‘Oorlog leek een woord uit boeken en films uit een ver verleden’

‘Dit is mijn laatste bericht. Misschien moet ik beginnen met een groet aan de lezers, al is het voor mij als amateurschrijver moeilijk te geloven dat er andere lezers dan Frank Hendrickx zijn. Deze berichten zijn ooit begonnen als een conversatie tussen ons, en in zekere zin is dat niet veranderd toen ze met regelmaat in de krant verschenen. Ik voelde me er comfortabel bij; de intimiteit stond me toe zo eerlijk en open mogelijk te blijven.

Ik wil ‘dank u’ zeggen tegen alle mensen die deze berichten hebben gelezen, die hebben gereageerd, die deze rubriek mogelijk hebben gemaakt. Dank dat u mij liet praten, dank dat u wilde luisteren.

De beslissing om te stoppen was niet eenvoudig en komt vooral voort uit veiligheidsredenen. We hebben nog familie en vrienden in Rusland – sommigen behoorlijk oud – en we willen de optie open houden om terug te kunnen reizen als dat nodig is. Een andere reden is dat we onze achtergebleven familie niet in gevaar willen brengen. Gezien de ontwikkelingen in Rusland, de groeiende barbaarsheid van de Russische leiders en de toenemende gekte in hun publieke uitspraken, moeten we met die factor rekening houden.

Het afgelopen jaar is voor mij in fases verlopen. In het begin was er de pure shock. Oorlog leek een woord uit boeken en films uit een ver verleden, iets wat ons niet zou overkomen. Daarna kwam de verbijstering dat de oorlog niet stopte, niet in drie dagen, niet in drie weken en zelfs niet in drie maanden. Het was een mengeling van misselijkheid over dat zwarte gat dat iedere dag honderden mensen verzwolg en een toenemende hoop dat de afloop anders zou zijn dan verwacht. Dat David misschien niet meteen zou winnen, maar in elk geval zou overleven.

In de weken en maanden die volgden leek de oorlog tot stilstand te komen. De ene dag was niet anders dan de andere. Een verwoestend gevoel. Het is de naakte oorlog die je te zien krijgt, het zinloze, botte vermalen van menselijk leven, iedere dag opnieuw en opnieuw en opnieuw.

Vaak bleek mijn hoop misplaatst. Toen Oekraïne Cherson heroverde, dacht ik even dat Poetins imperium zou bezwijken onder die vernedering. Ik hoopte dat de mobilisatie mensen in Rusland het besef zou bijbrengen dat deze oorlog geen computerspel is, maar ook toen veranderde er niets. De gemobiliseerde mensen en hun families klaagden over de gebrekkige uitrusting en training, maar bijna niemand trok de zaak zelf in twijfel.

‘Als het moederland roept, moet je er gehoor aan geven.’ We hebben dat kindersprookje over de moedergeit die haar kleintjes waarschuwt dat ze alleen voor haar moeten opendoen. Ze zal een speciaal liedje zingen zodat ze weten dat zij voor de deur staat. De wolf hoort het lied en laat zich door de smid een nieuwe keel aanmeten waardoor hij met de stem van de moedergeit kan zingen. De geitjes doen de deur open en worden verslonden.

Ik snap nog steeds niet waarom zovelen van ons de stem van Poetin verwarren met de stem van ons moederland. Het is niet moederland dat roept, het is de wolf die ons en onze kinderen verslindt.

Het gebouw van mijn universiteit in Moskou is meer dan honderd jaar oud. Als student dacht ik wel eens aan al die studenten die ooit door dezelfde gangen liepen, studenten in de jaren zestig, de jaren veertig, de jaren twintig, het einde van de negentiende eeuw. Wat dachten ze, wat voelden ze, waar maakten ze zich zorgen over? Ik kon me er moeilijk een voorstelling van maken.

Deze nachtmerrie, die al twee decennia in de maak was, zal ooit weer voorbij zijn. Zullen de jongeren van de toekomst zich afvragen wat de mensen in de jaren twintig in onze eeuw bezielde? Zullen zij ooit kunnen begrijpen dat zoveel mensen in leidinggevende posities opkeken en applaudisseerden voor een gek die zijn zieke ideeën aan het voordragen was? Zullen ze begrijpen dat mensen hun eigen militaire uitrusting kochten om een buurland binnen te gaan, om daar mensen die niks hadden misdaan te doden of om er zelf gedood te worden? En kunnen ze die moedige Russen begrijpen die gingen protesteren terwijl ze geen kans hadden om te winnen, terwijl ze wel serieuze verwondingen of langdurige gevangenisstraf riskeerden.

Ik hoop dat ze van deze onbevattelijke waanzin één ding zullen begrijpen: er is geen garantie dat de kleine logische wereld waarin je leeft niet in een jaar of twee in iets gruwelijks kan veranderen als je eenmaal de wolf hebt binnengelaten. Het kan iedereen overkomen, ieder land, ieder volk.

Ik weet niet hoe deze oorlog gaat eindigen, op het slagveld of aan de onderhandelingstafel, maar het is absoluut cruciaal dat Oekraïne alle mogelijke steun krijgt. Ik ben een Rus en ik gun mijn land het beste: de ware zege voor Rusland is de verlossing van deze waanzinnige, zieke leider.

Rusland is niet Poetin, Rusland is veroverd door Poetin. Rusland bevrijden uit zijn greep is de volgende stap na het beschermen van Oekraïnes onafhankelijkheid. Ik schaam me niet om het te vragen: we hebben waarschijnlijk jullie hulp nodig als Poetin weg is. Help ons alsjeblieft een normaal land te worden. Geef ons niet op, keer ons niet de rug toe. Rusland is ernstig ziek, maar het heeft ook goede zaden. Help die tot wasdom te komen. Het zal zich terugbetalen.’

Lang had ik de hoop dat het oneindige verhaal van Vladimir Poetin op zijn einde liep door zijn besluit om Oekraïne binnen te vallen. Soms werd de hoop sterker, soms weer zwakker, maar de hoop bleef. Dat veranderde pas zo’n twee weken nadat Oekraïne Cherson heroverde. Het leek een ommekeer, maar er veranderde uiteindelijk niets. Toen zal ook de grootste optimist het geloof in een snel einde van de oorlog zijn verloren. Het gaat nog maanden duren, misschien nog wel jaren, helaas. Je kunt blijven hopen op een abrupt einde, maar je kunt er niet meer op rekenen dat de gebeurtenissen op het slagveld logische consequenties hebben.

Ik herinner me nog dat mijn oma ziek werd toen ik een kind was. Ik was groot genoeg om te beseffen dat mijn grootouders al oud waren en dat elke ziekte fataal kon zijn. Ik hield erg veel van hen en kon me een leven zonder hen niet voorstellen. Op dat moment wilde ik zo graag hun pijn overnemen. Ik had allemaal gedachten over hoeveel pijn ik kon verdragen en besefte toen dat de ergste pijn niet acuut is, maar langslepend. De pijn die nooit eindigt, is het ergste.

Zo voelt de oorlog nu, een lange, voortdurende pijn. Toen de invasie begon, waren alle analisten het erover eens dat de oorlog een shock voor het systeem was. Inmiddels wordt gezegd dat die shock pas echt voelbaar wordt in het verkiezingsjaar 2024. Dat is nog zo ver weg en we weten niet eens of die verkiezingen onder de huidige omstandigheden wel doorgaan.

Rivieren van bloed veranderen in een oorlog als deze in zeeën. Er is dat boek van Arthur Conan Doyle, A poison belt, waarin de aarde zich door een vergiftigd deel van het universum verplaatst waardoor alles en iedereen sterft. Al na een hele korte tijd wordt duidelijk dat niemand is gestorven, maar dat iedereen in diepe slaap was gebracht. De mensen ontwaken weer en niemand herinnert zich wat er gebeurd is. Alles leek verwoest, maar binnen een dag is alles weer normaal.

Wat een fantastisch verhaal is dat. Helaas is de realiteit zoveel gruwelijker. Ons gif heeft massale gekte gecreëerd en de consequenties kunnen niet meer eenvoudig hersteld worden. Levens zijn verwoest. Dat wordt nooit meer teruggedraaid.

We moeten nu naar de lange termijn kijken om ‘het beest’ aan te pakken. Het lijkt erop dat niemand snel de overhand zal krijgen op het slagveld, maar ooit zal er een moment van evenwicht komen. Dan moet er onderhandeld worden, niet over vrede – dat kan niet met een oorlogsmisdadiger als Poetin – maar over een langdurig staakt-het-vuren. Er zullen betwiste gebieden blijven, maar die zijn er ook al decennia tussen Rusland en Japan, zonder dat het conflict over de Koerilleneilanden ooit in een ‘hete oorlog’ is veranderd.

Een staakt-het-vuren aan de onderhandelingstafel zal mogelijk betekenen dat het huidige regime in Rusland overeind blijft en dat ik niet meer terug kan naar mijn land. Maar uiteindelijk is belangrijker is dat het bloedvergieten stopt, dat het verlies van mensenlevens stopt.

Je hoort opeens pleidooien voor vredesbesprekingen. Ik weet niet wat de juiste aanpak is. Doorgaan op het slagveld of iets proberen aan de onderhandelingstafel. Vredesbesprekingen zouden een hoop levens kunnen besparen.

Rusland is een land met brute winters. Elk jaar komen mensen om het leven omdat ze een ijspegel op hun hoofd krijgen. Hoe vreemd is het om te sterven door een stuk bevroren water dat de overige negen maanden van het jaar vloeibaar is en geen enkel gevaar vormt. Je moet drie maanden opletten waar je loopt en gewoon wachten tot het lente wordt.

De oorlog is desastreus voor Rusland door al het verlies van mensenlevens. Het is minstens zo desastreus (en waarschijnlijk erger) voor de Oekraïense demografie, want Oekraïne heeft een veel kleinere populatie. Ik ben gevlucht om meerdere reden: een van die redenen is dat ik niet naar Oekraïne gestuurd wil worden om te moorden. Een andere is dat ik niet zelf vermoord wil worden. Een sterke motivatie, kan ik je vertellen.

Een behoorlijk aantal jonge Oekraïense mannen zit hier om dezelfde reden: ze willen niet sterven. Ik kan ze niet kwalijk nemen dat ze hetzelfde verlangen hebben als ik. Misschien zien zij de oorlog ook als een soort ijspegel: ooit komt de lente weer en dan is het gevaar voorbij. Je moet deze winter door zien te komen.

Misschien is een tijdelijke vrede nog niet zo slecht. Poetin zal het richting zijn achterban verkopen als een overwinning. Het sparen van mensenlevens is duidelijk niet zijn prioriteit. De enige menselijke emotie die hij heeft, is de angst voor zijn eigen dood. Als het om de levens van anderen gaat, is hij totaal onverschillig. Voor Oekraïne geldt dat niet.

Vrede zal een grote gok zijn: beide kanten zullen er alles aan willen doen om hun eigen positie te versterken tijdens een staakt-het-vuren. De grootste angst voor Oekraïne zal zijn dat als de ‘hete oorlog’ voorbij is, de belangstelling vervliegt en de internationale steun afneemt. Als dat gebeurt, zal de ramp de komende jaren alleen maar groter worden. Vrede zou dan een misdaad zijn.

Of de hete oorlog nou eindigt of niet, voor iedereen moet duidelijk zijn dat Poetin een bloeddorstige moordenaar is die nooit vertrouwd kan worden. Hij en zijn vertrouwelingen zijn oorlogsmisdadigers. De sancties tegen hem moeten zoveel mogelijk worden aangescherpt.

Ik hoop wel dat het Westen onderscheidt maakt tussen Poetin en de Russische bevolking. De boodschap moet worden overgebracht dat de wereld tegen Poetin is, maar niet tegen het Russische volk. In Rusland zijn nu grote tekorten aan allerlei medicijnen en medische producten. Die treffen vooral de mensen die niet schuldig zijn, terwijl Poetin en zijn handlangers nergens last van hebben.

Ik ben zelf al in Spanje, dus een persoonlijk belang heb ik er niet bij, maar ik hoop dat de huidige visumbeperkingen worden opgeschort. Russen moeten kunnen reizen, of ze nu Poetin willen ontvluchten of niet. Het zal de herinnering levend houden dat Rusland onderdeel is van een Europese cultuur.

‘Ik ben nu meer dan vier maanden weg uit Rusland. De laatste keer dat ik zo lang van huis was, was een kwarteeuw geleden toen ik in het buitenland studeerde. Nu ben ik weer student, dit keer op een talenschool om Spaans te leren. De meerderheid in mijn groep is Russisch. Dat schijnt bij alle talenscholen in Valencia zo te zijn. En ik begreep dat lagere en middelbare scholen extra leraren hebben moeten aannemen, omdat er zoveel kinderen uit Rusland bij zijn gekomen.

Je hoort het Russisch overal in de stad, in winkels, op het strand, de metro. In het begin viel ik zelf meteen stil als ik de taal hoorde. Je weet gewoon niet of de mensen uit Rusland of Oekraïne komen. Misschien komen ze wel uit Kyiv, Charkiv, Mykolajiv, Odessa, rechtstreeks uit de Russische bombardementen. Wat zullen ze dan van mij denken?

Ik keek op tegen een ontmoeting met iemand uit Oekraïne. Toen ik hier in contact kwam met mijn eerste huisbaas bleek hij ‘Russische appartementen’ en ‘Oekraïense appartementen’ te hebben. Hij wilde de twee groepen niet in dezelfde woningen onderbrengen.

Maar uiteindelijk komt zo’n eerste ontmoeting er natuurlijk toch. En daarna meer en meer. Ik heb mensen ontmoet uit Kyiv, Marioepol, Vinnytsja en andere steden die hebben geleden door Poetin. Geen van hen toonde wrok jegens mij, al moet ik zeggen dat we meestal maar heel kort over de oorlog spraken. Het is allemaal zo overduidelijk en zo pijnlijk dat je het er niet eens over hoeft te hebben. De oorlog is een gegeven, zoals de lucht die we inademen. Ik weet dat zij onder de oorlog lijden of mensen kennen die eronder lijden en zij weten dat ik niet meer in mijn land ben omdat ik het er niet mee eens ben.

Als ik aan een Oekraïner vraag uit welke stad hij komt, heb ik al het gevoel dat ik naar de diepte van zijn wond vraag. Hoe erg ben je gebombardeerd? Mijn vrouw en ik spraken laatst met een jongen uit Kyiv. Hij zei dat de bombardementen niet makkelijk waren, maar dat je aan alles went. Het leek wel alsof wij emotioneler waren over het thema dan hij.

Mijn ervaring is tot nu toe dat een gesprek met ‘de andere kant’ geen spanningen oplevert. Het conflict draait ook niet om ons. Het roofdier dat nu het huis van de Oekraïners probeert over te nemen, heeft mijn huis al heel lang geleden overgenomen. Dat Rusland door hem is verzwolgen, maakt mij nog geen onderdeel van Poetin. Al mijn sympathie en steun in dit conflict gaat uit naar ‘de andere kant’, want dat is ook mijn kant.

De meeste Russen die ik de afgelopen maanden hier heb ontmoet en met wie ik nu in de Spaanse les zit, denken er net zo over. Het zijn vaak twintigers en dertigers, hoogopgeleid, experts in hun vakgebieden. Interessante types. Leergierig, open, talentvol! Als ik naar ze kijk, hoop ik zo dat zij op termijn verandering kunnen bewerkstelligen, dat zij de toekomst van Rusland gaan definiëren.’

Mijn 11-jarige zoon is heel geïnteresseerd in politiek, niet alleen in de actuele gebeurtenissen, maar ook in het verleden. Laatst vroeg hij me naar de Tsjetsjeense oorlogen in de jaren negentig (1994-1996 en 1999-2000, red.). We praten er in Rusland niet meer veel over, maar toen ik er over na begon te denken, besefte ik dat die oorlogen van groot belang zijn geweest voor veel gebeurtenissen die daarna plaatsvonden.

Ik weet nog dat goed dat in die tijd een docent vroeg wat onze verwachtingen en plannen waren voor de toekomst. Er kwamen veel cynische reacties. Misschien moesten we wel het leger in om te vechten en sterven in Tsjetsjenië. Heel rooskleurig zag onze toekomst er niet uit.

Ik denk dat destijds twee belangrijke processen zijn begonnen. Op de eerste plaats kreeg de voormalige KGB weer een belangrijkere rol in Rusland. De expertise van de inlichtingendiensten werd nodig geacht om de oorlogen te managen. Het begin van een bloedige vicieuze cirkel: in een oorlog zijn de inlichtingendiensten nodig en dus hebben de ex-KGB’ers oorlogen nodig om relevant te blijven.

In die tijd werd ook voortdurend benadrukt dat de ‘territoriale integriteit’ van Rusland in het geding was. Als Tsjetsjenië zich zou afscheiden, zouden andere gebieden in Rusland volgen. Dan zou Rusland als land en eenheid uit elkaar vallen en een prooi worden voor buitenlandse mogendheden. Dat is ook de kernboodschap van Poetin sinds de invasie van Oekraïne op 24 februari: het Westen is van plan om Rusland uit elkaar te laten vallen, en daarom moesten wij het initiatief nemen en de aanval openen om dat te voorkomen.

Het is onze ultieme mythe geworden. ‘Territoriale integriteit’ is codetaal voor: we worden bedreigd en we moeten ons verdedigen. Mensenlevens doen er niet toe, dat wij zelf een ander land binnenvallen, doet er niet toe, simpele logica doet er niet toe, onze territoriale integriteit is het enige wat er toe doet. Als we Tsjetsjenië hadden laten gaan, was ons hele land uit elkaar gevallen. Als we Oekraïne aan ‘het Westen’ hadden gegeven in 2014 of 2022, was ons land uit elkaar gevallen. Zelfs als we accepteren dat er niks mis is met homoseksualiteit, zal ons land uit elkaar vallen.

Ik ben ervan overtuigd dat ook andere landen geïnfecteerd kunnen worden door valse waarden en mythen. Het is misschien een misdaad om je kritisch denkvermogen te verliezen, maar mensen die zelf nooit onder deze enorme druk van propaganda en misleiding hebben geleefd, kunnen daar moeilijk over oordelen. De mensen die er wel tegen bestand zijn, moeten vaak een enorme inspanning leveren, plus een dosis geluk hebben. Je kunt het niet van iedereen verwachten, het is eerder iets uitzonderlijks.

We weten wie de misdadigers zijn in ons land. We kennen hun gezicht. De rest van de bevolking heeft therapie nodig om zichzelf te verlossen van alle propaganda. Ik geloof dat Rusland kan genezen en weer een goede buur voor iedereen kan worden. Het zal ook de enige manier zijn om een langdurige vrede te bereiken.

Dus nu zijn we allemaal in Spanje. De weken voor het vertrek waren heel stressvol voor mijn vrouw: inpakken, geld wisselen, administratieve zaken afhandelen. Ik kon niet helpen. Als ik terug was gegaan naar Rusland, zou ik daarna niet meer naar Spanje kunnen. Mijn toeristenvisum was al lang verlopen, terwijl mijn verzoek voor een studentenvisum op dat moment nog niet was afgehandeld (het is de afgelopen week eindelijk toegekend).

Het vertrek was ook fysiek zwaar voor mijn vrouw en kinderen. Ze hebben veel spullen meegenomen: vijf enorme tassen, plus handbagage. Dat is veel voor één trip, maar weinig voor een verhuizing van het ene land naar het andere land. Ze moesten veel sjouwen, want ze maakten eerst een tussenstop in Turkije en vlogen een dag later verder naar Spanje. Ik ben zo blij dat het allemaal gelukt is, dat we weer bij elkaar zijn!

Ik ben pas op relatief late leeftijd vader geworden. Mijn zoon is nog jong, maar heeft zich al wel echt gehecht aan mensen, plaatsen, gebeurtenissen in Rusland. Voor mijn dochter geldt dat veel minder. Ik denk dat het voor haar makkelijker zal worden om te wennen.

Als ik nu naar ze kijk, moet ik erg denken aan mijn eerste dagen buiten Rusland. Mentaal zijn ze nog in Moskou; ze hebben nog steeds het gevoel alsof we op een soort rare vakantie zijn. Een voorbeeld: het is in Spanje nu veel warmer dan in Rusland, maar het is wel winter en de meeste gebouwen hier hebben geen centrale stadsverwarming zoals in Moskou. Binnen in ons huis is het best koud en dat is oncomfortabel voor mijn kinderen. Ze blijven maar zeggen: we blijven hier een tijdje, maar als het ons niet bevalt, gaan we weer naar huis. Alsof het een vakantie is.

