk, misschien had hij geen geld voor nieuw linnen, het is koffiedik kijken, zegt -Sjraar van Heugten. „Léger kon heel resoluut zijn. In 1909 vernietigde hij bijvoorbeeld bijna alle schilderijen die hij de vijf jaar daarvoor had gemaakt. Later betuigde hij soms spijt over al dat weggooien.”

De ontdekking is groot nieuws in Frankrijk. Een televisieploeg van TF1 en journalisten van Agence France-Presse kwamen naar Den Haag voor het schilderij. Het is beslist een bijzonder kunstwerk. Maar toch: Léger heeft het vermoedelijk zelf weggeschilderd. Is zo’n postume toevoeging aan het oeuvre van een groot kunstenaar ethisch gezien wel verantwoord? Van Heugten grijnst. Hij ziet in musea wel eens postume ontdekkingen waarbij hij zich afvraagt of de kunstenaar er wel gelukkig mee zou geweest. Dat gevoel bekruipt hem nu niet. „Ik ben blij met deze ontdekking. Het is spannend om te volgen hoe Léger al experimenterend een nieuwe kijk op lijn, vorm en kleur ontwikkelde.”

Fernand Léger en de daken van Parijs. Tentoonstelling van 19/11 t/m 2/4 in het Kröller-Müller Museum in Otterlo. De gelijknamige publicatie van Sjraar van Heugten verschijnt bij Tijdsbeeld uitgeverij (104 blz., € 30).
Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 6 oktober 2022.

Mail de redactie

Ziet u een taalfout of een feitelijke onjuistheid?

U kunt ons met dit formulier daarover informeren, dat stellen wij zeer op prijs. Berichten over andere zaken dan taalfouten of feitelijke onjuistheden worden niet gelezen.

Maximaal 120 woorden a.u.b.
Vul je naam in