Het ministerie zag Hans Alders niet zitten

De parlementaire enquêtecommissie in Den Haag had maandag een inwoner van Schildwolde opgeroepen als voorbeeld van de ellende waarin mensen in Groningen door de gaswinning verzeild zijn geraakt. Bij Frouke Postma-Doornbos begon het in 2012 na de beving bij Huizinge met een grote scheur in de keldervloer. Daarna verschenen er scheuren in de muren en later bleek ook de schoorsteen kapot en onveilig.

Hun huis ging jarenlang volledig op de schop. Alleen al in 2015 kreeg het gezin zestig verschillende mensen over de vloer om te bespreken wat er allemaal moest gebeuren. „Alle vrije tijd van Albert en mij ging op aan mailen, bellen, plannen bespreken, het huis uitruimen, inruimen, opnieuw uitruimen”, zei Frouke Postma-Doornbos. Zij kreeg hartproblemen, haar man Albert raakte overspannen, hun jongste zoon werd depressief. „Ik heb gefaald als moeder.”

Wat begon met wat scheuren in muren, leidde bij veel gedupeerde gezinnen in Groningen tot jarenlange stress, met als gevolg gezondheidsklachten, scheidingen en ontwrichte gezinssituaties. De enquêtecommissie probeerde deze week antwoord te krijgen op de vraag: hoe kan het dat het herstellen en versterken van huizen zo’n puinhoop is geworden?

Spilfiguur bij de versterking van huizen was Hans Alders. Bij het kabinet en in de regio waren er hoge verwachtingen toen hij in 2015 werd aangesteld als Nationaal Coördinator Groningen (NCG). Alders moest er met zijn organisatie voor zorgen dat de versterking van huizen – waardoor mensen veilig hun woning kunnen verlaten bij een zware beving – vaart zou krijgen. Maar uit het verhoor van voormalig topambtenaar Maarten Camps bleek woensdag dat er op het ministerie van Economische Zaken al voor zijn benoeming twijfels waren. Minister Henk Kamp (VVD) had liever een ambtenaar op die plek gezien, niet een voormalige PvdA-minister die tevens jarenlang als commissaris van de koning(in) verbonden was met Groningen.

Lees ook Hoe Wiebes het vertrouwen van de Groningers verspeelde

Daarnaast zag het ministerie van meet af aan weinig in de aanpak van Alders. De NCG koos voor ‘gebiedsgericht’ versterken, waarbij tegelijk de leefbaarheid van dorpen moest worden verbeterd. Op het ministerie werd gevreesd dat dit niet tot versnelling zou leiden, en zeker niet tot snelle versterking van onveilige huizen, zei Camps tijdens zijn verhoor.

Op zijn eerste werkdag merkte Alders dat er „niks” was geregeld voor de versterkingsoperatie. Er was geen kennis, er waren geen mensen met ervaring, laat staan veiligheidsnormen waaraan de huizen moesten voldoen. Er lag alleen één belofte van Kamp die Alders moest waarmaken: alle panden zouden binnen vijf jaar zijn versterkt. Maar welke woningen onveilig waren, wist niemand. „De verwachtingen liepen uiteen van een paar honderd woningen tot 170.000”, zei Alders woensdag.

Alders stond voor een onmogelijke opgave, bleek uit zijn verhoor. Hij had geen pot geld meegekregen en geen wettelijk mandaat om besluiten door te drukken. Voor elke beslissing moest hij goedkeuring krijgen van de NAM, die als gaswinner aansprakelijk was voor de kosten. Wekelijks voerde Alders overleg met de NAM over „fabelachtige details”.

Pauzeknop

Net toen Alders in 2018 drie grote versterkingsprojecten in gang had gezet, kondigde Kamps opvolger Eric Wiebes (Economische Zaken en Klimaat, VVD) aan dat uiterlijk in 2030 de gaswinning zou stoppen. De nieuwe minister had geconcludeerd dat het alleen veiliger in Groningen zou worden als de gaskraan dicht ging.

Dat besluit veroorzaakte in Groningen kortstondige vreugde, tot duidelijk werd dat de minister lopende versterkingsprojecten stilzette. Hij wilde uitzoeken of de versterking nu ook kleiner kon worden. Alders’ projecten werden opgeschort. Voor Alders was dat de druppel: hij kon niet verteren dat hij beloftes moest breken richting de bewoners en stapte in mei 2018 boos op.

Op het ministerie zagen ze het allemaal anders. Volgens voormalig secretaris-generaal Maarten Camps was het stopzetten van de versterkingsoperatie „een verstandige keuze”. In Den Haag werd betwijfeld of de dalende gasopbrengst nog wel in verhouding stond tot de kosten van de versterking van huizen. Geld speelde een rol, bevestigde Camps.

Een dag eerder nog gaf Anita Wouters, zelf destijds als directeur-generaal bij EZ nauw betrokken bij de versterking, een andere verklaring. Uit informatie van „wetenschappers” en andere partijen zou gebleken zijn dat er allerlei onveilige huizen in Groningen waren die niet in het versterkingsprogramma van Alders zaten. Daar maakten ze zich op het ministerie zorgen over. Door de versterking stil te leggen kwam er capaciteit vrij om eerst die huizen aan te pakken.

Haar verklaring werd door Alders, die zich daardoor „op zijn ziel getrapt” voelde, weerlegd. Niemand wist welke huizen onveilig waren. „Was daar een lijstje van geweest, dan was iedereen daar naartoe gereden om aan het werk te gaan.” In werkelijkheid, blijkt uit een reconstructie van NRC, was de informatie waar het ministerie zich op beriep afkomstig van de NAM. Informatie die door Alders en de regio werd gewantrouwd, omdat het gasbedrijf belang had bij een zo’n klein mogelijke versterkingsoperatie. Maar die informatie beschouwde EZK als neutraal.

Op het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) werd begin 2018 al getwijfeld aan de gunstige vooruitzichten die Wiebes zijn collega’s in het kabinet voorspiegelde. Met het dichtdraaien van de gaskraan zouden nog maar 3.000 huizen hoeven te worden versterkt, 4.200 minder dan op de planning stonden. Dat zou een besparing zijn van 1,9 miljard euro. Chris Kuijpers, toen topambtenaar bij BZK, noemde het in een nota aan toenmalig BZK-minister Kajsa Ollongren (D66) „wishful thinking”, vertelde hij. Een collega van hem had Wiebes’ berekening „zeer optimistisch en ook niet realistisch” genoemd. Ollongren bevestigde vrijdag tijdens haar verhoor dat het zo was gegaan.

BZK kreeg gelijk: inmiddels wordt er rekening gehouden met de versterking van mogelijk 27.000 panden. Pas een vijfde daarvan is intussen afgerond. De versnelling die Wiebes en zijn ambtenaren dachten te bereiken, kwam nooit op gang. Van de huizen die als ‘meest onveilig’ worden bestempeld is nu, vier jaar later, slechts 12 procent versterkt. Toch denkt Peter Spijkerman, tot voor kort directeur NCG, dat zonder „grote gekke dingen” de versterking in 2028 kan zijn afgerond.

Deze week waren de meeste hoofdrolspelers het eens dat de versterking „te technocratisch” was aangepakt. Of zoals Alders het verwoordde: „Het gaat niet om stenen, maar om iemands thuis.”

Correctie (1 oktober 2022): in een eerdere versie van dit artikel stond dat van de 27.000 panden die mogelijk versterkt moeten worden een vijfde is versterkt. Dat is hierboven aangepast naar afgerond.