Eenmaal van huis mis je ook opeens dingen waar je vroeger niet eens bij stilstond: een koffiezetapparaat, een warme deken, bestek waaraan je gewend was. De kinderen zullen hun school en sportverenigingen gaan missen. Voor ons is het al moeilijk om te accepteren dat een terugkeer er voorlopig niet meer inzit, voor de kinderen is het dubbel zo moeilijk.

Het is niet eenvoudig om immigrant te zijn, zelfs niet in een comfortabel land als Spanje, maar we hebben het warmst mogelijke welkom gekregen van mijn Spaanse vriend en zijn familie. Dat heeft ons allemaal ontroerd. Ik weet zeker dat we ons na verloop van tijd meer op ons gemak gaan voelen.

We hebben veel telefoontjes gekregen van vrienden en familie die beloven dat ze ons komen opzoeken. Het is een belofte die moeilijk in te lossen zal zijn, maar biedt ons toch troost. Gisteren kreeg ik van een vriend een bericht dat Poetin weer een grote toespraak gaat houden vandaag. Ik zou willen dat ik meer familie en vrienden uit Rusland kon halen voordat deze bloeddorstige slager weer nieuwe plannen bekendmaakt, maar zelf ben ik blij dat ik nu ver van hem vandaan ben.

Mijn gezin komt over een paar dagen aan in Spanje. Stop. Een lange pauze. Wat kan ik nog meer schrijven? De komst van mijn gezin zou een moment van euforie moeten zijn, maar ik snik alleen maar. Oh man, wat heeft het lang geduurd en het is nog niet over. Het is pas echt over als ik je dit bericht stuur.

Volwassen mannen huilen niet; dat was een belangrijke les voor jongens in de Sovjet-Unie en een blijvend onderdeel van de Sovjet-nalatenschap. In Rusland huil je niet, maar ik ben niet meer in Rusland, dus ik kan me mijn tranen veroorloven.

Ik heb uit veiligheidsoverwegingen nooit expliciet willen opschrijven dat mijn gezin in Moskou achterbleef toen ik eind september samen met een vriend de grens overstak naar Finland. Voor de zekerheid wilde ik dat in het midden laten. De nacht voor mijn vertrek bracht ik mijn kinderen naar bed. Ik praatte en fluisterde tegen ze tot ze in slaap vielen, daarna kuste ik ze vaarwel. Met mijn vrouw had ik nog een korte slapeloze nacht. ’s Ochtends dronken we een kop thee, daarna verliet ik mijn appartement in de wetenschap dat ik er nooit meer zou terugkeren.

Los abuelos quieren mucho a sus nietos. Grootouders houden van hun kleinkinderen. Het is een zin die ik inmiddels op Spaanse les heb geleerd. Terwijl ik dit schrijf, slapen ze bij opa en oma. Morgen worden ze naar Moskou gebracht. Daarna beginnen ze samen met mijn vrouw aan hun reis naar Spanje.

Mijn ouders zullen huilen om het vertrek van hun kleinkinderen. De laatste tijd heb ik het gevoel dat ik mijn ouders beroof van hun geluk. Ik weet dat ik het juiste doe, maar toch voelt het bijna als een misdrijf. Het zal heel pijnlijk zijn. Ik hoop dat mijn ouders er ooit begrip voor kunnen opbrengen en dat ze ons hier ooit komen opzoeken, al voelt het voor ons allemaal alsof we voortaan op verschillende planeten leven.

Voor mijn werk in Rusland heb ik veel gereisd. Binnenlandse vluchten van vier, vijf uur waren niks bijzonders. Spanje is ook maar vijf uur vliegen van Moskou vandaan als er nog directe vluchten zouden zijn. Soms probeer ik mezelf wijs te maken dat het allemaal niet veel voorstelt, dat je op een andere plek kunt gaan wonen, maar dat je toch jezelf kunt blijven, een man van de wereld, geen migrant.

Maar we zijn natuurlijk wel migranten. Als we geen kinderen hadden gehad, waren we gebleven en hadden we er alles aan gedaan om te voorkomen dat de Titanic helemaal ten onder gaat, hoe hopeloos dat ook lijkt. Maar we zijn niet alleen. We hebben kinderen. En we moeten de kinderen uit de Titanic zien te halen.

We hebben extreem veel geluk dat we die mogelijkheid hebben en het is onze plicht die te grijpen. Als ze volwassen zijn, kunnen mijn kinderen zelf altijd nog de beslissing nemen om terug te gaan. Ik hoop dat de wereld dan weer is teruggekeerd naar de normaliteit, Rusland voorop.

In deze periode ontkom je er niet aan om terug te kijken. Ik weet nog dat ik rond de jaarwisseling van het covid-jaar 2020 ervan overtuigd was dat we in ons leven nooit meer zo’n krankzinnig jaar zouden meemaken. Ik had het overduidelijk mis.

24 februari staat voorgoed in mijn geheugen gegrift. Ik herinner me nog het ziekmakende gevoel toen ik keek naar Poetin op die vervloekte dag. De lunch op mijn werk, waar een collega vertelde dat zijn familie in de grensstad Belgorod ’s ochtends was wakker geworden door het licht en het lawaai van overvliegende raketten. Het gesprek ’s avonds met een vriend, over hoe lang het allemaal zou gaan duren en wat ons te wachten stond.

Binnen twee weken waren de onafhankelijke media die ik volgde uit de lucht, waardoor ik het Russischtalige youtubekanaal Tegenwoordige tijd, dat vanuit Praag uitzendt, maniakaal ging volgen. Ik zie het zo weer voor me: de colonne van Russische legervoertuigen die zich uitstrekte van de Russische grens tot bijna in Kyiv. De vluchtelingen, de vernietigde brug ergens bij Hostomel, de mensen die schuilden in de metrostations in Kyiv en Charkiv, de bombardementen van Odesa en Mykolajiv. De afgrijselijke berichten van kinderen die hun ouders waren verloren, de hartverscheurende beelden van ouders die met een gewond kind in hun armen wanhopig op zoek waren naar medische hulp. Een nachtmerrie... absoluut onmogelijk.

Een andere collega op mijn werk vertelde over zijn zoon, die kort daarvoor een contract had getekend voor het leger. Hij was ook in Oekraïne beland. Een week lang hadden ze geen enkele communicatie met hem. Mijn collega was die hele week stil en grauw, zijn vrouw was in één klap grijs geworden. Hun zoon heeft het overleefd, maar een eenheid waarmee hij samen optrok werd in de eerste twee dagen van de oorlog weggevaagd.

Alleen maar pijn, tranen en hulpeloosheid. Op 6 maart gingen we nog de straat op, maar van een georganiseerd protest was geen sprake. De ordetroepen gebruikten hun mobiele, metalen hekken om de meute uit elkaar te drijven. In groepjes van drie joegen ze demonstranten op. Dan liepen ze eerst één kant op en maakten dan plotseling een scherpe bocht om iemand in één vloeiende beweging van de straat de sleuren en in een arrestantenbusje te gooien.

Na tien maanden kan ik het nog steeds niet vatten: moorden is voor dit regime normaal. Tussen het moorden door gaan ze naar recepties, wonen ze een economisch forum bij, maken ze grapjes en lachen en drinken ze champagne voor het oog van de camera’s. Ik durf er niet aan te denken dat een jaar nog slechter kan worden dan 2022. Maar 1918 was erger dan 1917 en 1942 was erger dan de jaren ervoor.

2023 zal hoe dan ook geen makkelijk jaar worden, maar ik hoop dat er komend jaar een einde komt aan de waanzin van Poetin. Hij is een hondsdolle hond die voor iedereen een bedreiging vormt. Mijn grootste wens is dat er komend jaar met hem afgerekend wordt.

Vrijwel meteen na het uitbreken van de oorlog ging een aangetrouwd familielid van mij zich melden bij een recruteringscentrum. Hij wilde alleen maar even doorgeven dat hij paraat stond voor het geval het moederland hem nodig had.

Ik beschouw deze man als een betrouwbaar persoon. Als hij iets zegt, meent hij het, als hij iets belooft, doet hij het. Het probleem is dat hij van andere mensen hetzelfde verwacht. Hij gelooft dat iedereen is zoals hij. Als hij naar tv kijkt, vertrouwt hij de bewering dat de Russische speciale militaire operatie is bedoeld om de nazistische dreiging vanuit Oekraïne te stoppen.

Er zullen meer mensen zijn zoals hij. Ze lijken in zekere zin op de Oekraïense soldaten die zien dat hun land in gevaar is, en de wapens oppakken. Onder normale omstandigheden zouden deze mannen vrienden kunnen zijn. Ze vechten eerst en stellen dan pas vragen, ze trekken niet in twijfel wie de vijand is en geven hun leven als het nodig is.

We zijn opgevoed met een soort cultus van heroïek. In de jaren tachtig was er een heel populaire serie boeken over jonge pioniers, de communistische jongerenbeweging in de Sovjet-Unie. Die boekjes gingen allemaal over kinderen van 15 jaar of jonger die in de beginjaren van de Sovjet-Unie of tijdens de Tweede Wereldoorlog hun leven hadden opgeofferd. De pioniers waren ongelooflijk moedig, sommigen ondergingen ondraaglijke martelingen, maar hun kameraden of idealen verraadden ze nooit.

Als kind moest ik vaak aan die boekjes denken. Ik vroeg me dan af of ik zelf in staat zou zijn om zoveel offers te brengen voor mijn land, om onder alle omstandigheden te blijven zwijgen tijdens een verhoor. Daar was ik niet zeker van. Ik was niet zozeer bang voor de dood, maar wel voor de pijn die eraan vooraf zou gaan. Ik wist niet of ik ooit zo moedig kon zijn als die pioniers en voelde me daar slecht over.

Nu ik terugkijk op die tijd denk ik dat zo iemand als mijn aangetrouwde familielid zich nooit die vragen heeft gesteld als kind. Hij is gewoon niet iemand die veel vragen stelt. Dat geldt voor veel Russen. Ze liegen zelf niet en verwachten ook niet dat anderen liegen. Dat maakt ze tot een verschrikkelijk bezit van dit regime. Zeker als een regime op zoek is naar mensen die bereid zijn om te sterven.

Wat er gebeurt in Oekraïne is een verschrikkelijke misdaad ten opzichte van ons buurland dat tot vijand is verklaard, maar het is ook een misdaad tegenover Russen zoals mijn aangetrouwde familielid, die nooit hebben geleerd vragen te stellen. Ik weet niet hoelang het gaat duren voordat ze beginnen te twijfelen, maar het is absoluut noodzakelijk dat we er alles aan doen om ze de leugens van deze criminele staat te laten zien.

Want als de dag ooit komt dat ze gaan twijfelen over wat hen is verteld, zullen zij degenen zijn die zonder vrees zullen opstaan tegen de werkelijke vijand.

‘Ik wilde nog even terugkomen op de gebeurtenis rond de oppositiezender TV Dozjd, die onlangs in Letland zijn uitzendlicentie verloor. Die gebeurtenis heeft tot verdeeldheid geleid binnen de Russische diaspora. Verscheidene prominente Russen die het land hebben verlaten, zijn zeer kritisch op de zender. Ze menen dat Dozjd zijn ‘ware aard’ heeft laten te zien door compassie te tonen met Russische soldaten. De zender zou juist Oekraïne moeten steunen en geen begrip moeten tonen voor militairen die ‘de agressor’ in deze oorlog dienen.

‘De verdeeldheid onder de Russische oppositie is helaas herkenbaar. Het doet me denken aan de toestand bij de Russische democraten in de beginjaren van Poetins regime. Je had toen twee belangrijke oppositiepartijen: Jabloko van Grigori Javlinski en de Unie van Rechtse Krachten (SPS) van onder anderen Boris Nemtsov. Voor een buitenstaander waren de verschillen tussen Jabloko en SPS amper zichtbaar en bij iedere verkiezing was het een worsteling om te bepalen op welke van de twee partijen je zou stemmen.

‘Toch slaagden Jabloko en SPS er nooit in om samen te werken. Ze wisten daardoor ook nooit echt een vuist te maken in het parlement. Het is een van de redenen waarom Rusland is waar het nu is, vermoed ik.

‘Elke anti-Poetin-beweging heeft nu de verantwoordelijkheid om niet de fouten te herhalen uit die jaren na 2000. We moeten elkaar niet bevechten over de correcte manier om Poetin te haten. Dit moment is te belangrijk. Wat er op het spel staat, is duidelijk: totalitarisme of democratie. We zullen eerst dit criminele regime moeten verslaan, voordat we kunnen gaan praten over welke democratie het beste is.

‘Ik zie het daarom bijna ook als een misdaad tegen onze toekomst dat de aanhangers van Aleksej Navalny (gevangen oppositieleider, red.) het onlangs hebben gewaagd om Aleksej Venediktov (boegbeeld van de onafhankelijke radiozender Echo van Moskou) als ‘agent van Poetin’ te bestempelen. Dat is Venediktov niet en dat is hij ook nooit geweest. We moeten juist eensgezind zijn, zeker nu alles erop wijst dat we een lange en uitputtende strijd voor de boeg hebben.

‘Ik schreef je al eerder dat ik Michail Chodorkovski (verbannen oligarch die tien jaar in een Russisch strafkamp zat, red.) als leider zie van een post-Poetin-Rusland. Hij moet in staat zijn om de democratische krachten te verenigen en kan als voormalig topman van een grote oliemaatschappij ook acceptabel worden voor mensen die Poetin nu nog steunen. Hij kent de wereld van het Westen, maar ook de wereld van de voormalige Sovjetrepublieken.

‘We zullen een verbindende figuur nodig hebben als Poetin eenmaal weg is (en hoe onrealistisch het nu ook lijkt, ooit zal die dag komen). Rusland is nu al sterk gepolariseerd en zal waarschijnlijk nog meer gepolariseerd raken als de oorlog eindigt. Zonder een vorm van eensgezindheid wordt het heel moeilijk om stabiele democratische instituties in Rusland op te bouwen.’

De Russische oppositiezender TV Dozjd heeft zijn uitzendlicentie in Letland verloren. De reden was dat een presentator mededogen toonde met Russische soldaten in Oekraïne. Hij hoopte dat ze op z’n minst werden voorzien van warme kleren en medicijnen, iets wat bij hun mobilisatie niet het geval was.

De presentator werd ontslagen. De hoofdredactie wilde op geen enkele manier de aanwezigheid van Russische troepen in Oekraïne ondersteunen. Voor Letland was het niet genoeg. Acht jaar geleden werd Dozjd van de televisie geweerd omdat ze tegen Poetin en zijn beleid waren, nu verliezen ze hun licentie omdat ze naar de Letse smaak niet genoeg tegen Poetin en zijn beleid zijn.

De waarheid is: we blijven Russen. We zullen de regels en gewoontes van onze nieuwe landen respecteren, we zullen dankbaar zijn omdat we een plek hebben gevonden na de ineenstorting van ons thuisland en we zullen ons zoveel mogelijk aanpassen, maar we blijven Russen.

Het Russische leger is ons leger, of we willen of niet, inclusief alle misdaden die het nu pleegt in Oekraïne. De Russische mensen zijn ‘onze mensen’, ongeacht of ze het regime steunen of niet. Als je de mensen wilt bereiken die al jaren en decennia worden misleid, kun je je niet van hen afkeren. Je moet ze aanspreken, zoals dokters hun patiënten aanspreken. Hoe kan een oppositiezender als TV Dozjd een groter Russisch publiek bereiken als de makers geen enkele sympathie tonen voor dat publiek?

Compassie is geen grove fout, het is juist moeilijk. Geregeld wil ik mensen in Rusland haten omdat ze zo koppig en blind zijn, maar dan prent ik mezelf in: ze zijn misleid en bedrogen. Mededogen krijgen ze van niemand, al helemaal niet van de Russische staat. Poetin heeft letterlijk tegen de moeders van omgekomen gemobiliseerde soldaten gezegd dat hun jongens ‘een goede dood’ zijn gestorven in Oekraïne; anders waren ze misschien overleden aan de wodka of omgekomen bij een verkeersongeluk.

De radicalen aan de andere kant zijn ook hard: in hun ogen verdient niemand die niet openlijk demonstreert of zich laat oppakken ook maar enige vorm van compassie. Soms vraag ik me af wat deze radicalen in de Baltische landen en elders zelf zouden doen. Weten ze zeker dat ze in verzet zouden komen, nadat mensen als Anna Politkovskaja (vermoorde journalist, red.), Boris Nemtsov (neergeschoten oppositieleider, red.), Aleksej Navalny (opgesloten oppositieleider, red.) en zovele anderen als voorbeeld zijn gesteld door het regime? Zouden ze allemaal immuun zijn voor de propaganda van Poetin? Zijn zij echt zo anders dan wij?

Hitler had minder dan een decennium nodig om het Duitse volk achter zijn oorlogen te krijgen. Poetin is al twee decennia bezig. Veel mensen die er bevattelijk voor zijn, waren nooit in het buitenland of zien nooit onafhankelijke media. We kunnen niet al die mensen straffen of isoleren. Het zal heel veel tijd kosten om van Rusland weer een vredelievende buur te maken, maar om een kans te maken, zullen we de harten van de mensen moeten bereiken. Dat kan alleen door compassie te tonen, zoals Dozjd heeft gedaan.

Er is veel gedoe over het verbod van de Fifa op het dragen van de ‘One Love’-armband bij het wereldkampioenschap in Qatar. Het past niet bij de cultuur daar en de Fifa zegt feitelijk: als je in Rome bent, gedraag je dan als de Romeinen .

Als je niet wilt zijn als de Romeinen, is het natuurlijk ook een optie om niet naar Rome te gaan. Dit WK doet me denken aan het WK in mijn eigen land in 2018. Er waren toen ook oproepen om het toernooi niet aan Rusland te gunnen, maar uiteindelijk waren er toch genoeg argumenten om het wel te doen. Het belangrijkste argument was geld, vermoed ik. Geld kan dingen kopen die niet te koop zouden moeten zijn.

Er was destijds zelfs nog discussie in Rusland – hoe verrassend! – maar ook anti-Poetin-mensen steunden het WK. Het was gewoon onmogelijk om te weerstaan. Het was een festival, een ongelooflijke viering van het leven die maar liefst een maand duurde. Ik geef eerlijk toe dat ik er net zozeer van genoot als iedereen in Rusland. Het was een geweldig gevoel, zeker in de groepsfase, om al die groepen supporters door de straten van Moskou te zien lopen. Mensen uit alle delen van de wereld, versierd, juichend, dansend, zingend. Een kort moment gaf het een sprankje hoop dat die ervaring ons misschien zou helpen om te beseffen dat we geen exceptionele cultuur zijn, maar dat we een deel zijn van de wereld, een wereld die ons vriendelijk gezind is.

Die hoop vervloog vrijwel meteen na het einde van het WK. Het toernooi bleek een feest in het huis van de vampier te zijn geweest, ongeveer hetzelfde als de Olympische Spelen van 1936. Ik vraag me af hoe de finalisten van 2018 zich nu voelen als terugdenken aan de hand die ze gaven aan de man die zich 3,5 jaar later ontpopte als de Hitler van deze eeuw.

De beslissing om het WK in Rusland te houden werd in 2010 genomen, voor de invasie van de Krim en MH17, maar na de moord op Anna Politkovskaja (kritische journalist, red.) en Aleksandr Litvinenko (met polonium vergiftigde ex-spion, red.), om er maar een paar te noemen. Wat de Romeinen deden, was bekend. Toen de oorlog in 2014 in de Donbas begon, was er genoeg tijd om een ander speelland te vinden. Het gebeurde niet. Er kwamen sancties, maar niet te zwaar, want de gasprijzen bleven zo lekker laag.

Het is de vraag die ik me al sinds het begin van de oorlog stel. Wat als Poetin wat voorzichtiger was geweest en niet Oekraïne in één keer had willen opslokken? Stel hij had de Donbas geannexeerd en niet verder was opgetrokken naar Kyiv, Charkiv, Cherson, Nikolajev, Odesa. Ik ben ervan overtuigd dat de rest van de wereld dat had geslikt. Zo had hij steeds wat meer van Oekraïne kunnen afpakken. Altijd zou er wel weer een rechtvaardiging voor zijn gevonden.

Misschien had hij na een paar jaar ook weer een groot sportevenement toegewezen gekregen. Dankzij het geld, de ware One Love van deze wereld.

In Rusland was november altijd de verschrikkelijkste maand van het jaar. Gewoon vreselijk. De nachten worden alleen maar langer, je wordt wakker in het donker, je brengt je kinderen in het donker naar school, je gaat naar je werk in het donker. ’s Avonds doe je alles in omgekeerde volgorde, maar ook weer in het donker. Als het overdag niet donker is, is het grijs, koud, nat en winderig. En tussen al die bomen die hun bladeren zijn verloren, voel je jezelf ook naakt en koud.

