Direct naar artikelinhoud
AnalyseRechtsstaat

Als de politie handelt uit voorkeur, is het vertrouwen in de overheid zo weg

Als de politie handelt uit voorkeur, is het vertrouwen in de overheid zo weg
Beeld ANP

De reactie van agenten op de boerenprotesten wakkert een wantrouwen aan bij andere activisten dat de een harder wordt aangepakt dan de ander. Dat is gevaarlijk voor het functioneren van de rechtsstaat.

Sander van der Kraan was altijd al kritisch op de Nederlandse politie en het politieke systeem. Maar nu hij gezien heeft hoe agenten reageerden op de boerenprotesten weet hij het zeker: “Er is iets grondig mis met het politie-apparaat. Boeren kunnen zich ongestraft compleet schandalig en levensgevaarlijk gedragen. Mijn wantrouwen in het systeem is bevestigd.”

Van der Kraan was een van de organisatoren van het Woonprotest in Amsterdam, voor meer betaalbare huizen, en stond er vlak naast toen agenten tijdens het Woonprotest in Rotterdam, afgelopen oktober, een groep demonstranten op de Erasmusbrug insloten en afvoerden. “Op die brug werd een gevoel dat ik al langer had bevestigd: de politie is niet te vertrouwen”, zegt hij. “Dat is er die dag vrij letterlijk ingeslagen.”

Waarom mogen boeren barbecueën op de snelweg?

Het verwijt dat Van der Kraan maakt aan het adres van de politie is een verwijt dat afgelopen zomer meer klonk. Niet alleen de organisatoren van het Woonprotest, ook de klimaatactivisten en demonstranten van Black Lives Matter ervaren onrecht, net als demonstranten die protesteerden tegen de mondkapjesplicht of artiesten die in de Theater Kapsalon de soms ondoorgrondelijke coronaregels aan de kaak stelden door op te treden terwijl er mensen geknipt werden.

Deze week nog klonk er verontwaardiging omdat de politie bij het aanmeldcentrum voor asielzoekers in Ter Apel tentjes weghaalde die gedoneerd waren. Want waarom, is de vraag die wordt gesteld, mogen asielzoekers niet in een tentje slapen en mogen boeren wel barbecueën op de snelweg?

De gemene deler in dat wantrouwen: een deel van de Nederlanders ziet bevestigd dat de politie een organisatie is met een politieke kleur, die zich in haar optreden laat leiden door sympathie en antipathie voor bepaalde groepen in de samenleving. Het is een verwijt dat ook klinkt in de Tweede Kamer. Daar stelden D66, de Partij van de Dieren en Bij1 er vragen over aan verantwoordelijk minister Dilan Yesilgöz.

De geest lijkt uit de fles

Dat wellicht nog sluimerende gevoel werd eind juni flink gevoed door politiechef Willem Woelders, die toen tegen NRC zei over de boerenprotesten: “Als je denkt dat de politie dit kan stoppen: dat is niet zo. Repressie lijkt mij het allerlaatste waar je het over moet hebben. Want wat doen we om deze protesten te voorkomen? Veel politiemensen hebben begrip voor de positie van de boeren, ik ook.”

Hoewel Woelders zijn woorden deze week nuanceerde – in radioprogramma Dit is de Dag zei hij dat hij ‘dit wellicht anders had moeten zeggen’ – en de politie in reactie op alle verwijten liet weten dat er deze zomer zevenhonderd bekeuringen zijn uitgeschreven en honderd personen zijn aangehouden vanwege overtredingen en misdrijven die te maken hebben met de boerenprotesten, lijkt de geest uit de fles.

Twitter bericht wordt geladen...

“Die inhaalslag van de politie is te abstract”, zegt hoogleraar Kees van den Bos (Universiteit Utrecht), die onderzoek doet naar ‘maatschappelijke conflicten in de democratische rechtsstaat’. “Dat gaat niet helpen het vertrouwen terug te winnen van die mensen die het vertrouwen in de politie hebben verloren.”

Van den Bos wil niet aan ‘politiebashing’ doen, benadrukt hij. “Maar ik zie wel dat hun reactie op die demonstraties van boeren een zekere vorm van tolereren van wetteloosheid uitstraalt. Dat moet je zien te voorkomen.”

De politie en verantwoordelijk minister Yesilgöz benadrukken dat agenten zonder aanzien des persoons opereren. Zij verklaarden afgelopen weken meermaals dat de politie de-escalerend moet optreden om iedereen veilig te houden, en dat handhaven ontzettend lastig is omdat de demonstraties van boeren vaak niet worden aangemeld. Enkele agenten kunnen weinig kunnen uitrichten tegen tientallen trekkers.

De minister drukte Kamerleden die er vragen over stelden op het hart om op te passen, en niet het sentiment te voeden dat de politie partijdig is, of onbetrouwbaar.

Een schep erbovenop voor de eigen goede zaak

Want onrechtvaardig of niet, alleen dat gevoel van onrechtvaardigheid brengt al risico’s met zich mee voor het functioneren van de rechtsstaat. “Wat je vaak ziet, is dat een vorm van radicalisering begint met een diep gevoel van onrechtvaardigheid”, zegt Van den Bos, die onder meer het boek schreef Waarom mensen radicaliseren.