December is kouder en donkerder, maar dan heb je de feestdagen om naar uit te kijken. Februari lijkt op november, maar is toch totaal anders. De lente is in aantocht; je weet dat de winter op z’n einde loopt. Het maakt zoveel verschil als je dat perspectief hebt.

Het leven in Rusland is nu één lange novembermaand: grijze dagen zonder perspectief. En Poetin is de belichaming van november. Gewoon vreselijk. Hij vergeleek zichzelf ooit grappend met Ghandi, maar hij zou zichzelf beter op een lijn met Hitler kunnen stellen. Ik hoop dat ze elkaar binnenkort ontmoeten in de hel. November zou de perfecte maand zijn om dat te laten gebeuren.

Sergej Soerovikin (commandant van Russische strijdkrachten, red.), Jevgeni Prigozjin (baas van het huurlingenleger Wagner, red.) en Ramzan Kadyrov (leider van de Tsjetsjeense troepen, red.) zijn even walgelijk als Poetin. Ze lijken op mensen, maar hebben geen benul van wetten of regels, zien geen waarde in een geciviliseerd bestaan, kennen de betekenis van een vrije samenleving niet. Hoe wreed en meedogenloos ze ook zijn, ooit zullen ze een prijs betalen voor hun gedrag. Ze kunnen nooit lang meegaan. Ze spelen superman, maar Rusland is een mislukte staat en aangezien zij onderdeel zijn van die mislukking, zullen ze uiteindelijk als door een tsunami weggespoeld worden, samen met hun wapens en privélegers.

Ik realiseer me dit al schrijvend: Leonid Brezjnev stierf in 1982 in november. Ik was nog klein, maar iedereen zal zich bij zijn overlijden hebben afgevraagd wat er in het verschiet lag. Na Brezjnev kwam Joeri Andropov, het hoofd van de KGB. Dan weet je meteen genoeg. Hij opende de jacht op ‘parasieten’, mensen die niet op hun werk verschenen. Dat was zijn idee om de Sovjet-economie nieuw leven in te blazen. Gelukkig ging hij maar één zomer mee. Andropov stierf in februari, ook een vreselijke maand, maar met meer perspectief.

Daarna kwam secretaris-generaal Konstantin Tsjernenko, zijn bewind was één grote grap. Tsjernenko ging ook niet lang mee en stierf in maart, de maand dat de lente begint. Toen Gorbatsjov aantrad, was het eindelijk lente, 2,5 jaar na het overlijden van Brezjnev.

Het doet je beseffen dat niet alles meteen zal veranderen als Poetin weg is. Misschien komt er eerst nog een winter met tussenpausen en misschien gaat die wel langer duren en moeilijker zijn dan in de jaren tachtig. Toch hoop ik ooit weer de lente mee te maken in Rusland.

Ik liep onlangs door de straten van Valencia en een aangenaam windje blies bruine herfstbladeren naar me toe. Ik droeg een spijkerbroek en een T-shirt. Het trof me opeens: herfstbladeren, een T-shirt en warme novemberwind, wat een onwaarschijnlijke combinatie!

We hebben een paar dagen van zware regen en storm gehad, vandaar de bladeren. Vandaag werd ik opeens wakker door onweer, de bliksem lichtte de hemel elke halve minuut op. Kan het echt november zijn?

Ik weet dat het in Moskou ook ongebruikelijk warm is voor de tijd van het jaar, ongeveer 8 graden. En dat terwijl er al sneeuw is geweest. Ik vraag me af of we de afgelopen week zon hebben gehad. Waarschijnlijk niet. In de winter hebben we alleen zon als het echt koud is. Als het warm is in de winter, is het in de regel grijs en nat. Ik heb het niet nagevraagd, maar zo zal het wel in Moskou zijn geweest, grijs en nat.

Er zijn mensen thuis die denken dat personen die het land ontvlucht zijn, verraad hebben gepleegd door hun land in nood de rug toe te keren en te kiezen voor een comfortabel leven in het buitenland. In werkelijkheid zijn mensen zoals ik met hun gedachten nog altijd in Rusland. Je kijkt op YouTube naar het nieuws, vraagt je af of er sneeuw ligt bij de datsja. Mentaal zijn we nog daar.

Ik ken heel veel mensen die zijn vertrokken, van mijn beste vrienden zijn velen gegaan. En waar ze ook zijn – Israël, Armenië, Servië, Nederland, Portugal of Spanje – elke keer als we praten komen we op een punt in het gesprek waar we onze totale, overweldigende verbijstering delen over deze nieuwe realiteit. Dit gebeurt in de 21ste eeuw, dit gebeurt ons.

Het is zo vreemd om de gevoelens van de Witte immigranten van een eeuw geleden mee te maken (na de revolutie in 1917 brak in Rusland een burgeroorlog uit tussen de Witten en de uiteindelijk zegevierende Roden, red.). Kunnen we ooit terugkeren naar onze huizen en datsja’s, naar onze vrienden en familieleden die zijn achtergebleven? Er is door een paar Doema-leden al voorgesteld dat iedereen die tijdens ‘de speciale operatie’ het land heeft verlaten als ‘buitenlandse agent’ bestempeld moet worden. Dan ben je goed op weg om een ‘nationale verrader’ te worden, wat betekent dat je strafrechtelijk vervolgd kunt worden.

Het verdrietigste is de stilte tussen zij die zijn gevlucht en zij die menen dat vertrekken geen optie is. Er zijn natuurlijk mensen die zelf om een aantal redenen niet kunnen vluchten, maar die hun kinderen wel stimuleren en steunen bij hun vertrek. Dat is helaas de minderheid. Er zijn veel meer mensen die menen dat ‘alles goed is en ook zo zal blijven’.

Alles is niet goed. Het feit dat je elektriciteit hebt en er buiten nog festivalmuziek klinkt, betekent niets als je aan boord van de Titanic zit. De weigering van deze mensen om hun eigen leven te redden, voorspelt juist dat de schaal van vernietiging nog veel afschuwelijker gaat worden.

We hebben bij onze vlucht ook geprofiteerd van een onvoorzien effect van de oorlog en de sancties: de plotselinge waardestijging van de roebel ten opzichte van de dollar en euro. In de tweede helft van 2021 besloten we ons appartement in Moskou te koop te zetten en te verhuizen naar een nieuw appartementencomplex met een gesloten tuin en parkeergarage. Er waren toen al spanningen aan de Russisch-Oekraïense grens, maar geen redelijk mens hield rekening met een oorlog. We maakten plannen voor de toekomst, want dat konden mensen negen maanden geleden nog gewoon doen in Rusland.

Toen de oorlog begon, haalden we aanvankelijk onze woning uit de verkoop, maar na een paar maanden begon de roebel dus opeens naar ongekende hoogten te stijgen door het beleid van de Russische centrale bank. Niemand had dat verwacht. In euro’s of dollars zou het appartement nooit meer zoveel waard worden als toen. We hebben ons huis verkocht en moeten de opbrengsten nu gebruiken voor een nieuw leven in Spanje.

Dat we zijn vertrokken heeft vooral te maken met de toekomst van mijn kinderen. Ik ben opgegroeid in de Sovjet-Unie, ik wil niet dat zij opgroeien in een Sovjet-Unie 2.0. Als ik geen kinderen had gehad, was ik waarschijnlijk gebleven.

Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de geschiedenis en had een fascinatie voor het leven in het Derde Rijk. Hoe was het mogelijk dat zoveel mensen zich lieten verleiden, dat ze veranderden in zombies die achter een leider aanliepen? In februari kwam ik opeens zelf terecht in een heropvoering van fascistisch Duitsland. Ik wilde weten hoe het werkte en nu was het antwoord opeens overal om heen. Overal zombies die het kwaad steunden of die wegkeken van het kwaad. En daartussen mensen met ogen vol ongeloof, omdat ze niet kunnen geloven dat het echt gebeurt.

Op een of andere manier schept dat een band. Je herkent elkaar en als dat eenmaal is gebeurd kun je over niks anders praten dan over de oorlog in Oekraïne. Je praat alsof je weken niet meer met iemand hebt gepraat. Wat we vooral delen is de verbijstering dat de mensen om ons heen niet zien wat wij zien – de totale gekte van alles wat er gebeurt. Nu ik enkele weken in Europa ben, kan ik zeggen dat het hier niet veel anders is dan in Rusland. Voor de Russen die zich niet hebben laten transformeren door de propaganda blijft de oorlog gespreksonderwerp nummer 1. Dat is een bron van hoop, maar ook bron van walging en wanhoop.

Als je niet alleen bent, moet je je gezin bijeen rapen en vluchten, dat is helaas het beste wat je kunt doen. Misschien hebben mijn familie en vrienden er begrip voor, misschien ook niet. Het belangrijkste is dat ik mijn kinderen weghaal uit het gekkenhuis. Alles dit allemaal voorbij is, kunnen ze misschien terug naar huis. En anders zullen ze ergens anders hun thuis moeten vinden.

Het kostte ons twee dagen om van Duitsland via Frankrijk naar Spanje te rijden. Op het bord aan de Franse zijde van de Duits-Franse grens stond Alsace, de provincie die zo lang twistpunt is geweest tussen de continentale supermachten in Europa. Nu reden we via een smalle brug de grens over. We hadden het amper in de gaten. Aan beide kanten lag Europa. Geen troepen, geen tanks, geen straaljagers.

We reden tot laat in de avond voordat we stopten voor een overnachting ergens in centraal-Frankrijk, ongeveer halverwege de Duitse grens en Barcelona, de stad waar we naartoe gingen. Het was niet makkelijk om 's nachts te rijden in Frankrijk. Om geld te besparen vermeden we de tolwegen en daardoor moesten we over smalle, kronkelige wegen rijden door tal van kleine dorpjes. De wegen waren wel in orde, maar de straatverlichting was matig en de huizen die we passeerden zagen er vaak niet goed uit. Ze konden een serieuze opknapbeurt gebruiken.

Thuis bestaat het idee dat Frankrijk welvarend is. Dat is niet zo. Tenminste, dat is niet altijd zo. Emmanuel Macrons regering zal een miljoen ideeën hebben om overheidsgeld te gebruiken voor de eigen burgers, in plaats van het te gebruiken om Rusland tegen te houden in Oekraïne. Ik begrijp nu beter dat zijn steun voor Oekraïne hem makkelijk de verkiezingen kan gaan kosten. Dat zal hij zelf ongetwijfeld ook weten. Hij had de waanzinnige dictator in het Oosten kunnen negeren en kunnen kiezen voor de interne Franse uitdagingen, precies zoals zijn voorganger Édouard Daladier (Franse premier die in 1938 het verdrag van München met Adolf Hitler tekende, red.) ooit deed. Des te waardevoller voor de wereld dat Macron geen Daladier is.

We hebben tijdens onze vlucht verder weinig ervaringen opgedaan in Frankrijk. We stopten amper, alleen om te tanken. Vroeg in de middag van de tweede dag kwamen we al in Spanje.

Waarom Spanje? In de goede jaren voor covid zijn we er vijf, zes keer op zomervakantie geweest. We waren gek van Spanje. Er zijn weinig cultuurverschillen (al denken ze daar thuis anders over), er is veel te doen en te zien en het is er geweldig voor kinderen. Na een paar zomers speelden we met het idee om er ooit een huis te kopen.

Wat daarbij meespeelde, is dat Spanje een van de weinige Europese landen leek te zijn waar we een verblijfsvergunning konden krijgen zonder asiel aan te vragen. Asiel aanvragen is verraderlijk voor ons: als je dat doet, kun je niet meer terug. Met 70-plus-ouders die achterblijven in Rusland is dat geen optie. Bovendien zijn wij er altijd vanuit gegaan dat we ons zelf kunnen redden zonder veel hulp van de staat. Alles wat we nodig hadden, was toestemming om in het land te mogen verblijven.

Toen de oorlog uitbrak, werden onze vage plannen opeens heel actueel. We besloten naar Spanje te gaan. Niet langer uit comfort, maar uit noodzaak.

Eerder deze week viel de eerste sneeuw in Moskou. Hier aan de Spaanse kust van de Middellandse Zee is het nog warm en aangenaam. Afgelopen dinsdag was een feestdag en het strand lag vol met zonnende mensen. Er werd gezwommen in de zee.

Thuis in Rusland geloven veel mensen dat we vechten tegen ‘het collectieve Westen’ (onder leiding van de Angelsaksen). Dat collectieve Westen heeft besloten een ‘onheilige oorlog tegen de Slaven’ te voeren om ons te beroven van ons land en onze natuurlijke grondstoffen. Ook willen ze onze unieke cultuur cancelen. Ze wachten al tijden op het juiste moment en op de een of andere manier zijn ze tot de conclusie gekomen dat dat moment nu is aangebroken.

Heel eerlijk, als ik het meesterbrein achter dit kwaadaardige ‘collectieve Westen’ was geweest, had ik me eerder op Spanje gericht dan op Rusland. En waarschijnlijk zou ik daarna ook niet meer verder gaan. Er is misschien niet zoveel olie en gas, maar de novemberzon hier is heel wat aangenamer dan de berg waterdichte kleding die je nu in Moskou moet aantrekken om je hond vijf minuten uit te kunnen laten onder de grijze hemel van de late herfst. Zorgeloze Spanjaarden kunnen naar het strand om vervolgens hun avond even zorgeloos door te brengen in de talloze straatcafés, terwijl de Russen zich voorbereiden om hun land te verdedigen tegen hebzuchtige Westerse agressors die waarschijnlijk al lang waren binnengevallen ‘als wij niet de eerste klap in Oekraïne hadden uitgedeeld’.

Ik weet niet wat frustrerender is: de talloze Russische raketten en drones die iedere dag weer vertrekken om de Oekraïense energiecentrales te vernietigen of het waanzinnige geloof van velen van mijn landgenoten in een wereldwijde samenzwering tegen hun leven, hun land, hun cultuur. Als je met ze praat is het alsof je tegen waanzinnigen staat te schreeuwen, net zo effectief als een dronkaard er van proberen te overtuigen dat hij bezopen is, wartaal uitslaat en beter naar huis kan gaan om zijn roes uit te slapen.

Het blijft in golven komen: hoop en diepe wanhoop. Het houdt nooit op. Even vang je een glimp van een optimistische ontwikkeling op en denk je dat alles snel zal eindigen, maar voor je er erg in hebt is dat moment al weer vervlogen. Het is als de lage winterzon in Moskou die je door de weerkaatsing van de sneeuw opeens kan verblinden, ook omdat je ontwend raakt aan zon in een winter die zich uitstrekt van eind oktober tot midden april. Meestal duurt dat maar heel even. Je kunt in november een half uur zon hebben voordat het weer donker wordt en dan moet je tot eind januari wachten voor een volgende keer. Deze winter wordt grijs en lang, we zullen geduldig moeten zijn.

Maar ik hoop zo dat ik het mis heb. Ik bid dat alles snel voorbij zal zijn. Deze oorlog lijkt alle wetten van de logica te overtreden. Het kan gewoon niet doorgaan. En toch gaat het door.

‘Ik kreeg in Spanje telefoon van iemand die ik via mijn werk kende. Hij wist niet dat ik het land had verlaten en ik vertelde dat ook niet tijdens ons gesprek. Hij belde om te vragen hoe het met ons ging en of de mobilisatie ons bedrijf heeft beïnvloed. Binnen zijn bedrijf waren meerdere mensen opgeroepen en hij hield er rekening mee dat hijzelf en anderen ook nog zouden volgen. Hij vertelde dat alles was uitverkocht bij hun lokale Vojentorg (warenhuis voor militaire uitrusting, red.).

‘De man is midden veertig, heeft een goede baan, is sportief, gek op fietsen, zeilen, skiën. Hij is gescheiden, maar enkele jaren terug hertrouwd met een jongere vrouw. Zijn ouders leven nog. Iedere winter worden ze door hem meegenomen naar een wintersportoord.

‘Voor de oorlog had hij een comfortabel en, voor zover ik dat kan beoordelen, gelukkig leven. In het telefoongesprek klaagde hij niet over de mobilisatie en ook niet over de oorlog die de afgelopen acht maanden zijn onderneming heeft verwoest. Hij leek het wel stoer te vinden dat er zoveel kogelwerende vesten en uniformen in zijn maat waren verkocht in de Vojentorg. Hoe gek moet iemand zijn om dat belangrijk te vinden? Maar hij is niet alleen. Ik vrees dat mensen zoals hij de meerderheid vormen in Rusland.

‘Ik vertelde hem dat het niet veel uitmaakt als hij sterft in een te groot uniform - het pak zal waarschijnlijk toch vies en verscheurd worden en het zal niemand opvallen dat de pasvorm niet helemaal goed was. Ik zei dat zijn ouders en jonge vrouw zich drukker zullen maken over het feit dat hij sterft op het slagveld dan over de vraag hoe zijn stoffelijk overschot thuis wordt afgeleverd.

‘Hij wist zich geen raad met mijn opmerkingen. Hij vond het ook allemaal jammer, maar er was geen andere optie. Als hij opgeroepen wordt, moet hij gaan, want 'er is geen andere keus'. Jawel, die is er wel, zei ik. ‘Er zijn altijd twee opties: je gaat, of je gaat niet.’ Hij was verward. Ongehoorzaamheid kan tien jaar cel opleveren, zei hij. Ik zei dat gehoorzaamheid hem tien dagen in het Russische leger en een prominente plek op zijn lokale begraafplaats kan opleveren.

‘Ik vroeg hem waar hij nou zijn leven voor wilde geven? Zijn ouders, zijn vrouw, zijn werk: dat is het moederland en niemand wil dat van hem afpakken behalve deze oorlog. Je hebt de optie om niet gaan! De kans dat ze je straffen is klein, de kans dat je sterft is groot.

‘Hij was verward. Hij had waarschijnlijk niet dit soort advies van mij verwacht. Ik reed in de auto en zei dat ik het gesprek moest afbreken. Het is ongelooflijk hoe mensen hun vermogen om kritisch te denken helemaal zijn kwijtgeraakt. Mensen zoals hij zijn niet wreed, ze zijn ‘verantwoordelijk'. Ze worden opgeroepen en dus gaan ze, doden ze en sterven ze.

‘Ik heb de afgelopen weken niks meer van hem gehoord. Waarschijnlijk is hij meteen doorgereden naar de volgende Vojentorg om alsnog de juiste spullen te kopen.’

‘Tijdens onze vlucht kregen we ergens in het zuiden van Zweden een probleem met de remschijf van een achterwiel. Het gebeurde op een vrijdagavond, alle garages waren dicht, niet voor een dag, maar voor het hele weekend. We hadden de optie om een hotel te zoeken en daar te wachten tot maandag, of we konden doorrijden naar een plek waar we hulp konden krijgen en een gratis verblijf bij vrienden. We kozen voor het laatste en reden helemaal door naar Beieren. In die ene dag passeerden we Malmö, Kopenhagen, Hamburg, Hannover, Neurenberg. We zagen op de richtingwijzers steden staan als Berlijn, Leipzig, Dresden, München, Praag en Salzburg. Een goede aardrijkskundeles!

’s Avonds laat kwamen we eindelijk aan bij het huis van onze vrienden. Daar konden we voor het eerst een beetje tot rust komen. Onze vrienden zijn een gemengd Duits-Russisch stel dat al dertig jaar getrouwd is. Hij komt uit Beieren, zij uit Rusland. Uiteindelijk zouden we een hele week bij hen logeren.

We verbleven dus in een van de belangrijkste landen van de Navo. Dezelfde Navo die volgens Poetins propaganda al jarenlang plannen maakt om Rusland te vernietigen en die we nu met onze troepen bestrijden in Oekraïne. Toch was het tijdens ons verblijf duidelijk dat wij in Duitsland helemaal niet gehaat worden. De mensen in Beieren hebben wel andere dingen om zich zorgen over te maken, Rusland haten is duidelijk geen prioriteit.

Omdat ik in Duitsland was, kon ik moeilijk niet denken aan wat er gebeurd 80 tot 85 jaar geleden gebeurd is. Ze hadden dezelfde obsessie met de grootsheid van hun land en de onverdiende krenking van hun nationale trots door andere landen. De nakomelingen van die geobsedeerde mensen zagen we nu vredig in hun tuin werken en hun huis opknappen op een plek die ooit bestuurd werd door een horrormachine, een monsterlijk regime dat al het goede verwoestte.

Het is onvoorstelbaar wat propaganda kan doen met mensen die onder normale omstandigheden vreedzaam en zorgzaam zijn. Het werkt als de kus van en vampier in horrorfilms: wie erdoor wordt aangeraakt, wordt zelf een vampier. En er bestaat geen genezing. In Duitsland leefden ze slechts twaalf jaar in zo’n systeem. Toch realiseerden veel Duitsers zich decennia later nog niet dat ze slachtoffer waren geweest van een soort geestesziekte en hadden ze nog steeds niet door hoe schadelijk de effecten waren geweest. Velen bleven 1945 zien als een nederlaag voor hun land, niet als de genezing van een aandoening.

In Rusland gaan we er nu al 22 jaar onder gebukt en het is nog niet voorbij. Het corrumpeert en beschadigt het brein van mensen en maakt hen onderdanig. Sommigen delen het idee het ‘kwaadaardige Westen’ en geloven oprecht in Poetins verhaal dat ‘als wij niet waren begonnen in Oekraïne, zij wel een oorlog waren gestart, maar dan in Rusland’. Anderen zijn niet in staat om zich te verzetten, zelfs als actief protest niet eens nodig is, maar bescheiden ongehoorzaamheid, zoals het ontlopen van de mobilisatie, al volstaat om hun eigen leven te redden.’

Als je op de vlucht slaat, ben je alleen maar bezig met vluchten. Pas als je stopt, heb je even tijd om rond te kijken en na te denken. Maar als je op de vlucht slaat voor een aardbeving, is er maar één onderwerp waar je mee bezig bent: de aardbeving en de schade die al is aangericht en nog wordt aangericht. Toen ik in Duitsland logeerde in zo’n klein, kalm dorpje met keurige huisjes en nauwe straten kon ik niet helpen te denken: waarom zijn wij toch zo anders? In plaats van dat we denken aan het verbeteren van onze eigen omgeving, zijn we druk om Oekraïners te bevrijden van hun naziregering. Wij zijn een groot land en ons is verteld dat we een volk zijn met een grote ziel dat daarom grote doelen moet nastreven. Het doet er niet toe dat de mensen die wij hebben besloten te redden helemaal niet gered willen worden. Wij weten het beter.

Toen we in Finland stopten voor een korte lunch, zag ik op televisie een verslag uit Rusland. Het was voor het eerst dat ik van buitenaf mijn eigen land zag, alsof ik door de ogen van een outsider keek. Het leek alsof je een gebeurtenis volgde ergens op een verafgelegen eiland, niet uit te leggen omdat de motieven van de actoren zo onbevattelijk zijn. Mensen die geobsedeerd zijn door de ‘grootsheid’ van hun land beginnen een oorlog met hun buren omdat ze een spookachtige grandeur willen restaureren, terwijl ze bezig hadden kunnen zijn met hun eigen leven. Werken, kinderen opvoeden, een vakantie plannen, de samenleving verbeteren.

Het gevoel van een bevreemdend ongemak blijft: ik heb persoonlijk niks verkeerd gedaan, maar ik ben onderdeel van deze natie waarvan de motivatie zo onnavolgbaar is en het gedrag zo onuitlegbaar. Een land dat de afgelopen eeuw al drie notoire monsters heeft voortgebracht: Lenin, Stalin, Poetin.

Dat was ook een reden om te vertrekken: ik heb genoeg van de experimenten. Ik wil geen grootsheid als die betaald wordt met mensenlevens en lijden. Ik wil dat mijn land groots is op de manier dat andere landen groots zijn: een goede plek om te leven en te genieten, een goede plek om vrienden welkom te heten. Een land waarvan ik simpelweg houd omdat mijn familie en ik er op ons gemak zijn en niet een land waarvan ik moet houden - er bestaat niet zoiets als afgedwongen liefde.

Ik houd van Rusland omdat er zoveel plekken zijn die belangrijk zijn in mijn leven, de plekken waar ik gelukkig was als student, de plek waar ik mijn vrouw ontmoette, de plek waar ik mijn kinderen naartoe bracht om te sporten, waar we ijsjes aten, waar ik de hond uitliet, de ijsbaan waar we in de winter schaatsten. Daar houd ik van, niet van de grandeur. En dat is wat ik terug wil.

Ik wilde nog wat schrijven over onze reis. We namen zo’n 24 uur van tevoren de definitieve beslissing om te vertrekken. De hele dag waren we druk om allerlei zaken af te handelen en pas ’s avonds kwamen we toe aan inpakken. We pakten onze koffer in zoals je doet als je een weekje weggaat. Later kregen we spijt van die aanpak: dingen die goed bruikbaar waren geweest, zijn achtergebleven in Moskou.

Gisteravond zag ik beelden van inwoners van Cherson die zich klaarmaakten voor de evacuatie, mensen die uit hun huis worden gedwongen om in het niets te verdwijnen. Het deed me denken aan de berichten uit de eerste maanden van de oorlog: mensen in tal van Oekraïense steden die uit angst voor de bombardementen en de invasie vertrokken met alles wat ze mee konden dragen.

Ik mag niet klagen. Daarmee vergeleken was ons vertrek vrij comfortabel. Je kunt het zien als twee verschillende executies: die één krijgt een pijnloze injectie, de ander wordt onthoofd. De eerste optie is te prefereren, maar uiteindelijk wil iedereen toch liever de derde optie: blijven leven. Zo is het nu ook. We waren allemaal het liefst thuis gebleven.

Anders dan de mensen in Oekraïne hadden wij kunnen blijven, maar het gevaar voor ons was dat we opgesloten zouden raken, dat we nooit meer de kans zouden krijgen om te gaan. Op business school wordt altijd gezegd dat je het beste geld kunt lenen door eerst aan te tonen dat je het niet nodig hebt. De beste manier om mensen te overtuigen dat ze moeten blijven is door ze te verzekeren dat ze de vrijheid hebben om te vertrekken. Bij ons wijst alles erop dat de deur op ieder moment op slot kan gaan en dat we dan opgesloten zitten in de Sovjet-Unie 2.0.

De ochtend van ons vertrek was een race tegen de klok. We vertrokken kort voor Poetins toespraak over de annexatie van de vier Oekraïense regio’s (30 september, red.). Er gingen allerlei geruchten over het sluiten van de grenzen. Eerlijk gezegd was ik er van overtuigd dat we bij de grens teruggestuurd zouden worden en ik had geen echt plan voor wat we zouden doen als het wel zou lukken, geen uitgestippelde route, geen boekingen voor overnachtingen. Alles was spontaan.

We kozen een grensovergang in Karelië, ver genoeg van Sint Petersburg om te voorkomen dat er grote rijen zouden staan. Die verwachting kwam uit. Binnen een uur waren we de grens over. Daarna hebben we gereisd met de snelheid van zo’n anderhalf land per dag: Finland, Zweden, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Spanje. We gingen van de motregen van de subpolaire toendra bij de Botnische Golf naar de zon van de Middellandse Zee bij Barcelona. Een droomreis, als de omstandigheden anders waren geweest.

We waren bezorgd dat ons Russische nummerbord de verkeerde soort aandacht zou oproepen, maar het was niet veel anders als voorheen. Een paar mensen toonden medeleven toen ze hoorden dat we uit Rusland waren vertrokken.

Het nieuws van de dag was gisteren dat de mobilisatie in Moskou is beëindigd. In de rest van het land gaat zij nog gewoon door. De burgemeester kondigde het besluit aan in een uitvoerige brief, gericht aan zijn ‘beste Moskovieten’. Voor mijn werk heb ik vele brieven moeten schrijven en redigeren. In de brief van de burgemeester is in elk geval veel werk gestoken, en gezien alle beperkingen is het een goed geschreven epistel.

De grootste beperking is natuurlijk dat de burgemeester de oorlog en de daaraan verbonden mobilisatie niet in twijfel mag trekken, hoewel die de economie van zijn stad vernietigd heeft. Hij moest in zijn brief wel de hoop uitspreken dat alle rekruten zegevierend, gezond en ongedeerd terugkeren. Een hoop die niet bewaarheid zal worden.

De brief mag dan elegant geformuleerd zijn, het blijft een slap excuus voor al die dagen dat personen in Moskou werden opgejaagd door de politie, omdat ze door het leger waren opgeroepen. Dat is toch weer iets heel anders dan het uiteendrijven van de sporadische demonstraties, hoe gruwelijk ook. Door die klopjacht op mensen is bij meer mensen het besef doorgedrongen dat er iets heel erg mis is.

Dat Moskou nu stopt met de mobilisatie zal de haat richting Moskovieten verder aanwakkeren. In de regio bestaat al veel langer het gevoel dat er in Rusland eersteklas- en tweedeklasburgers bestaan. De aankondiging van de Moskouse burgemeester viel ook nog eens samen met de crash van een gevechtsvliegtuig in een appartementengebouw in de zuidelijke stad Jejsk, gelegen aan de Zee van Azov tegenover Marioepol. De boodschap: terwijl de rest van het land lijdt, maakt Moskou zich weer op om van ‘het leven te genieten’.

Hoe langer de mobilisatie voortduurt in de rest van het land, hoe dieper de Russische verdeeldheid zal worden. Als deze oorlog echt een zaak is van leven en dood voor Moeder Rusland, zoals het sinds dag één wordt voorgesteld, waarom zijn de lasten dan zo oneerlijk verdeeld? Waarom wordt de een de dood in gestuurd en krijgt de ander het leven?

Zolang de oorlog doorgaat, zal in de afgelegen regio’s de mobilisatie nooit stoppen. Het beest wil vers vlees.

Er zit nog een ander aspect aan de brief: is het betrouwbaar? We zijn eraan gewend dat onze autoriteiten liegen, maar vaak zijn het leugens die niet meteen impact hebben op je eigen leven. Dit gaat om iets heel groots: moet je terugkeren naar de stad of kun je je beter schuilhouden ergens op een afgelegen datsja of nog verder weg? Bij heel veel mensen bestaat het lelijke gevoel dat het een hinderlaag is: zodra je opduikt, grijpen ze je alsnog.

Ik wil hopen dat er nu ook twijfels opkomen in de meest gebrainwashte hoofden, maar ik vrees dat er nog meer levens geruïneerd moeten worden voordat de mensen het en masse begrijpen: als we geen vlees meer willen zijn, moeten we van het beest afkomen.

We hebben nu door meer dan de helft van Europa gereisd. Er is één ontdekking die ik heb gedaan: al reizend per auto stik je die stukken land als een lappendeken aan elkaar. De afzonderlijk stukken kunnen heel verschillend zijn, maar uiteindelijk is het toch één geheel.

Aan het ene uiteinde heb je Rusland aan het andere uiteinde Portugal, samen met alle landen er tussenin vormen ze één gemeenschap, één Europees thuis met één Europese cultuur. Jullie geschiedenis is ook een deel van onze geschiedenis en we zijn allemaal onderdeel van die grote Europese geschiedenis.

Toen ik aan het tanken was in Frankrijk, zei ik tegen de automobilist dat het me opviel dat de benzine in Frankrijk goedkoper was dan in Duitsland. Hij legde uit dat de prijs door Franse overheidssubsidies lager was dan in naburige landen. De manier waarop hij dat begrip ‘naburige landen’ uitsprak: het leek alsof hij sprak over families die naast elkaar wonen in een appartementengebouw.

Daar heeft het bij ons altijd aan ontbroken: het idee dat we een gemeenschappelijke ruimte delen. Dat leek te veranderen in de jaren negentig, de jaren nul en ook nog wel de jaren tien, maar daarna is het hek dat Rusland scheidt van de rest van de wereld weer dichtgegaan. Poetin heeft er via zijn propaganda alles aan gedaan om het concept ‘wij-versus-zij’ nieuw leven in te blazen. De boodschap: Rusland is uniek, misschien hebben wij niet al die materiële welvaart, maar we hebben een superieure ziel die ons onderscheidt van de rest van de wereld.

Rusland is inderdaad uniek, maar op precies dezelfde manier als andere landen uniek zijn. Ik kan genieten van de Sagrada Família, de Eiffeltoren en de Nederlandse grachten, maar dat betekent toch niet dat ik Moeder Rusland verloochen?

Deze zinloze oorlog lijkt eindeloos te duren. Waarschijnlijk dachten mensen dat tijdens de Tweede Wereldoorlog ook, zeker in 1944 toen de Slag om de Ardennen nog eens begon. Poetin oogt onsterfelijk (niets werkt zo ontmoedigend om in het ochtendnieuws te zien dat hij nog leeft en in de nacht weer verantwoordelijk is geweest voor nieuwe moorden), maar ik weet zeker dat ook Hitler lang onsterfelijk heeft geleken. Wat hoop biedt, is dat de Slag om de Ardennen één grote bluf bleek en dat alles daarna binnen een half jaar in elkaar stortte. Zo zal deze oorlog waarschijnlijk op een dag ook eindigen. Voor Poetin staat dan een pan klaar waarin hij gaar kan koken in de hel. Vaarwel, vaarwel...

Maar als dat gebeurt, laat post-Poetin-Rusland dan alsjeblieft niet verder wegzinken in het moeras waarnaar deze gek ons heeft geleid. Keer Rusland niet de rug toe. Help mijn land om open te staan voor de wereld, om zichzelf te zien als onderdeel van de wereld. Alleen dan zullen wij als land niet langer een bedreiging zijn voor iedereen en hoeven wij als mensen er niet langer vol walging voor op de vlucht te slaan.

‘Ik raak langzaam gewend aan mijn nieuwe status van wegloper. Formeel heb ik niet de status van vluchteling, maar feitelijk ben ik dat zeker wel: ver weg van huis en geen idee wanneer ik terug kan. Een vreemde sensatie die me meerdere keren per dag overvalt.

Waarom ben ik vertrokken na de afkondiging van de mobilisatie? Waarom ben ik niet eerder gegaan? Was het eerlijker geweest om eerder te gaan als bewijs van mijn afkeer van Poetins regime?

Om die vragen te kunnen beantwoorden, moest ik eerst in die situatie terechtkomen. Het is echt een moeilijke beslissing, een beslissing die alles verandert, een beslissing die je dagelijks leven op de kop zet en je naar onbekend terrein brengt waar je de ene dag vaak niet weet waar je de volgende nacht zult slapen. Ik wist misschien wel dat vluchten onvermijdelijk was, maar je probeert het toch uit te stellen totdat iedere andere optie erger is dan vertrekken.

Ter verdediging van mezelf kan ik zeggen dat ik tenminste consistent ben geweest: ik heb nooit de ‘Z’ gedragen, ik heb nooit gezegd dat dit een gerechtvaardigde oorlog was, ik heb nooit weggekeken, ook in gesprekken met vrienden en collega's heb ik me uitgesproken.’

‘Ik was altijd tegen de oorlog en dus is het geen wonder dat ik niet gemobiliseerd wil worden om erin te vechten. Dit in tegenstelling tot degenen die eerst wel voor de oorlog waren (toen de prijs nog betaald werd met de levens van anderen) en nu niet opgeroepen willen worden om hun eigen bijdrage te leveren aan iets wat ze als een gerechtvaardigde zaak zagen.

Ik voel me niet schuldig en ik vind ook dat mijn kinderen niet gezien moeten worden als schuldigen. Toch betaal ik nu de prijs, een prijs die in het niet valt bij het leed van zo veel Oekraïners wier huizen zijn verwoest en wier naasten zijn vermoord, maar overeenkomsten zijn er ook: mijn huis is niet gebombardeerd, maar ik weet evenmin wanneer ik kan terugkeren. Mijn naasten zijn nu veilig, maar ik weet niet voor hoelang en of ik ze terug ga zien.

Ik weet zelfs niet of een deel van mijn familie mij nog terug wil zien. Dankzij de inspanningen van Poetins propagandamachine ziet een redelijk aantal mij als een verrader die zijn land niet steunt ‘in tijden van nood'.

De prijs van mijn vlucht is hoog genoeg, maar door nu te vertrekken, hoop ik dat ik het gros van de klappen opvang. Hoe langer we in Rusland blijven, hoe hoger de prijs voor mijn kinderen zal zijn. Zoals iedere zorgzame ouder wil ik dat niet voor mijn kinderen.

Ik wil dat mijn kinderen de geschiedenis kennen. Ik wil dat ze leren dat ze nooit iemand moeten vertrouwen die de ene natie boven de andere stelt en op basis daarvan oproept tot oorlog. Maar ik wil ook dat ze zich niet schuldig hoeven te voelen voor iets wat ze niet hebben gedaan en dat ze niet konden afwenden.’

Criminelen en andere Duitsers was de titel van een boek van Willy Brandt. Als hij nu een boek zou schrijven over het hedendaagse Rusland zou de titel zijn Criminelen, bedrogenen, onverschilligen en andere Russen.

Dat is niet vriendelijk om te zeggen over mijn mede-Russen, maar het is werkelijk onvoorstelbaar hoe zovelen van ons hun privilege om kritisch te mogen denken bijna gretig opgeven, zelfs als de prijs daarvoor extreem hoog is. Terwijl de bedrogenen vooral oudere mensen zijn die zijn opgegroeid met het idee dat ze alles moeten aannemen wat ze op tv horen, zijn de nalatigen – zij die er voor kiezen om de olifant in de kamer niet te zien – de dertigers, veertigers en vijftigers. Mensen wier persoonlijkheid is geschapen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

We hadden een paar jaar geleden een schoolreünie. Iemand maakte destijds een app-groep aan met ex-klasgenoten en die groep is na de reünie actief gebleven. Ik ben een van de spookleden die zelden iets zegt, maar die wel de berichten van anderen checkt.

De meeste berichten gingen de afgelopen week over de mobilisatie. De zoon van een van mijn voormalige klasgenoten is opgeroepen terwijl zijn vrouw binnen een maand zal bevallen van hun kind. Een andere klasgenoot deelde mee dat haar zoon net was teruggekeerd uit Oekraïne, maar nu is ze bang dat hij weer terug moet vanwege de mobilisatie.

De rest van de discussie was heel vreemd, om het voorzichtig uit te drukken. Een paar klasgenoten toonden hun sympathie en wensten iedereen geduld. Anderen zeiden dat ze zouden bidden in de kerk voor het welzijn van de opgeroepenen. Niemand stelde voor om een advocaat in de hand te nemen of de oproep te negeren.

Een paar dagen later werd er een collecte georganiseerd om geld in te zamelen voor de opgeroepen soldaten. Het begon met geld voor een verkenningsdrone, maar daarna werd er ook geld ingezameld voor een warmtecamera, voor T-shirts, warme sokken, waterdichte schoenen, bandages, medicijnen. Min of meer alles! Het leek erop alsof de nieuwe dienstplichtigen zonder die collecte naakt het leger in moesten, misschien alleen met een wapen in hun hand.

Het ongelooflijke is dat niemand daar vragen bij stelt. De collecte begon met deze zin: ‘Laten we helpen om onze jongens te beschermen die zijn opgeroepen om het moederland te beschermen. Niemand lijkt even door te denken: we zijn het op één na grootste leger ter wereld, hoe kunnen we in 's hemelsnaam zo onvoorbereid zijn? En hoe gaan we het op deze manier ooit bolwerken tegen de verenigde krachten van onze tegenstanders?

Mensen die dat soort vragen wél stellen, zullen ook al snel op de vervolgvragen stuiten. Is er misschien iets mis met ons als we een oorlog uitvechten in een buurland waarbij onze enige bondgenoot Noord-Korea is?

Helaas stellen veel van mijn landgenoten die vragen niet. Luister naar wat je verteld wordt, doe wat je opgedragen wordt, trek je superieuren niet in twijfel. Maar als je eigen kinderen die houding moeten bekopen met de dood op het slagveld, dan wordt onverschilligheid een misdaad.

We zijn dus Rusland uit. Het lijkt erop dat we precies op tijd zijn geweest, net voordat de grenzen dichtgaan. Hoe het voelt? Vrij afschuwelijk, moet ik zeggen. Het is niet wat ik me er bij voorstelde toen ik de afgelopen maanden nadacht over deze vlucht. Ik schreef je al eerder over de zorgen die speelden bij een mogelijke emigratie, maar de realiteit is dramatischer.

We zijn vroeg in de ochtend vertrokken. Toen ik door de lege straten van Moskou reed, zag ik honderden tekenen van een vreedzaam leven: billboards die een aankomende voetbalwedstrijd aankondigen, felle advertenties van winkelcentra op enorme lcd-schermen, cafetaria’s die hun gezonde ontbijt aanprijzen, een voetganger die wacht op het stoplicht. De stad zag er zo vredig uit.

Het is die gespletenheid die waanzinnig me maakt: er is een vredige stad en er is tegelijkertijd een mobilisatie, er is het dagelijkse leven met de gebruikelijke zorgen en geneugten en er is een oproep om te sterven – sterven voor ‘je moederland’.