“Wie dingen heel erg onrechtvaardig vindt, wordt kwaad en woedend. Sommigen komen dan in de verleiding om extreem gedrag te vertonen.” Daar komt bij dat mensen zich continu vergelijken met anderen. Dus wie het idee heeft dat boeren ongestraft hun gang kunnen gaan, kan volgens Van den Bos het idee krijgen dat er nog een schep bovenop moet voor de eigen goede zaak.

“Causale processen zijn heel lastig. Maar in Eindhoven zijn recentelijk een aantal auto’s in brand gestoken, waarbij symbolen van Extinction Rebellion zijn getekend. Daar heeft Extinction Rebellion meteen afstand van genomen, maar dit zijn wel de reacties die je kunt verwachten: sommige personen zullen in de verleiding komen om ook wetteloos gedrag te gaan vertonen nu de boeren hiermee weg lijken te komen.”

Vertrouwen van de burger neemt af

Mensen hebben de neiging de regels van de democratische rechtsstaat opzij te schuiven voor onderwerpen die zij écht belangrijk vinden, blijkt uit een recent onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut naar het democratisch bewustzijn van Nederland. Daarin geeft ruim een derde van de respondenten aan dat de democratie en rechtsstaat opzijgeschoven mogen worden bij problemen of crises die zij erg belangrijk vinden.

“Dat is een risico”, zegt hoofdonderzoeker Ron van Wonderen van het Verwey-Jonker Instituut. “Je komt terecht op een hellend vlak. Want wie bepaalt welke crisis groot genoeg is om de parlementaire democratie voor opzij te zetten?”

Van Wonderen doet veel onderzoek naar polarisatie, samenleven en maatschappelijke spanningen. Volgens hem is het wantrouwen waar de politie nu mee kampt een gevolg van de polarisatie in Nederland, geen oorzaak.

“Wat uit onderzoek blijkt, is dat het vertrouwen van burgers dat de overheid de grote crises kan oplossen afneemt”, zegt Van Wonderen. Het is een wantrouwen dat hij meet over het hele politieke spectrum, en onder alle leeftijden. “En het lijkt met name toe te nemen in de middengroepen, onder de mensen die in principe openstaan voor andere meningen en voor debatten en gesprekken met andersdenkenden.”

En dat gegeven betekent weer dat het risico dat die mensen die nog zoeken naar nuance en een gesprek met anderen ook naar de flanken trekken, waar iedereen die niet vóór jou is per definitie een tegenstander moet zijn. “Dat gevoel hebben mensen wel”, zegt Van Wonderen. “Dat er door de flanken aan ze getrokken wordt.”

Er is sprake van een sterk gevoel van ontheemding, is zijn analyse. “In dat vacuüm ontstaan de complottheorieën. Mensen gaan zich de vraag stellen: voor wie is de overheid er eigenlijk? Dient de overheid haar burgers nog wel?”

‘Onafhankelijke politie is een farce’

Voor Van der Kraan van het Woonprotest is het antwoord op die vraag ‘nee’. Hij vertelt dat de reactie van de politie op de boerenprotesten hem en andere activisten in ieder geval aan het denken heeft gezet. “Boeren kunnen hun punt op een bepaalde manier maken en heel veel effect hebben”, stelt hij vast. “Dan pak ik wel mijn notitieboekje erbij en ga nadenken: wat voelt voor mij rechtvaardig, en effectief?”

Wat betreft het persbericht dat de politie deze week uitbracht, waarin de organisatie benadrukt dat zevenhonderd mensen een bekeuring hebben gekregen en honderd mensen gearresteerd zijn, zegt hij: “Voor mij bevestigt dat alleen maar dat de schijn van politieke onafhankelijkheid pas weer wordt opgetrokken als er maatschappelijke druk op de politie komt te staan. Het idee van een onafhankelijke politie is een farce.”

Nederlandse burgers moeten op de politie kunnen vertrouwen, benadrukt Van den Bos. “Anders verdwijnt de sociale samenhang, en krijg je gevaarlijke situaties.” Voor Van der Kraan is het wantrouwen zo groot dat hij zegt dat hij nooit aangifte zou doen bij de politie als hem iets wordt aangedaan. “Voor je het weet, wordt informatie tegen mij gebruikt. Maar ik ben daar echt niet de enige in hoor”, zegt hij relativerend.

Waar dat toe kan leiden, schetst Van den Bos. “Van Mike Pence (de vicepresident onder Donald Trump) gaat het verhaal dat hij tijdens de bestorming van het Capitool weigerde in een auto te stappen die hem in veiligheid moest brengen, ómdat hij de veiligheidsdienst niet vertrouwde. Dat soort fundamentele onzekerheden creëer je dan.”

De politie is het meest duidelijke symbool van de macht van de staat, de organisatie die geweld mag uitoefenen tegen burgers. Van den Bos: “Als jij het idee hebt dat de politie niet goed handhaaft, waarom zou jij je dan wel aan de wet houden? Als de politie niet meer te vertrouwen is, dan glipt het hele sociale verband ons door de vingers.”

Lees ook:

Wanhoop en woede op grootste woonprotest sinds de jaren tachtig: ‘Ik weet niet waar ik naartoe moet’

Ruim 15.000 mensen protesteerden in Amsterdam tegen de wooncrisis. En bij dit ene protest zal het niet blijven, kondigde de organisatie aan.

Rellende boeren zijn ‘vaak jong en zitten in een bubbel’

Wie zijn de boeren die bij harde acties over de schreef gaan? ‘De boeren die escaleren zijn vaak jong en lijken in een bubbel te zitten.’