De stad die ontwaakt is mijn moederland en ik zie geen enkele bedreiging of gevaar. Er was een dreiging in 1941, de laatste keer dat er een mobilisatie plaatsvond. Die dreiging was acuut en duidelijk. Nu is er geen gevaar. Zet de Russische tv aan met zijn nieuwsprogramma's en bloeddorstige talkshows en het is meteen duidelijk: wij zijn het gevaar. Het gevaar is het kwaad dat Moskou als residentie heeft gekozen.

En wij rennen ervoor weg, we rennen als konijnen voor de jachthonden. Het is ongelooflijk vernederend om op de vlucht te slaan. Om hulpeloos te vluchten.

De reis naar de grens was lang. We reden door schitterende landschappen. Normaal zijn de temperaturen in de maanden augustus en september hoog, maar dit jaar was het koud. De bomen zijn in een paar weken tijd rood en goud geworden. Het regende af en toe, maar de velden en de bossen zagen er ook mooi uit in de regen. We zijn rivieren overgestoken en prachtige meren gepasseerd.

De Russische natuur is zo mooi en het idee dat we die voor onbepaalde tijd achter ons laten, stemt me bitter. Ik zal het missen en ik haat de man die me als een konijn laat vluchten van plekken die me zo dierbaar zijn. Hij is het gevaar - samen met de mensen die hem bijstaan in het uitvoeren van zijn kwaadaardige wil.

Het oversteken van de grens ging vrij snel en eenvoudig. We hebben een grensovergang uitgekozen die zo ver mogelijk verwijderd was van grote Russische steden. Zoals verwacht was het er niet erg druk. Toen we de grens over waren, vonden we een hotel in een naburig stadje. De vrouw van de receptie was heel aardig en begripvol. Ze zei dat er meer Russen waren dan gebruikelijk, de meesten uit Moskou en Sint-Petersburg. Ze gaf ons advies waar we juridische hulp konden krijgen.

We voelden ons welkom. Daar waren we dankbaar voor, maar het is een heel verdrietig gevoel om je ergens anders meer welkom te voelen dan thuis. Het is een verdrietig gevoel om te beseffen dat er misschien geen thuis meer is, dat thuis gekaapt is.

De oorlog was altijd ver weg hier, maar sinds Poetin zijn mobilisatie afkondigde is dat voorbij. Ik schat dat 15 procent van de bevolking altijd al tegen de oorlog was. Van de resterende 85 procent was niet meer dan 15 procent voor. De overige 70 procent koos ervoor om alles te negeren. Dat gaat nu niet meer lukken. Heel veel mensen beginnen door te krijgen dat er iets niet klopt.

In het boek Schimmen in het paradijs van Erich Maria Remarque vragen Duitse immigranten in New York zich in 1944 af waarom Duitsers zo koppig blijven doorvechten in een oorlog die al zo overduidelijk verloren is. Duizenden levens in het vreugdevuur van de oorlog gooien terwijl de uitkomst al vaststaat verdubbelt, nee, verdrievoudigt de misdaad. Dit is precies wat Poetin nu aan het doen is: zijn plan was vanaf de eerste dag waanzinnig, nu is het zelfs voor zijn doen wanhopig waanzinnig.

Ik kan me nog een discussie herinneren met een vriend op de universiteit over de Tweede Wereldoorlog. Hij wees erop dat Duitsland vanaf het begin gedoemd was ten onder te gaan, omdat het land de strijd aanging met een coalitie die gezamenlijk een veel groter bruto nationaal product had. Dat geldt nu weer. Er is voor Poetin geen kans. Nul.

Alles wat hij zegt, is een leugen, elk geluid dat hij maakt, is vergif dat levens gaat kosten. Hij jaagt de wereld angst aan met zijn nucleaire wapens in de hoop dat het Westen zal toegeven in Oekraïne. Ik hoop dat hij zich misrekent en dat hij een tegenovergestelde reactie krijgt. Ik hoop dat de mensen die menen dat Poetin zijn gang moet kunnen gaan in ‘zijn eigen regio’ beseffen dat dit veel dichterbij is dan het lijkt. Wees niet zoals degenen hier die zich geen zorgen maakten over dingen waar ze geen invloed op hadden en die zich alleen met hun eigen zaken wilden bemoeien.

Ik hoop dat er niet meer gesproken wordt met Poetin of zijn topmedewerkers. Een dialoog heeft alleen zin als je gesprekspartner respect heeft voor zijn eigen woorden. Poetin is een leugenaar, een gesprek met hem is een kletspraatje, geen dialoog.

Sergej Lavrov (minister van Buitenlandse Zaken, red.) en Maria Zacharova (woordvoerder ministerie van Buitenlandse Zaken) kregen laatst nog visa om de VN in New York bij te wonen. Ze hadden meteen gearresteerd moeten worden toen ze op JFK aankwamen. Wat zij doen, heeft niets met diplomatie te maken, dus waarom krijgen ze dan nog diplomatieke immuniteit? Als Poetin Hitler is, dan zijn Lavrov en Zacharova zijn collectieve Von Ribbentrop.

Een arrestatie had een duidelijk signaal afgegeven aan de zogenaamde ‘politieke elite’ in Rusland: zorg dat je afkomt van Poetin of ga samen met hem naar een tribunaal.

Gisteravond was ik ervan overtuigd dat er demonstraties zouden uitbreken als Poetin het woord mobilisatie in de mond zou nemen. Ik nam net de metro en het was nog niet erg druk in de stad. Misschien komt het later nog vanavond of anders dit weekend.

Dat uitstel van Poetins toespraak gisteravond… Er zijn twee opties: of hij weet niet wat hij moet doen of hij probeert de uitbraak van protesten te vermijden. Het lijkt op optie twee. Poetin is altijd goed in dit soort tactische beslissingen op de korte termijn, maar slecht in strategische beslissingen voor de lange termijn. Slim op de korte termijn, waanzinnig en fataal op de lange termijn.

In de metro probeerde ik iets van de gezichten van mijn medepassagiers af te lezen, maar ze zagen eruit als altijd. Wat zouden ze denken? Weten ze wat er vanochtend is gezegd en snappen ze de consequenties? Zijn ze onverschillig of gewoon totaal verloren? Misschien ziet mijn gezicht er ook hetzelfde uit als altijd.

Ik sprak vandaag met iemand van de Russische Spoorwegen, een bedrijf dat wordt gerund door de staat. Ze vertelde dat veel van haar collega’s al een oproep hadden gekregen, vrijwel meteen na het einde van Poetins speech.

Een neefje, die aan de universiteit van Moskou studeert, vertelde aan mijn vrouw dat studenten die eerder al in het leger hebben gediend ook al hun oproepen hebben gekregen. De ironie wil dat de ouders van die jongens Poetin altijd hebben gesteund. Ze wilden een harde hand. Nu gaat die harde hand hun kinderen vermalen.

We zullen de komende dagen wel meer van dat soort verhalen horen. De oorlog is in Moskou aangekomen. Dat is het belangrijkste.

We zitten hier al uren op de toespraak van Poetin te wachten. Er wordt gezegd dat minister van Defensie, Sergej Sjojgoe, ook gaat spreken, dus ik denk dat we een mobilisatie kunnen verwachten.

Misschien is er wel weer een hele slimme reden waarom hij ons nu al drie uur laat wachten. Worden we morgenvroeg wakker en komen we erachter dat hij om vijf uur ’s ochtends een toespraak heeft gehouden, zodat niemand de straat op kan gaan om te protesteren. Maar wat heeft het allemaal voor zin? Wat hij ook gaat aankondigen, het gaat uiteindelijk toch niet werken. Al die referenda en annexaties van hem in Oekraïne houden nog geen maand, of misschien zelfs geen week, stand als hij eenmaal weg is, terwijl het ongelooflijk veel mensenlevens gaat kosten.

Ha, er staat een nieuwe aankondiging op Yandex (Russische nieuwssite, red.): ze gaan de opgenomen speech morgenochtend uitzenden als het oosten van Rusland ook weer wakker is. Ik vraag me soms af of Poetin dement is. Er is gewoon geen logische verklaring voor wat hij aan het doen is sinds 24 februari. De hele operatie in Oekraïne is gedoemd te mislukken, eigenlijk al sinds dag één. Hij is dement of een bloeddorstige maniak. Of allebei. Het probleem is dat hij ons allemaal wil meeslepen in zijn wanen.

Mijn tante ligt op sterven. Kanker. Het gaat nu heel snel. Misschien heeft ze nog een week, misschien nog maar een paar dagen.

Mijn tante heeft nooit een eigen gezin gehad. Als kind was ik maar vagelijk op de hoogte van haar persoonlijke omstandigheden. Ze was muzieklerares. Ik begreep dat ze tijdens haar studentenjaren een relatie had met een musicus uit Oost-Europa. Hij wilde met haar trouwen, maar mijn tante besloot bij mijn grootouders te blijven. Ze heeft haar hele verdere leven in een huisje bij hen in de buurt gewoond.

Als lerares had ze lange vakanties. Als ik in de zomer bij mijn grootouders was, was zij er ook vaak. Ze was een belangrijk onderdeel van mijn jeugd, op zo’n natuurlijke manier dat ik het toen niet eens doorhad.

Na mijn middelbare school vertrok ik om te studeren en werken, en ik heb ook nog een tijd in het buitenland gewoond. Mijn grootouders stierven rond die tijd en mijn tante oogde verloren. Alsof de zin van haar leven was verdwenen.

Eigenlijk ben ik haar pas de laatste jaren weer gaan opzoeken. Ik voelde me schuldig, omdat ik niet alleen mijn jeugdjaren maar ook haar achter me had gelaten. Onze relatie was anders geworden, omdat ik nu zelf kinderen heb. Ze was stapelgek op ze. Mijn kinderen deden haar aan mij denken toen ik jong was, zei ze. Onze band herstelde. Zij bracht mij terug naar mijn gelukkige jeugd bij mijn grootouders. Mijn kinderen brachten haar terug naar de tijd dat haar ouders nog leefde, de tijd dat alles goed was.

Ik weet niet goed waarom ik dit allemaal schrijf. Misschien omdat ik mijn stervende tante wil eren en bedanken, maar misschien ook omdat ik hoop dat mensen beseffen dat wij Russen niet één groot collectief kwaad zijn, ook al lijkt het daar op dit moment op. We hebben een hart, herinneringen, liefde en al die andere irrationele zaken die jou en mij tot mens maken.

Waar het misschien om gaat, is dat met het sterven van mijn tante niet alleen haar wereld zal eindigen, maar ook de wereld van de mensen om haar heen leger wordt. Het is niet één leven dat geraakt wordt.

Het is een vreemde associatie, maar ik vind het toch belangrijk om te schrijven: wat er nu in Oekraïne gebeurt in naam van mijn land en daarmee – hoezeer ik me daar ook tegen verzet – ook in mijn naam, zie ik als de vernietiging van vele individuele werelden, een beetje zoals mijn tante en ik dat nu ervaren, maar op een veel grotere schaal. Het is niet een abstract ‘zij’, het zijn vele, vele individuele ‘ikken’.

Mijn vrouw en ik, en mensen zoals wij, denken daar aan, en het is een afschuwelijke, misselijkmakende gedachte, omdat je er geen dag aan kunt ontsnappen, waarschijnlijk ook niet als de oorlog straks is afgelopen. De levens van mensen zijn vernietigd, geruïneerd, verscheurd. Zij zullen niet accepteren of vergeven. En ik weet ook niet of ik dat zou doen.

Laatste zag ik twee avtozaks (arrestatiebusjes, red.) die aan het tanken waren bij een tankstation in de stad. Ik weet niet waarom het me zo choqueerde. Op een of andere manier had ik niet verwacht dat ze zich zouden laten zien bij een gewoon tankstation waar gewone mensen komen. Blijkbaar vinden ze dat geen probleem. Het maakt de ordetroepen niet uit dat gewone mensen hun gezichten zien en weten wie ze zijn en wat voor werk ze doen. Ze dienen de duivel en voelen geen schaamte.

Dat hebben ze hebben ze met dit land gedaan: het kwaad is normaal geworden. En als je dat niet normaal vindt, bega je een misdaad.

Weet je wat ik oprecht niet begrijp: waarom worden Poetin en medestanders als Sjojgoe (minister van Defensie, red.) en Lavrov (Buitenlandse Zaken, red.) niet gewoon oorlogsmisdadigers genoemd? Ik weet dat elke oorlog met vredesonderhandelingen eindigt, maar waarom zeggen jullie het niet hardop: we zullen praten met Rusland, maar Rusland kan niet meer vertegenwoordigd worden door Poetin, Sjojgoe, Lavrov of andere oorlogsmisdadigers.

En laat dan meteen weten dat iedereen in Poetins omgeving die helpt om hem af te zetten, kan rekenen op een pardon bij de oorlogstribunalen die er onvermijdelijke moeten komen. Of vaardig gewoon een arrestatiebevel uit voor Poetin. Voor hem zal het niet meer uitmaken – hij weet dat hij gedoemd is – maar het zal zijn vertrouwelingen misschien motiveren om deze nachtmerrie zo snel mogelijk te beëindigen.

Misschien loop ik op de zaken vooruit, maar ik hoop dat de Russische oppositie in ballingschap aan een plan werkt voor een Rusland na Poetin. Dit land is vergiftigd door propaganda, en we zullen een stevige detox-behandeling moeten ondergaan. De overheidsorganen en staatsmedia moeten gezuiverd worden van figuren die deze oorlog promoten. Pas als dat gedaan is, zullen we in staat zijn om echt vrije en eerlijke verkiezingen te organiseren.

Door het offensief van Oekraïne in de regio Charkiv ben ik weer terug in de online-modus van de eerste dagen van de oorlog. Ik schakel van het ene YouTubekanaal naar het andere. Eerst vond ik het nog moeilijk te geloven: kan dit echt waar zijn? Daarna kwam er toch voorzichtige hoop, en nu kan ik eigenlijk niet wachten om te zien hoe het verder gaat.

De snelle terugtrekking van de Russische troepen is verrassend. Ik heb alle respect voor de moedige en kundige Oekraïense troepen, maar het lijkt er ook op dat de Russische soldaten niet willen vechten. Het is ook moeilijk om te vechten als je niet weet waarvoor je vecht. Misschien zijn er wat gekken die vechten omdat ze graag willen vechten, maar ik neem aan dat de meesten ook niet weten waarvoor ze nou precies hun leven moeten opofferen. Dat geeft zelfs enige hoop op een soort domino-effect en mogelijk zelfs de ineenstorting van het hele front, maar misschien zullen de komende weken me leren dat ik toch weer te optimistisch ben.

Ik schreef je laatst dat ik in de stad een sticker zag met die uitspraak van Joeri Sjevtsjoek (voorman van de in Rusland populaire band DDT, red.): ‘Het moederland is niet de kont van de president.’

Sjevtsjoek is ondanks die uitspraak nog steeds een vrij man. Hij heeft zijn kritiek slim geformuleerd. Om hem in de gevangenis te gooien, zal een aanklager eerst moeten aantonen dat het moederland wél de kont van de president is.

Iedereen begrijpt wat hij bedoelt – Rusland is niet hetzelfde als Poetin – maar Sjevtsjoek heeft belangrijke ‘alarmwoorden’ overgeslagen, zoals: we zijn een oorlog begonnen, we doden Oekraïense kinderen, enzovoort. Sjevtsjoek heeft gedaan wat hij kon en het was slim om de risico’s te minimaliseren door goed na te denken over zijn woorden. Het was desondanks moedig, want je weet nooit hoe ze zullen reageren. Ze zijn ongelooflijk wraakzuchtig.

Sjevtsjoek is niet meer zo populair als twintig jaar geleden. Dat bespaart hem waarschijnlijk de toorn van het regime. Het publiek dat hij bereikt, is vrij beperkt: 40-plussers in de grote steden. De rest heeft nooit van zijn uitspraak gehoord, vermoed ik.

Eerlijk gezegd zou ik bijna niemand in Rusland kunnen noemen die de publieke opinie over de oorlog echt zou kunnen beïnvloeden door zich uit te spreken. Ik weet in elk geval zeker dat niemand mijn mening kan veranderen: ik haat Poetin, ik haat hem volledig vanwege de vasthoudende wreedheid waarmee hij dit land verkracht. Hij verkracht Oekraïne ook, maar niet als apart land, hij ziet het als een opstandig gebied binnen zijn imperium, een onlosmakelijk onderdeel van de ‘Russische wereld’.

We zitten opgesloten in een pot met een deksel erop. Als je aan de buitenkant staat, is het onmogelijk je voor te stellen hoe dat is. We hebben het in de eerste maanden weleens gehad over het schipperen tussen hoop en wanhoop. Wel, de wanhoop is nu immens en permanent. Vooral door dat overweldigende gevoel van machteloosheid.

Ik kan gewoon niet begrijpen dat er mensen zijn die naar iets zwarts wijzen en verkondigen dat het wit is. Ik kan ook niet begrijpen dat er mensen zijn die dat dan oprecht geloven. Of die het oprecht niks kan schelen dat het niet waar is. Het drijft me tot waanzin.

We proberen iedere dag te bellen met onze ouders. Hoe gaat het? Hoe gaat het met de kinderen? Wat hebben jullie vandaag gedaan? Hoe staat de tuin erbij? We praten niet over de oorlog, want zij kijken naar de staatstelevisie en geloven wat daar wordt gezegd.

We doen enorm ons best om die enorme olifant in de kamer te vermijden. Omdat we familie zijn en omdat we heel hard werken om een familie te blijven. Maar het spel is moeilijk vol te houden en soms heb ik het gevoel dat ik moet overgeven.

Het Huis van de Vakbonden waar Gorbatsjov lag opgebaard, kwam in de jaren tachtig vaak in beeld op televisie. In die periode overleed het ene na het andere lid van het politburo. Ik dacht destijds dat het de enige functie van het gebouw was om dit soort afscheidsceremonies te organiseren. Pas toen ik in de jaren negentig studeerde, ging ik er voor het eerst naar binnen om een expositie te bezoeken. Ik weet niet meer waar die expositie over ging, maar ik kan me wel nog mijn verbazing herinneren toen ik erachter kwam dat het gebouw niet alleen bedoeld was voor de wakes van communistische partijprominenten.

Volgens mij vonden alle afscheidsceremonies van alle communistische partijleiders plaats in het Huis van de Vakbonden. Je kunt dat ook zien op die oude beelden van Stalins overlijden. Er waren toen echt enorme mensenmassa's op de been. Dictators zijn altijd geliefder dan bevrijders.

Vroeger hingen er ook altijd van die enorme portretten van de overleden leiders aan de gevel. Bij Gorbatsjov was er zaterdag geen portret te bekennen. Er zitten nu straatcafetaria's in de eerste verdieping van het gebouw. Dat was vroeger ook onvoorstelbaar geweest.

Ik stond er thuis alleen voor en had te weinig tijd om lang in de rij te gaan staan om mijn respect te kunnen betonen aan Gorbatsjov. Tussen de bedrijven door ben ik wel even naar het Huis van de Vakbonden gelopen, waar hij lag opgebaard. Het was goed om te zien dat er toch zoveel mensen waren komen opdagen.

Ik vroeg aan een politieagent waar de rij begon, want er stonden weer allerlei afzettingen. Een paar andere mensen die uit de metro tevoorschijn kwamen waren ook zoekende en ik kon toen uitleggen waar ze moesten zijn. Ook zij waren verrast om zoveel mensen te zien. Dat was toch het overheersende gevoel: blijkbaar zijn we toch niet met weinigen. Ik ben er absoluut van overtuigd dat iedereen die daar was ook een signaal wilde afgeven aan Vladimir Poetin: we zijn het niet met je eens.

Volgens mij haatte Poetin Gorbatsjov, omdat hij de Sovjet-Unie uit elkaar heeft laten vallen, ook al was dat niet de schuld van Gorbatsjov. De Sovjet-Unie was al lang uit elkaar aan het vallen, maar Poetin is te primitief omdat te begrijpen. Je merkte ook dat zijn presidentiële staf niet goed wist hoe te reageren op Gorbatsjovs dood. Ze hadden het vast makkelijker gevonden als hij al een paar jaar geleden was overleden. Dan hadden ze misschien nog wat aardige woorden over hem kunnen zeggen, want toen waren we nog niet bezig om de Sovjet-Unie te restaureren.

Er was niet heel veel politie aanwezig. De Rosgvardia (binnenlandse ordetroepen, red.) stond opgesteld bij het Bolsjoi-theater aan de andere kant van de straat, vlak bij het monument van Karl Marx. Dat is inmiddels hun gebruikelijke 'parkeerplek' in het centrum. Ze staan altijd klaar voor het geval er iets gebeurt.

Ik wil zaterdag graag naar de ceremonie voor Michaïl Gorbatsjov. Ik wil hem bedanken voor wat hij heeft gedaan. Heel veel mensen hier denken daar heel anders over. Zeker nu we bezig zijn om de Sovjet-Unie in ere te herstellen, wordt Gorbatsjov veracht als de man die de Sovjet-Unie in stukken heeft achtergelaten. De mensen willen over het algemeen niet inzien dat het een groot geschenk was.

Gorbatsjov had meer respect moeten krijgen in Rusland, maar ik ben blij dat Poetin niet naar zijn begrafenis gaat. Poetin verdient het niet eens om in de buurt te zijn van Gorbatsjov. Ik zal je later meer schrijven over Gorbatsjov en zijn uitvaart.

Een vriend van mij was laatst in Minsk. We maakten Belarus altijd een beetje belachelijk met hun 'laatste dictator van Europa' (bijnaam van president Aleksandr Loekasjenko, red.). Nou, die vriend van mij zei dat hij verrast was door de sfeer in de 'dictatorshoofdstad'. Het was er echt heel anders dan in Moskou.

Allereerst waren de grote 'M'-tekens van McDonalds er nog steeds te zien. Nu ze hier weg zijn, schijnt dat voor iedere Rus echt een magneet voor het oog te zijn. Een andere verschil is dat je daar nergens de letter Z (symbool van de Russische militaire operatie, red.) ziet. Niet op gebouwen en niet op de kleding van mensen.

Verder schijnt daar wel politie op straat te zijn, maar veel minder dominant aanwezig dan in Moskou. Anders dan bij ons zijn er geen agenten die papieren controleren, geen arrestatiebusjes die paraat staan, geen mobiele ijzeren hekken die de politie hier gebruikt om een menigte af te sluiten of te controleren.

Het is gek, maar volgens mijn vriend was hij alleen daardoor al meer ontspannen dan in Rusland.

In de eerste weken van de oorlog, toen bleek dat Oekraïne veel sterker was dan gedacht, was er hier nog hoop op een coup die een einde zou maken aan het bewind van Poetin. Ergens in mei kwam het gevoel dat Poetin de situatie weer onder controle heeft. Het leidde ook tot een besef dat dit nog wel eens heel lang kan gaan duren, misschien wel decennia.

Nu volg ik op YouTube het offensief van de Oekraïners rond Cherson. En dan komt toch ook weer de hoop in me op dat de situatie hier abrupt kan veranderen als de oorlog een slecht verloop kent voor Poetin. Dan komt de hoop terug dat de vloek die al 22 jaar over dit land hangt ten einde komt.

Je hoort meer en meer gesprekken over de mogelijkheid van een algehele mobilisatie. Zelfs in Moskou. We hebben meegekregen dat er criminelen vanuit de gevangenis zijn gerekruteerd voor het leger. En hier in de stad zag ik al een paar billboards hangen met advertenties om in dienst te gaan. Van meerdere vrienden heb ik gehoord dat mensen nu worden opgeroepen om zich vrijwillig te melden.

Het wordt duidelijk dat we een tekort aan manschappen hebben. Er komt een moment dat de staat gaat zeggen: jullie passieve steun alleen is niet meer genoeg, er is nu ook actie nodig. Dan zal de oorlog voor heel veel mensen opeens heel persoonlijk worden. Nu vechten nog vooral militairen uit verafgelegen gebieden in Oekraïne. Daar kunnen we ons niet mee identificeren.

Wat je ook merkt is dat die ontploffingen een tijd geleden op de Krim impact hebben gehad. Eerdere explosies in Russische grensplaatsen als Belgorod, Koersk en Brjansk bleven een beetje lokale gebeurtenissen, maar de Krim is anders. Daar gaan heel veel mensen uit de grote steden op vakantie. Het brengt de oorlog opeens dichterbij.

Als mensen onderling praten, spreekt niemand over de 'speciale operatie’. We weten allemaal dat het een oorlog is en we noemen het ook een oorlog. Het werd voor veel mensen in steden als Moskou en Sint-Petersburg alleen niet persoonlijk, het was iets ‘in Oekraïne'. Langzaam wordt het duidelijk dat het een oorlog is tussen Rusland en Oekraïne.

Er is wel nog een enorme dissonantie tussen de realiteit (zoals die wordt getoond op YouTube) en de werkelijkheid zoals die op de staatstelevisie wordt gepresenteerd. Het is misschien raar, maar een populaire reactie op die explosies op de Krim was: hoe durven ze! Als je er dan op wijst dat het misschien het gevolg was van wat wij ‘durfden’ in Marioepol, Boetsja , Charkiv, Vinnytsja, Kyiv, Mykolajiv, Odesa en zo'n beetje iedere andere plek in Oekraïne luidt het antwoord nog steeds: ‘dat waren wij niet’ of ‘het was zelfverdediging'.

Die dissonantie is soms adembenemend. Als je naar YouTube kijkt, krijg je het gevoel dat alles in elkaar aan het zakken is, dat onze manschappen en materieel opraken, dat we op korte termijn om onderhandelingen moeten smeken. Als je dan naar de staatstelevisie kijkt, lijkt het alsof alles volgens plan verloopt en we het ene na het andere kleine dorp bevrijden, terwijl onverantwoordelijke westerse leiders hun kiezers moeten voorbereiden op een koude winter zonder verwarming.

Dat verhaal van de staatstelevisie blijft geloofwaardig voor veel mensen, omdat de winkels hier nog altijd min of meer vol liggen met voedsel en de roebel sterker is dan ooit. Wat ze zich niet realiseren, is dat markt voor duurzame goederen tot een absoluut minimum is gedaald. En vroeg of laat gaan de duurzame goederen die nu in gebruik zijn kapot.Dan zal de houding van grote groepen mensen ook snel veranderen. Het is alleen nog niet zo ver.

Een half jaar is voorbij. Duizenden en duizenden levens zijn voorbij. Veel hoop is voorbij. Ik zou zelfs willen zeggen dat de wereld die we kenden voorbij is. Voor de oorlog dachten we een goede deal te hebben: geen grote historische veranderingen om getuige van te zijn, zoals de Tweede Wereldoorlog of de revolutie van 1917, maar in plaats daarvan het kleine genot van een veilig, voorspelbaar leven.

We hadden hier ooit onze eigen versie van de film Back to the future: Gostja iz boedoesjtsjevo, gasten uit de toekomst. Twee schooljongens uit de jaren tachtig vinden een tijdmachine in de kelder van een oud huis in Moskou. De gast is een meisje dat honderd jaar in de toekomst leeft in 2084. Zij keert terug naar 1984, terwijl de schooljongens honderd jaar de toekomst ingaan.

Ik weet nog dat die toekomstscenes prachtig waren: een zorgeloze tijd voor iedereen, ruimtereizen en vriendschappen met wezens uit andere universums. Het was een geweldige belofte voor iedereen die er naar keek: zo hoorde de toekomst eruit te zien.

De film kwam uit in 1985. Vladimir Poetin was toen 32 jaar oud. Hij had zijn KGB-opleiding voltooid en werd naar de DDR gestuurd. De huidige minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, was net 35 jaar geworden. Minister van Defensie Sergej Sjojgoe moest nog 30 jaar worden.

Ik neem aan dat ze te oud waren voor een kinderfilm met kinderlijke ideeën over een toekomst van vriendschap en vrede. Ze hadden misschien al hun eigen visie op hun toekomstige ‘ideale wereld’: een grote oorlog in Europa in de jaren twintig van de 21ste eeuw.

Ik zag onlangs op internet een lijst van ‘Russische helden’. Er stonden namen en geboortedatums op (het overlijdensjaar was voor iedereen hetzelfde: 2022). Ik zag dat sommige geboortedatums begonnen met de cijfers 20. Even dacht ik dat het een vergissing was, zo jong konden ze niet zijn. Toen drong het tot mee door: ze waren rond de twintig jaar, oud genoeg om te sneuvelen.

Het is een conflict tussen verwachtingen en realiteit. We zijn niet voorbereid om mensen die geboren zijn in deze eeuw te zien sterven. Daarom staan er waarschijnlijk ook geen geboortedatums op die grote billboards met foto’s van militairen in ceremonieel tenue die nu al maanden in de stad staan. Je ziet alleen het portret en de naam en de rang van de gefotografeerde militair.

Die billboards zijn niet bedoeld om ons een beeld van de oorlog te geven, ze zijn bedoeld om ons een gevoel van glorie en een eeuwige parade te geven. Ze moeten ons trots maken op ons land en op onze prachtige jonge mensen die blijkbaar iets heroïsch hebben gedaan, al hoeven we niet eens te weten wat.

Volgens onze staatstelevisie verloopt alles volgens plan in Oekraïne. Toch begint het langzamerhand voor iedereen wel duidelijk te worden: voor ‘een speciale operatie’ duurt dit nu al veel te lang.

Voordat ze vermoord werd, had ik nog nooit van Darja Doegina gehoord. Wel van haar vader Aleksandr Doegin natuurlijk. Nu begrijp ik dat ze dezelfde ideeën had als haar vader. Volgens de berichten hier zou hij het eigenlijke doelwit van de aanslag zijn geweest. Het is misschien vreemd, maar als iemand zo jong sterft, voel ik me toch triest. Ze had geen kinderen, geloof ik. Misschien was ze veranderd als ze die wel had gehad.

Zij en haar vader steunden de oorlog en steunden dus het moorden in Oekraïne. Misschien moeten ze dan accepteren dat ze ook zelf vermoord kunnen worden.

Iedereen heeft het er nu over wie haar vermoord heeft. Ik vind het moeilijk te geloven dat een binnenlandse verzetsgroep achter de aanslag zit, zoals het gevluchte parlementslid Ilja Ponomarev beweert. Zo'n groep moet dan toegang hebben tot dit soort explosieven. Zo makkelijk is dat niet.

De versie dat Oekraïne de liquidatie van Doegina heeft uitgevoerd, vind ik ook niet heel geloofwaardig. Voor hetzelfde geld gaat het om een persoonlijke kwestie, om het niet afbetalen van schulden of zoiets. Het is cynisch, maar op dit moment is de kans dat je wegkomt met het vermoorden van een Russische prominent heel groot. Je weet toch dat de autoriteiten altijd de schuldige in Oekraïne zullen zoeken.

Het meest logische is volgens mij dat de inlichtingendienst FSB zelf betrokken is bij de aanslag. Weet je nog dat ik je een paar maanden geleden schreef over die verijdelde aanslag op Vladimir Soloviev (bekende televisiepresentator en propagandist, red.)? Poetin zelf maakte bekend dat neonazi’s in opdracht van de Oekraïense geheime dienst het op Soloviev voorzien hadden. Enkele uren voordat ze hun plan wilden uitvoeren, kon de FSB ingrijpen.

Dat verhaal maakte weinig los. Ik had de indruk dat niemand het echt geloofde. Het zou me niet verbazen als dit een nieuwe poging is om Oekraïne te beschuldigen van moordpraktijken. Alleen hebben ze het deze keer wat echter gemaakt.

Aleksandr Doegin is veel minder waardevol voor Poetin dan Soloviev. Er wordt door sommige mensen wel beweerd dat Doegin de ideoloog was achter de doctrine dat Oekraïne onderdeel moet zijn van Rusland. In werkelijkheid is dat gewoon Poetins eigen irrationele idee. De beïnvloeding van Doegin of wie dan ook heeft hij daar helemaal niet voor nodig.

Levend had Doegin geen toegevoegde waarde voor Poetin; dood misschien wel, zeker als Oekraïne de schuld kan krijgen van het vermoorden van iemand die in Rusland als ‘een stem van de waarheid’ wordt gepresenteerd.

In Rusland zijn er bij iedere gebeurtenis meerdere versies in de omloop. Het is al vaak beschreven dat het Kremlin daar zelf bewust aan meewerkt. Op een gegeven moment weet je niet meer wat waar is. Dat is ook precies de bedoeling: de mensen moeten afgeleid worden van de waarheid. Het is een methode die zeer effectief is.

Ik zag onlangs een video op Facebook waarin jongeren in Georgië over straat lopen met een geluidsinstallatie die steeds dezelfde boodschap verkondigt: ‘Russische mensen, jullie zijn niet welkom hier in Georgië. Met jullie stilzwijgen stemmen jullie in met Poetins daden in Oekraïne.’

Deze jongeren zagen eruit alsof ze heel tevreden waren met zichzelf. Er stonden ook positieve comments onder de video: ‘Geweldig! Dank voor jullie steun aan Oekraïne.’

Ik zie eerlijk gezegd niet in hoe dit soort acties Oekraïne steunen. En waar zijn ze trots op? Het is makkelijk dit soort boodschappen te verspreiden ver weg van de arrestatiebussen en knuppels van onze Rosgvardia (Russische binnenlandse ordetroepen, red.). De grenzen zijn open, waarom gaan ze niet naar Moskou en doen het daar?

Misschien omdat het veiliger is om in Georgië haat te zaaien tegen mensen die gedwongen zijn huis en haard te verlaten. Ik verzeker je, Rusland verlaten om elders een vluchteling te worden is niet de prettigste ervaring in een mensenleven, zelfs niet in een zonnig en zuidelijk land als Georgië.

Ik geef toe dat deze Russische mensen niet zoals de Oekraïners op de vlucht zijn voor bommen, maar wel voor vervolging, voor dreigende gevangenisstraffen en voor de angst dat je aangegeven wordt als je je mond opendoet. Hebben zij dan geen recht op een vluchtelingenstatus?

Het zijn de vijanden van Poetin, velen van hen hebben zich bij demonstraties of op sociale media keer op keer tegen hem uitgesproken. Als ze de grens oversteken, moeten ze vrezen voor aanklachten wegens het verspreiden van ‘nepnieuws over de Russische strijdkrachten’. De Russische staatstelevisie brandmerkt iedereen die het land heeft verlaten publiekelijk als verrader. Verrader in Rusland, ongewenste immigrant in het buitenland: zo’n fijne droom is dat niet.

Niemand heeft ooit gekozen waar hij geboren wordt. Bij de mensen die zeggen dat de Russische bevolking moet protesteren tegen Poetin, vraag ik me altijd af of ze zeker weten dat zij dat zouden doen als ze hier zouden wonen. Waarom denken ze dat een persoon die al duizenden mensen in Oekraïne heeft laten doden (en eerder toestemming gaf voor het vergiftigen en het neerschieten van zijn tegenstanders) niet het vuur zou openen op ongewapende demonstranten, ook al hebben ze dan een Russische paspoort?

Vergeet niet dat de mensen die hij doodt niet alleen Oekraïners zijn, maar ook Russen. Hij deinst nergens voor terug, hij is de Hitler van deze tijd. Het enige wat hem nog interesseert, is het behoud van zijn macht.

Ik geloof niet dat iemand al echt kan bevatten hoe immens de gebeurtenissen zijn die we nu meemaken. Ik dacht zelf in een post-historische wereld te leven, een wereld waarin geen plaats meer is voor grote gebeurtenissen. Een grote landoorlog in Europa: die was voor mij absoluut onvoorstelbaar.

Wie weet wat er nog gaat gebeuren? Misschien als Oekraïne de komende weken succesvol is bij het tegenoffensief in Cherson, dat de zaken hier opeens weer snel kunnen omslaan.

Er is een oude grap over een Rus die een wandeling maakt door de velden en een boer tegenkomt met paard en wagen. De wandelaar vraagt aan de boer hoe ver het nog is naar het volgende dorp. De boer zegt dat het nog ver is en de wandelaar vraagt of hij mee mag rijden. Na een uur zijn ze nog steeds in niemandsland. ‘Is het nog ver naar het dorp?’, vraagt de man. ‘Het is nu nog verder’, antwoordt de boer.

Ik moest aan die grap denken door de discussie over het mogelijk instellen van een Europees visumverbod voor Russische toeristen. Alle oorlogen eindigen in vrede, maar ik denk dat we door zo’n maatregel alleen maar verder van huis raken.

Een visumverbod zal vooral twee groepen raken: hoger opgeleide werkende mensen die de oorlog niet steunen en jongeren. Natuurlijk zijn er ook Russische mensen die van de Westerse levensstijl genieten en tegelijkertijd niets begrijpen van de basiswaarden die deze levensstijl mogelijk maken. Ze steunen Poetin en denken dat ze daarmee hun land steunen. Geregeld tonen ze die steun ook nog publiekelijk als ze in het Westen zijn. Ik zou zeggen: bestempel Poetin als oorlogscrimineel (voor mijn gevoel vraagt hij daar al maanden om) en maak publieke steunbetuigingen voor hem strafbaar, net zoals het publiekelijk verheerlijken van Hitler en de nazi’s strafbaar is.

De meeste Russische mensen die naar het buitenland reizen, willen juist hun blik verbreden en staan daardoor ook open voor de wereld. Over het algemeen zijn het hogeropgeleiden. Ze genieten niet alleen van Europa, maar begrijpen ook de redenen waarom het zo genietbaar is: Europa’s vrijheid, tolerantie en respect voor de wet. Ze nemen die waarden mee terug naar huis. Ze steunen de oorlog niet en stemden niet voor Poetin of zijn partij.

De tweede groep die getroffen wordt, zijn de jongeren. Je wilt juist dat zij in aanraking komen met de Europese waarden via vakanties of studies aan buitenlandse universiteiten, maar met zo’n visumverbod zal dat niet meer gebeuren. In plaats dat ze liberale waarden krijgen bijgebracht, zullen ze leren: vertrouw nooit het Westen.

Voorstanders van een visumverbod hopen dat de Russen een lesje krijgen geleerd, maar het zal de verkeerde les zijn. Het zal wantrouwen en haat verder aanwakkeren. En het zal de wereld verder verdelen in ‘zij’ en ‘wij'. Poetins propaganda zal er mee aan de haal gaan.

Zelf heb ik een tijd in het Westen gewoond. Die periode heeft grote invloed op me gehad. Ik bleef een Rus, maar wel een Rus die gelooft dat bepaalde waarden ook hier toepasbaar zijn: een open blik, diversiteit, het geloof in eigen verantwoordelijkheid in plaats van vertrouwen in een autoritaire leider. Ik breng die lessen weer over op mijn kinderen en spreek erover met mensen om me heen.

Het is belangrijk dat jonge mensen uit Rusland vergelijkbare ervaringen opdoen. Dat onze wereld niet bevriest.

‘Liebe deinen Nächsten’ heet de roman van Erich Maria Remarque over vluchtelingen uit Duitsland die in de jaren dertig onwelkom waren overal waar ze kwamen. Ze werden uitgezet, afgetroggeld en er werd op hen neergekeken. Elk zeldzaam moment van sympathie of compassie koesterden ze als een kleinood.

Ik hoop dat de miljoenen Oekraïners die nu uit hun huizen gedwongen zijn niet iets vergelijkbaars gaan ervaren. Dat ze steun blijven krijgen nu deze oorlog helaas nog lang niet voorbij is en jullie winter kouder gaat worden, omdat Poetin het Westen wil straffen voor de steun aan Oekraïne.

Het is van het hoogste belang om nog compassie te kunnen voelen, zeker nu de gruwelijkheden toenemen. Ook de mensen uit de separatistische gebieden Donetsk en Loegansk verdienen dat, zelfs als ze met meer sympathie naar Rusland kijken dan naar Oekraïne. Ze zijn geboren op de verkeerde plek, in de verkeerde tijd met de verkeerde taal, Russisch. Vanwege dat laatste gegeven besloot de duivel hen te ‘beschermen’ tegen de regering in Kyiv. Die mensen vroegen niet om Poetins bescherming, hij koos hen. En het werd hun stigma.

Ik hoop ook op compassie voor de mensen in Rusland die de oorlog niet steunen. We weten dat we zullen moeten betalen voor wat er nu in onze naam wordt gedaan in Oekraïne. Dat accepteren we. We hadden misschien allemaal meer kunnen doen, meer demonstraties kunnen bijwonen, meer mensen kunnen overtuigen van wat er mis is met een presidentschap van 22 jaar, meer kunnen opkomen voor democratie. Tegelijkertijd denk ik dat het niet veel verschil had gemaakt.

Ik begrijp het als Oekraïners de Russische bevolking oproepen om in verzet te komen tegen Poetin. Hun land wordt geruïneerd en hun levens zijn dag en nacht in gevaar. Zij hebben verschrikkelijke pijn. Ik heb er meer moeite mee als niet-Oekraïners oproepen tot verzet. Het is hetzelfde als de vluchtelingen uit Remarques boek bekritiseren omdat ze hun land verlaten in plaats van in verzet te komen tegen Hitler. Ja, die vergelijking is accuraat.

Er zijn nog steeds mensen hier die zich verzetten: ze komen naar buiten met ‘geen oorlog’-bordjes, ze verspreiden berichten op sociale media, ze proberen anderen ervan te overtuigen dat wat Poetin doet in Oekraïne een grote misdaad is. Dit alles is strafbaar en de risico’s zijn groter dat een nacht in een politiebusje. Het kan jaren gevangenisstraf opleveren.

Het is een groot verdriet om Russisch te zijn in deze dagen, een last die we moeten dragen. Maar ik wil niet dat het een stigma wordt. De Russische cultuur is geen cultuur van verkrachten, plunderaars en moordenaars. Wat Poetin doet - niet alleen in Oekraïne, maar ook in Rusland - is niet de Russische cultuur.

Het is een uitbarsting van wreedheid gevoed door haatzaaierij. Haat haat en haat hen die oproepen tot haat. Cultiveer compassie. Het is ons enige medicijn.

Iedereen is nu in afwachting van een nieuwe strijd in het zuiden. De Oekraïense tegenaanval op Cherson. Waar oorlog is, zal dood zijn. Er gaan ongetwijfeld ook burgerslachtoffers vallen door beschietingen vanuit Oekraïense zijde. Voor mensen die hun naasten verliezen, zal het niet veel uitmaken of ze het slachtoffer worden van bezetting of van bevrijding, of de motivatie achter het bombardement goed of slecht is, of de kogel uit een Oekraïense of Russische loop komt.

Ik hoop maar dat de tegenaanval goed voorbereid wordt en zo min mogelijk bloedvergieten veroorzaakt. Ik denk niet alleen aan de burgerslachtoffers, maar ook aan de militairen. Ze hebben ook een leven met geliefden.

Druppelsgewijs komt er meer informatie over gruwelijkheden naar buiten. We hebben het bombardement van de gevangenis met Oekraïense krijgsgevangen in Olenivka al gehad en er was die onverdraaglijke video met een wrede executie van een Oekraïense soldaat. Iedere keer als zoiets gebeurt, denk je dat het niet erger kan. Maar we moeten beseffen dat de omvang van gruweldaden een lineaire functie is van de tijd: hoe langer mensen leven in een oorlog waarin alles is toegestaan en alles mogelijk is, hoe meer gevallen van extreme, onverklaarbare en beestachtige excessen we zullen zien.

We keken afgelopen nacht naar wat video’s van Igor Girkin-Strelkov (Russische nationalist die betrokken was bij het neerhalen van de MH17, red.). Behalve dat hij absoluut gestoord is, praat hij heel kritisch over het Russische leger dat volgens hem onderbemand is en daardoor niet in staat om significante terreinwinst te boeken. Toch vond ik hem niet heel pessimistisch klinken. Als Oekraïne er niet snel in slaagt om in het zuiden Cherson en Zaporizja terug te veroveren, zal Rusland de annexatie via ‘referenda’ officieel maken.

Ik ben misschien sentimenteel, maar ik zou willen dat er een universele regel zou komen voor leiders die een oorlog willen beginnen. Voordat ze hun oorlog of ‘speciale operatie’ kunnen afkondigen, moeten ze eerst een eigen ledemaat afhakken of een eigen oog uitsteken. Alleen maar om te laten zien: ik geloof oprecht dat er geen vreedzame uitweg is, ik weet dat ik met mijn beslissing onnoemelijk veel lijden zal veroorzaken en ik ben bereid om mijn aandeel te nemen, hier is mijn arm, been of oog dat ik opoffer. Het zou er misschien toe leiden dat ze twee keer nadenken voordat ze van de onderhandelingstafel weglopen en proberen met geweld een plaats in de geschiedenisboeken te verwerven.

Het is allemaal zo verschrikkelijk. En het verschrikkelijkste is nog dat er geen oplossing lijkt te zijn zonder meer bloedvergieten. Ik zie werkelijk geen enkele ruimte voor onderhandelingen. Niet zolang Poetin aan de macht blijft. Hij is het destructieve element. Zelfs wie met hem praat, kan hem niet vertrouwen. Zelfs als hij instemt met vrede, zal het slechts tijdelijk zijn.

In die separatistische gebieden in Oekraïne, Donetsk en Loehansk, heerst enorme bitterheid. Dat maak ik op uit de spaarzame communicatie die ik heb met mensen daar en uit de reacties op sociale media. De hele wereld steunt nu Oekraïne, maar naar deze gebieden heeft niemand de afgelopen acht jaar omgekeken. Waar was toen de compassie?

Ik herinner me een conversatie met die ex-collega van me. Het moet in 2015 of 2016 zijn geweest, niet zo lang nadat deze regio’s in de Donbas zich losmaakten van Oekraïne. Ik verontschuldigde me tegenover hem voor de Russische inmenging, maar mijn vriend zag dat tot mijn verbazing iets anders. Hij voelde zich juist verraden en in de steek gelaten door Oekraïne, terwijl de Russische acties volgens hem een vorm van steun waren. Het kwam op mij over als een soort Stockholmsyndroom.

In diezelfde periode had een kennis van me hier in Moskou een jonge vrouw uit Donetsk aangenomen als babysitter. Zij had besloten om naar Rusland te vertrekken, maar het duurde uiteindelijk jaren voordat ze daadwerkelijk een Russisch paspoort kreeg. Dat is veelzeggend. Rusland toonde de afgelopen jaren wel sympathie voor Russischtalige vluchtelingen uit Oost-Oekraïne en er is ook wel wat steun verstrekt aan die gebieden omdat die volledig afhankelijk zijn van ons, maar er is weinig gedaan om echt structureel woningen of sociale voorzieningen te realiseren. We hebben de mensen vis gevoerd, maar geen hengel gegeven.

De reden is overduidelijk: Rusland geeft niet om die mensen daar. We hebben de onrust in hun regio vooral aangewakkerd om een voet tussen de deur te krijgen in Oekraïne. Een land met een grensconflict kan nooit lid worden van de Navo. En de Donbas bleek ook een prima uitvalsbasis voor grotere ambities in Oekraïne.

De mensen zijn altijd een nuttig geopolitiek instrument geweest. Meestal werden ze afgeschilderd als Oekraïners die onder erbarmelijke omstandigheden in de Donbas leefden, maar als het zo uitkwam werden ze omgeturnd in ‘een Russischtalige bevolking met geschonden rechten’. En Rusland was dan de grote beschermer tegen het regime in Kyiv. Er is met de bevolking van de Donbas gespeeld, een beetje zoals een kat dat doet met een half gestikte muis. De kat wilde niet echt winnen, de kat wilde blijven spelen.

Ik vroeg destijds ook aan mijn ex-collega in Loehansk waarom hij en zijn gezin niet wilden vluchten naar veiligere gebieden, in Oekraïne of Rusland. Hij zei dat ze vooral bleven vanwege hun oude ouders die anders alleen zouden achterblijven. Ze hadden bovendien net hun appartement gerenoveerd in Loehansk en hadden te weinig spaargeld om een nieuwe woning in Rusland of Oekraïne te kopen.

Het is vreemd, maar bijna acht jaar later krijgen wij nu vaak dezelfde vraag als die ik destijds aan hem stelde: Waarom vertrekken jullie niet uit Rusland? En onze antwoorden klinken bijna acht jaar later bijna precies hetzelfde als zijn antwoord toen aan mij.

Ik heb een Facebookvriend in Loehansk (stad in het door Rusland gesteunde separatistische gebied in Oost-Oekraïne, red.). Lang geleden, ver voor de tweede Majdanrevolutie in 2014, werkten we voor hetzelfde bedrijf met kantoren in Moskou en Loehansk. Heel hecht waren we niet, maar na verloop van tijd werd ons contact op Facebook toch wat persoonlijker. We feliciteerden elkaar met onze verjaardagen, wisselden likes uit en stuurden soms berichten over onze kinderen.

Facebook is geblokkeerd in Rusland, maar via een VPN-verbinden nog steeds toegankelijk. In de eerste dagen van de oorlog communiceerden we veel met elkaar, maar het contact werd ongemakkelijk. Ik vond het ongemakkelijk om steeds dezelfde vragen te stellen: hoe gaat het daar, ben je oké, wat vind je van deze hele situatie? Ik kreeg ook het gevoel dat hij het ongemakkelijk vond om steeds dezelfde vragen te beantwoorden. Na een poosje staakten we onze chat.

Een paar dagen geleden kreeg ik een melding dat mijn vriend een nieuw bericht had gepost. Eenmaal op zijn pagina begon ik te scrollen door zijn oude berichten en ook door reacties en posts van zijn vrienden, helemaal terug tot 2019.

Waarom ik dat deed? Er is een populaire vraag die oorloghaters zoals ik hier steeds voor de voeten krijgen geworpen: nu steun je Oekraïne, maar waar was je de afgelopen acht jaar toen de kinderen in de Donbas werden gedood?

De waarheid is natuurlijk dat die separatistische volksrepublieken in Donetsk en Loehansk door Poetin zijn gecreëerd. Als dat niet was gebeurd, waren er ook geen kinderen in de Donbas gedood. Maar tegelijkertijd klopt het ook dat er de afgelopen jaren in deze gebieden kinderen en volwassenen zijn omgekomen bij sporadische bombardementen vanuit Oekraïens territorium. Dat is ook waar... Er bestaat geen 100 procent kwaad en geen 100 procent goed.

Wat me opviel terwijl ik door al die berichten op Facebook scrolde: het leven begon de afgelopen jaren te normaliseren in deze separatische gebieden. Er waren foto's van huisdieren, van kinderen, van vakanties en van sportwedstrijden. Er waren wel uitingen van onvrede en zelfs jaloezie richting de Oekraïners die buiten de separatistische gebieden leefden, maar die waren toch zeldzaam. Vaker was er gewoon, normaal contact met de mensen in ‘groot Oekraïne’.

Sinds 24 februari is dat voorbij. De Facebookvrienden zijn in kampen uiteengevallen. Heel wat mensen zijn vertrokken naar Kyiv en andere steden in ‘groot Oekraïne’. Ze gebruiken opeens de Oekraïense taal in plaats van het Russisch. Dan weet je aan welke kant ze staan. Eén persoon is naar Rusland vertrokken en haar pagina staat vol steunbetuigingen aan de ‘speciale operatie'. Een paar andere mensen hebben een Russisch vlaggetje bij hun profielfoto staan.

De mensen die Loehansk zijn achtergebleven, zoals mijn vriend, blijven overwegend stil. Ze posten bijna niets meer of alleen over zaken die niets met de huidige ontwikkelingen van doen hebben.

Mijn oma vertelde me vroeger wel eens over de Stalintijd. Ik was een jaar of tien, dus veel details herinner ik me niet meer. Eén woord is me wel altijd bijgebleven: voronok – kleine zwarte raaf. Dat was de bijnaam van een speciaal voertuig dat ’s nachts langskwam om mensen op te pikken. Ze konden overal stoppen, het leek volkomen willekeurig, niemand kon zich veilig wanen. Soms pakten ze een voorbijganger op. Mensen die werden meegenomen, werden nooit meer teruggezien. Het creëerde een atmosfeer van totale horror. Dat was het gevoel dat ik kreeg als ik luisterde naar mijn oma.

Ik moet nu weer terugdenken aan die verhalen. Mijn oma was haar tijd vooruit, want destijds werd er nog niet veel over gesproken. Het was geen groot geheim meer, maar er werd niet over gedebatteerd op televisie of in de krant. Later gebeurde dat wel een periode onder Gorbatsjov en Jeltsin, maar dat duurde niet lang.

Onder Poetin keerde Stalin langzaam maar zeker terug in het straatbeeld. Communisten hadden hem altijd op hun banier laten staan, maar op een gegeven moment verscheen hij ook op een paar billboards bij de vieringen van Overwinningsdag op 9 mei. Later zag je hem opeens zelfs op bureaukalenders afgebeeld.

Zijn terugkeer werd niet veroordeeld. Het werd eerder gezien als een herstel van de geschiedenis, waarin hij onmiskenbaar een belangrijke rol speelde. Maar zijn rol werd langzamerhand anders omschreven – niet langer als onze beul, maar als ‘efficiënte manager’.

Poetin is erg geïnteresseerd in geschiedenis. Ik kan me vergissen, maar ik vrees dat als we diep genoeg graven in zijn brein, we zullen ontdekken dat hij niet alleen Stalin, maar ook Hitler als een efficiënte manager ziet. Hij vecht nu zogenaamd tegen de nazi’s in Oekraïne en Hitler is dan een tegenstander, maar wel een gerespecteerde tegenstander – iemand van wie je kan leren.

Poetin refereert geregeld aan Hitler. Hij zegt bijvoorbeeld op te komen voor de Russischtalige bevolking in Oekraïne en andere buurlanden. Daarmee rechtvaardigt hij zijn agressieve politiek. Hitler had in de jaren dertig precies dezelfde rechtvaardiging bij de annexatie van Sudetenland.

Nu ik erover nadenk: we hebben Hitler hier altijd gezien als het absolute kwaad, maar de belangrijkste en nagenoeg enige reden daarvoor was zijn ondoordachte aanval op Rusland. We hebben ons altijd geconcentreerd op wat hij ons land en onze bevolking heeft aangedaan. Daar ging het over op school.

Het was pas jaren na mijn schooltijd dat ik hoorde over de Holocaust. De bezetting van Europa was goed voor twee paragrafen in onze geschiedenisboeken. Het is niet zo dat Hitlers gruweldaden buiten de Sovjet-Unie werden goedgekeurd, het is eerder dat ze over het hoofd werden gezien. We concentreerden ons op onze eigen wonden.

Dat is het huis dat Poetin hier heeft gebouwd. In zijn agressie richting het buitenland gebruikt hij de argumenten van Hitler. In de agressie richting het binnenland hanteert hij de efficiënte methodes van Stalin om een atmosfeer van horror te creëren waarin niemand zich veilig kan voelen.

Er is dus meer ‘humanitair nieuws’ uit Rusland. President Poetin heeft een decreet ondertekend om zwaardere straffen op te leggen bij gevallen van fysieke en psychische martelingen tijdens onderzoeken. Dat was de nieuwskop. Maar als je verder leest, zie je dat er iets anders aan vastzit. Fysiek en psychisch lijden veroorzaakt door ‘wettige acties’ van de autoriteiten wordt voortaan niet meer gezien als marteling. Dat is hedendaags Rusland, met een geurtje van middeleeuwse martelkelders.

We hadden laatst een spontaan gesprek met een ver familielid. Hij is een jaar of dertig en vertelde dat hij in algemene zin oorlog en doden niet steunt, maar wel als we tot oorlog en doden gedwongen worden. Datzelfde concept hebben we nu met martelen: we vinden het niet goed dat mensen gemarteld worden, behalve als we er niet onderuit kunnen. Zo kijken we ook naar de slachtoffers in Oekraïne. Een kind kan omgekomen zijn door een raketaanval, maar het is geen moord omdat het onderdeel is van een wettige actie om Oekraïne te ‘denazificeren’ en ‘demilitariseren’.

Dat gesprek met dat familielid kwam onverwacht en werd tamelijk emotioneel. Binnen een mum van tijd waren we aan het discussiëren over de jaren dertig en de vergelijking tussen Stalin en Hitler. Volgens hem zijn we over Stalin voor de gek gehouden door ‘liberale propaganda’. Die zou Stalin doelbewust hebben zwartgemaakt. In werkelijkheid was Stalin volgens dit familielid een succesvolle leider, die de industrie heeft opgebouwd, de oorlog won en ons tot een groot land maakte.

Ik heb niet vaak nagedacht over een vergelijking tussen deze twee titanen van het kwaad. In mijn ogen zijn het allebei kannibalen. De één at misschien liever vanaf de kop, de andere begon bij de voeten, maar een wezenlijk verschil in hun methodes was er niet. Alleen Hitler verloor de oorlog en werd daarna synoniem voor het kwaad. Stalin won de oorlog. Zijn historische status bleef onbestemd. En dat achtervolgt ons eigenlijk nog steeds.

Toen Gorbatsjov begon met zijn perestrojka was Stalins repressie een van de belangrijkste maatschappelijke onderwerpen. Dat bleef zo in de eerste jaren van het onafhankelijke Rusland in de jaren negentig. Maar daarna verdween het thema weer langzaam. Het werd gezien als irrelevant. Mensen raakten vermoeid van zo’n negatieve agenda, ze wilden iets positiefs. Op staatsniveau hebben we nooit met Stalin afgerekend, zoals Duitsland wel heeft afgerekend met het fascisme.

Zoiets heeft gevolgen. Dat zie je aan mijn familielid. Als je Stalin niet veroordeelt, veroordeel je ook zijn methodes niet. Je zou ze liever niet hebben gezien, maar het was nodig om bepaalde doelen te bereiken. Die mentaliteit zie je nu weer. We zijn tegen agressie. Maar niet tegen de agressie richting Oekraïne, omdat het onderdeel is van een gerechtvaardigd doel.

Succes gaat boven moraal. Bruutheid, marteling, moord. We zijn ertegen, maar onder bepaalde omstandigheden is het toegestaan.

Ik heb een Facebookvriend in Loehansk (stad in het door Rusland gesteunde separatistische gebied in Oost-Oekraïne, red.). Lang geleden, ver voor de tweede Majdanrevolutie in 2014, werkten we voor hetzelfde bedrijf met kantoren in Moskou en Loehansk. Heel hecht waren we niet, maar na verloop van tijd werd ons contact op Facebook toch wat persoonlijker. We feliciteerden elkaar met onze verjaardagen, wisselden likes uit en stuurden soms berichten over onze kinderen.

Facebook is geblokkeerd in Rusland, maar via een VPN-verbinden nog steeds toegankelijk. In de eerste dagen van de oorlog communiceerden we veel met elkaar, maar het contact werd ongemakkelijk. Ik vond het ongemakkelijk om steeds dezelfde vragen te stellen: hoe gaat het daar, ben je oké, wat vind je van deze hele situatie? Ik kreeg ook het gevoel dat hij het ongemakkelijk vond om steeds dezelfde vragen te beantwoorden. Na een poosje staakten we onze chat.

Een paar dagen geleden kreeg ik een melding dat mijn vriend een nieuw bericht had gepost. Eenmaal op zijn pagina begon ik te scrollen door zijn oude berichten en ook door reacties en posts van zijn vrienden, helemaal terug tot 2019.

Waarom ik dat deed? Er is een populaire vraag die oorloghaters zoals ik hier steeds voor de voeten krijgen geworpen: nu steun je Oekraïne, maar waar was je de afgelopen acht jaar toen de kinderen in de Donbas werden gedood?

De waarheid is natuurlijk dat die separatistische volksrepublieken in Donetsk en Loehansk door Poetin zijn gecreëerd. Als dat niet was gebeurd, waren er ook geen kinderen in de Donbas gedood. Maar tegelijkertijd klopt het ook dat er de afgelopen jaren in deze gebieden kinderen en volwassenen zijn omgekomen bij sporadische bombardementen vanuit Oekraïens territorium. Dat is ook waar... Er bestaat geen 100 procent kwaad en geen 100 procent goed.

Wat me opviel terwijl ik door al die berichten op Facebook scrolde: het leven begon de afgelopen jaren te normaliseren in deze separatische gebieden. Er waren foto's van huisdieren, van kinderen, van vakanties en van sportwedstrijden. Er waren wel uitingen van onvrede en zelfs jaloezie richting de Oekraïners die buiten de separatistische gebieden leefden, maar die waren toch zeldzaam. Vaker was er gewoon, normaal contact met de mensen in ‘groot Oekraïne’.

Sinds 24 februari is dat voorbij. De Facebookvrienden zijn in kampen uiteengevallen. Heel wat mensen zijn vertrokken naar Kyiv en andere steden in ‘groot Oekraïne’. Ze gebruiken opeens de Oekraïense taal in plaats van het Russisch. Dan weet je aan welke kant ze staan. Eén persoon is naar Rusland vertrokken en haar pagina staat vol steunbetuigingen aan de ‘speciale operatie'. Een paar andere mensen hebben een Russisch vlaggetje bij hun profielfoto staan.

De mensen die Loehansk zijn achtergebleven, zoals mijn vriend, blijven overwegend stil. Ze posten bijna niets meer of alleen over zaken die niets met de huidige ontwikkelingen van doen hebben.

‘Ik bekeek een video van generaal Igor Konasjenkov, de woordvoerder van het Russische leger. Hij sprak daar over het bombardement van de Oekraïense stad Vinnytsia. Kort daarvoor had ik op internet de foto gezien van een kind dat was omgekomen. Een van de vele doden en gewonden.

Konasjenkov beweerde dat de aanval was uitgevoerd met precisiewapens. De aanval was succesvol, gericht op het Huis van Officieren, waar op dat moment een bijeenkomst plaatsvond tussen de Oekraïense militaire top en hun buitenlandse partners. Er werden gesprekken gevoerd over de overdracht van gevechtsvliegtuigen aan Oekraïne. Alle deelnemers werden ‘geëlimineerd’.

Het is onmogelijk dat luitenant-generaal Konasjenkov niks weet van de dood van kinderen in Vinnytsia. Het is onmogelijk dat hij niet weet wat er echt gebeurd is in Vinnytsia. Het leger had een volle dag nodig om met een officiële versie op de proppen te komen over de raketaanval waarbij zoveel burgers getroffen werden. Ik snap niet hoe deze mensen ’s nachts kunnen slapen. Hoe gaan ze het ooit uitleggen aan hun kleinkinderen als die volwassen worden en vragen stellen? Waar is hun eer?’

‘Er zijn de afgelopen maand meer arrestaties geweest, meer belachelijk zware vonnissen uitgesproken, meer beperkingen opgelegd. De ontwikkelingen gaan nu echt snel. Andrej Pivovarov, het voormalige hoofd van Open Russia, een organisatie opgezet en gefinancierd door Michail Chodorkovski (verdreven zakenman, red.), heeft vier jaar cel gekregen. Oppositieleider Ilja Jasjin is voor de zoveelste keer gearresteerd. Dit keer omdat hij een bericht over Boetsja heeft ge-repost op sociale media. Er dreigt een gevangenisstraf van tien jaar voor hem.

De natuurkundige Dmitri Kolker, die een terminale vorm van kanker had, werd eind juni al gearresteerd op verdenking van verraad. Hij werd vanuit het ziekenhuis waar hij onder behandeling stond, overgebracht naar de gevangenis . Kolker was letterlijk niet in staat om te bewegen. Drie dagen later stierf hij.’

‘Ik vroeg mijn ouders of ze het nieuws hadden gehoord van Aleksej Gorinov, het gemeenteraadslid dat zeven jaar gevangenisstraf kreeg omdat hij had gezegd dat er kinderen sterven door de oorlog in Oekraïne. Ze hadden het niet gehoord. Daar zorgt onze staat wel voor. Zij die alleen televisie kijken, worden zorgvuldig afgeschermd van nieuws dat hun gevoelens kan kwetsen of hun vertrouwen in de rechtsvaardigheid van de huidige gang van zaken kan ondermijnen. Degenen die alternatieve bronnen hebben, zoals YouTube en Telegram, hoeven niet ontzien te worden. Zij zijn de vijanden en ze moeten weten dat ze zo ook behandeld zullen worden.

Het laatste nieuws voor de vijanden: voortaan hoeft iemand geen formele band meer te onderhouden met een buitenlandse organisatie om toch aangeduid te kunnen worden als buitenlandse agent. Het onder ‘buitenlandse invloed’ staan is vanaf nu al genoeg.

Wie gekwalificeerd wordt als buitenlandse agent – de term wordt gebruikt voor iemand die nog net geen verrader genoemd kan worden – moet bij al zijn uitingen op sociale media of andere kanalen vermelden dat het materiaal is gemaakt door ‘een buitenlandse agent’. Het brandmerk voor de moderne tijd.’

Ik zat nog te denken aan die veroordeling van het gemeenteraadslid Gorinov. Hij kreeg 7 jaar cel omdat hij de feiten benoemde: er is een oorlog gaande en er sterven kinderen in Oekraïne. Zo kwaadaardig, maar het wordt geaccepteerd, ook door mensen die zichzelf zien als goedhartige familiemensen.

De situatie was al eng, maar lijkt met elke dag enger te worden. We volgen de voetstappen van Duitsland in de jaren dertig. Het is ongelooflijk zwaar om te accepteren dat zoiets mogelijk is, in deze tijd, in dit land.

Mijn gedachten blijven in cirkels bewegen: hoe zijn we hier beland? Ik moet vaak terugdenken aan 19 augustus 1991, toen Sovjet-hardliners een staatsgreep pleegden. Onze ouders maakten ons die ochtend wakker om naar de radioboodschap van de coupplegers te luisteren. Heel eng. Het autoritaire regime leek terug, onze toekomst dood.

In de middag kregen we opeens weer hoop. Via de radio riepen Boris Jeltsin, Jegor Gaidar (hervormer, red.) en anderen de mensen op om naar het parlementsgebouw te komen om de democratie te verdedigen. Mensen die geen enkele ervaring hadden met een vrije wereld waren dertig jaar geleden in staat om voor hun vrijheid en toekomst op te komen. Het is nu bijna niet meer te bevatten. Honderdduizenden Russen stonden op tegen gewapende troepen en tanks. Journalisten waren niet bang om provocerende vragen te stellen aan de coupplegers. Het journaal bleef verslag doen van de demonstraties.

Drie dagen later was de coup mislukt.

Ik herinner me een van de slogans die de betogers destijds bij het parlement scandeerden: fasjism ne projdjot, het fascisme mag niet doorgaan. Het heeft dertig jaar geduurd, maar het fascisme is gekomen.

Destijds leken we de vrijheid van de ene op de andere dag te verliezen, dit keer is het heel geleidelijk gegaan, stap voor stap. Potentiële oppositieleiders zijn vermoord, gevangengezet, verdreven naar het buitenland. Tegenkrachten binnen het systeem zijn gecorrumpeerd of te bang om van zich te laten horen.

Dertig jaar geleden kon Jeltsin mensen nog oproepen om de straat op te gaan, nu is zo iemand er niet. Mensen hebben een leider nodig die het vertrouwen inboezemt dat ze met een miljoen zijn en dat er ook een miljoen zullen opdagen als ze de straat op gaan. Mensen hebben iemand nodig waar ze de macht aan kunnen overdragen als ze de macht eenmaal grijpen.

En dan de gewapende troepen … Dertig jaar geleden was er nog het gevoel dat ze niet zouden schieten. Nu weet je dat ze meedogenloos zullen zijn. Als het bevel komt, zullen ze schieten. En Poetin zal niet twijfelen om het bevel te geven. Een man die voor de laatste maanden duizenden doden op zijn geweten heeft en het lef heeft om te zeggen dat ‘we amper zijn begonnen’, twijfelt niet.

In 1991 kwam de dood van onze toekomst abrupt en de verlossing al even abrupt. Nu is de vrijheid traag en planmatig gewurgd en zal de verlossing waarschijnlijk ook traag en planmatig moeten komen. Het zal tijd vergen, maar onze toekomst zal leven.

Poetin leek aan het einde van zijn tweede termijn als president nog rekening te willen houden met de grondwet. Poetin besloot toen tijdelijk premier te worden, omdat een derde termijn niet was toegestaan. In die jaren met Medvedev als president zag je hoezeer het hem moeite kostte dat hij niet meer alle beslissingen kon nemen. Nu lijkt het Poetin niks meer te interesseren of hij binnen of buiten de wet opereert.

We zien onszelf als een geciviliseerd land, maar ook als een praktisch land. Wat ons geciviliseerd maakt, is dat we wetten hebben; wat ons praktisch maakt, is dat we in staat zijn om die wetten te omzeilen als het nodig is. Op een of andere manier denken we op deze manier verder te komen. Bovendien menen veel Russen dat het er in andere landen precies zo aan toegaat.

Poetin stimuleert dat. Hij wijst altijd naar andere landen en wat daar allemaal misgaat. Het illustreert zijn middelmatigheid. Velen geloven dat hij een soort genie is, omdat hij een systeem heeft gebouwd waarin hij onoverwinnelijk is. Dat moeten we accepteren: hij is heel goed geweest in dat ambacht. Maar dat zijn geen kwaliteiten waar een land beter van wordt. Voor die taak is hij niet geschikt. Te middelmatig.

Heb je het gehoord van Aleksej Gorinov? Hij is raadslid in een bestuurlijk district van Moskou en is veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf voor iets wat amper uit te leggen is. Bij een raadsvergadering weigerde hij te praten over plannen voor een kindertekenwedstrijd in zijn district. Gorinov vond het ongepast, omdat er kinderen in Oekraïne gedood worden als gevolg van Russische agressie. Hij noemde de ‘speciale operatie’ een oorlog.

Zijn korte toespraak werd gefilmd en de video ging viraal. De prijs voor het beestje bij de naam noemen: zeven jaar gevangenisstraf voor iemand die als deelraadslid alleen maar bezig was met het oplossen van de dagelijkse problemen van mensen en die nul werkelijke politieke invloed heeft. Gorinov is helemaal geen bekende activist of oppositieleider. Maar de boodschap van het vonnis is duidelijk: bemoei je met je eigen zaken of we zullen je kapotmaken.

We hebben al veel mensenrechtenschendingen meegemaakt, maar deze zaak springt er weer uit qua hardheid en minachting voor de grondwet. Bij Aleksej Navalny (oppositieleider, red.) hebben ze tenminste nog geprobeerd om iets van een juridische zaak op te bouwen via vermeende economische fraude. Hier is de veroordeling gebaseerd op de nieuwe wet die het strafbaar stelt om desinformatie te verspreiden over de Russische strijdkrachten - een wet die duidelijk in tegenspraak is met onze grondwet waarin de vrijheid van meningsuiting wordt gegarandeerd.

Niemand hier geeft om de grondwet. Dat is onze traditie, al sinds de grondwet van Stalin, die de meest democratische in de wereld werd genoemd. De grondwet in Rusland is als het bidet in de huizen van de nieuwe rijken: ze laten zo’n ding plaatsen omdat het nu eenmaal past bij hun status, maar bijna niemand weet waar een bidet voor is of hoe je die moet gebruiken.

Het is misschien vreemd, maar onze vrienden en kennissen kun je in twee groepen onderverdelen. Er is een groep die met geen woord rept over de huidige situatie, alsof er helemaal geen oorlog is. En er is een andere groep, waarmee we eigenlijk over niets anders kunnen praten dan over de oorlog.

De sprakeloze groep is het grootst. Toch ben ik ervan overtuigd ook zij nadenken over de huidige situatie. Ik ken twee families met kinderen die de dienstplichtige leeftijd naderen. Ze zitten in een val waar ze niet uitkomen. Als het moment daar is, zullen ze een oplossing zoeken voor hun eigen kinderen om te voorkomen dat ze in dienst moeten. Op dit moment is hun oplossing om er gewoon zo min mogelijk over na te denken.

In ons geschiedenislokaal op school hingen posters die de verschillende stadia van sociale ontwikkeling volgens Karl Marx weergaven: prehistorie – slavernij – feodalisme – kapitalisme – communisme. We leerden dat de Sovjet-Unie een bijzonder land was, omdat wij het stadium van kapitalisme hadden overgeslagen en meteen de sprong naar het communisme hadden gemaakt.

Datzelfde gevoel hadden we toen eind jaren tachtig en begin jaren negentig het Sovjetregime ten onder ging. Het leek alsof we weer een grote sprong maakten: van autoritarisme in één keer naar democratie.

Nu, ruim dertig jaar later, zijn we terug naar school gestuurd. Blijkbaar kun je toch niet allerlei tussenstadia overslaan.

Als ik nadenk over hoe we hier zijn beland, komen er twee momenten in me op. In 1993 was er een conflict tussen president Jeltsin en het parlement. Jeltsin wilde meer macht om hervormingen door te voeren, het parlement verzette zich. Het liep in oktober 1993 uit op de beschieting van het Witte Huis in Moskou, waar het parlement toen nog zat.

Dat was natuurlijk geen democratische manier om een democratie op te bouwen, maar we hadden haast. We wilden leven zoals het Westen en een sterke leider moest ons daarnaartoe brengen. Zo denk je als je bent opgevoed in een autoritair regime.

In 1996 waren mensen teleurgesteld in Jeltsin. Hij had de verwachtingen niet waargemaakt – onze steden waren nog steeds niet veranderd in Manhattan – en de communisten dreigden de verkiezingen te winnen. Dat mocht niet gebeuren. Om de democratie te redden, werden de democratische regels in het voordeel van Jeltsin omgebogen. Ik weet nog steeds niet wat we anders hadden kunnen doen, maar die verkiezingen van 1996 blijven controversieel.

Jeltsin heeft zijn best gedaan, dat is zo. Hij werd enorm bekritiseerd, maar geen krant, radiostation of televisiezender is daar ooit voor bestraft. Jeltsin geloofde in de vrijheid van meningsuiting, maar door alle volmachten die hij had gekregen, was het ook makkelijk om die vrijheden weer in te perken als een verkeerde president aan de macht zou komen.

Een verkeerde president is aan de macht gekomen. We maken nu een vreselijk sprong terug in de geschiedenis. We zullen geduld moeten hebben, maar ik hoop toch dat we hier ooit weer overheen gaan komen.

We naderen het midden van de zomer. In Rusland zijn de zomers kort en het is periode van het jaar dat je het sterkst voelt hoe snel de tijd gaat. Inmiddels hebben we daar ook een andere indicatie voor gekregen: de oorlog die nu al weer vier maanden duurt. En meer dan ooit voelt het alsof er nooit meer een einde aan gaat komen.

Zaken die ons zouden moeten shockeren lijken inmiddels bijna gewoon. Dat had ik ook bij die recente raketaanval op het warenhuis in Krementsjoek. Verschrikkelijk, maar niet meer shockerend. Niet na wat er is gebeurd in Marioepol, niet na Boetsja, niet na het beschieten van Kyiv.

Zo'n Krementsjoek lijkt precies op een gemiddelde middelgrote regionale stad ergens in centraal-Rusland. Veel mensen die nu in Moskou wonen komen uit dat soort stadjes waar het leven traag, ontspannen en vredig is. Veel families hebben een datsja in de buurt waar ze na hun werk naartoe gaan om hun planten water te geven, geroosterd vlees te bereiden of simpelweg wat frisse lucht in te ademen. Meestal loopt er een rivier - door Krementsjoek stroomt de Dnipro - en 's avonds wandelen de mensen langs de oevers of nemen nog een duik om te genieten van de koelte van het water.

Het is niet moeilijk, maar wel pijnlijk om je voor te stellen dat wat er in Krementsjoek is gebeurd opeens in zo'n Russisch stadje plaatsvindt. Dat het je eigen familie overkomt, of vrienden die er zijn achtergebleven. Mensen die boodschappen doen en worden weggeblazen, kinderen die een ijsje kopen en dood neervallen, mensen die hondenbrokken halen en nooit meer thuiskomen.

Af en toe word ik in Moskou verrast door plotseling kabaal ergens op een bouwplaats of iets dergelijks. Soms komt dan de gedachte in me op: stel je voor dat het een raketinslag is. Het bombarderen van een andere hoofdstad leek onmogelijk. Maar het gebeurt in Kyiv, dus waarom niet in Moskou?

De staatsmedia berichten nu dat er zo'n tweehonderd ‘Oekraïense nazi’s’ per dag worden ‘geëlimineerd’. Het zou betekenen dat er de afgelopen maanden al meer dan twintigduizend ‘nazi’s’ zijn gedood.
Dezelfde media die dit nieuws verspreiden, berichtten een tijd geleden nog dat het inkomen van Vladimir Poetin in 2021 10,2 miljoen roebel bedroeg, wat neerkomt op iets meer dan 100 duizend euro. Bijna iedereen in Rusland deed daar lacherig over. Er werd spottend gezegd dat de media zich vergist hadden: ze bedoelden niet het inkomen per jaar, maar het inkomen per minuut.

Waarom wordt dat stempel van nazi dat op iedere gesneuvelde Oekraïner wordt geplakt wel geloofd? Waarom zien we hen niet als mensen die hun land verdedigen zoals wij ook zouden doen als iemand ons land zou binnenvallen?

Probeer het je voor te stellen: meer dan twintigduizend dode lichamen. Het is ongelooflijk dat we niet meer geshockeerd zijn. Het is niet omdat de gebeurtenissen niet meer beangstigend zijn of omdat we moediger zijn geworden. Het is omdat het nu al zo lang gebeurt. Het is te veel.

We spraken het afgelopen weekend met een vriend. Tijdens onze ontmoetingen sms’ten vrienden van hem in Kyiv dat ze weer waren aangevallen door Russische raketten. Het voelde raar. Het maakt toch verschil als je zoiets meekrijgt via YouTube of via bekenden daar.

Mijn vriend denkt net zo over de situatie als wij en ook hij zoekt maar naar manieren om er mee om te gaan. Hij zei tegen me: ‘Je moet loslaten en accepteren dat je niks kunt doen op dit moment. Je kunt niet opstaan en gaan demonstreren. Het enige wat je zult bereiken, is dat je je eigen leven en dat van je familie verwoest.’

Helaas, ik toegeven dat hij gelijk heeft. Ik doe wat ik kan. Als we niet het gevoel hebben aangegeven te zullen worden, proberen mijn vrouw en ik voorzichtig te praten met mensen om duidelijk te maken hoe wij over alles denken en waarom we dat denken.

Mijn vriend heeft afleiding gezocht in een hobby, zodat hij even kan stoppen met nadenken. Hij vindt dat ik dat ook moet doen. Ik heb je hier eerder over geschreven. Ik had een hobby waar ik altijd mee bezig was. Ik vond het geweldig om te doen. Alleen sinds 24 februari lukt het me gewoon niet meer. Ik heb het nog weleens geprobeerd, maar ik kan me er niet meer toe zetten.

Verklaren kan ik het niet. Het is zo'n raar gevoel. Het lijkt alsof je in een nachtmerrie leeft, maar het is de werkelijkheid. Alsof er een fout is geslopen in de logica die ons bestaan definieert en we opeens terecht zijn gekomen in een wereld die niet zou mogen bestaan. En alleen iemand van buiten kan de fout herstellen. Zolang dat niet gebeurt, is er geen uitweg.

Ik doe mijn best om het te accepteren, om mijn leven op te pakken, maar het is zwaar.

We kijken nu naar een BBC-documentaire over de opkomst en ondergang van het Derde Rijk en de confrontatie tussen Hitler en Stalin. Terwijl ik kijk naar alle gebeurtenissen die zich in de documentaire voltrekken, speelt voortdurend door mijn hoofd dat geen van de betrokkenen op dat moment nog weet hoe het allemaal gaat af­lopen. Ik vraag me steeds af: zouden die Duitsers zijn gestopt met het steunen van Hitler als ze wel hadden geweten hoe het afloopt?

Ik ben er zeker van dat, ongeacht hoe lang het dit keer ook gaat duren, het einde voor Poetin hetzelfde zal zijn. Hij zal misschien een natuurlijke dood sterven, maar zelfs dan zal hij al snel na zijn overlijden vervloekt worden in dit land. Zijn supporters die er in slagen om hem te overleven zullen aangeklaagd en vervolgd worden. Daar ben ik van overtuigd.

Jij wijst erop dat de overleden dictators van landen als Cuba en Noord-Korea nog steeds vereerd moeten worden in hun landen, maar er is een verschil: die dictators hebben hun land niet in een oorlog gestort zoals Poetin nu doet.

De aanval op het winkelcentrum in Krementsjoek had ik nog niet eens meegekregen. Ze hebben blijkbaar tijd nodig gehad om het verhaal op orde te krijgen. Ik lees nu op de officiële kanalen dat het Kremlin beweert dat er westerse wapens lagen opgeslagen in de regio. Het wapendepot zou zijn geraakt en door de explosie vloog ook het winkelcentrum in brand, maar dat zou toch al niet meer in gebruik zijn geweest. Het zou een precisiebombardement zijn geweest. Maar ik geloof dat ze iedere aanval die Oekraïne raakt en mensen doodt, beschouwen als een precisiebombardement.

Op YouTube kan ik zien dat er duizend mensen waren in die shopping mall en dat de dood van 13 mensen is bevestigd. De meeste Russen zullen daar weinig van meekrijgen. Voor jullie waren er duizend burgers, voor ons was het leeg.

Minister van Buitenlandse Zaken Lavrov gaf een tijd geleden een interview aan BBC World. Hij vroeg zich af waarom de wereld het wel accepteerde toen Joegoslavië, Libië en Irak gebombardeerd werden. Je zou misschien denken dat hij die bombardementen slecht vond, maar dat was zijn punt niet. Zijn probleem is dat Rusland als grootmacht niet dezelfde bombardeerrechten heeft als de VS en hun Navo-bondgenoten.

Dat is wat Poetin bedoelt als hij zegt dat de tijd van ‘regionaal leiderschap’ is aangebroken: alle ‘grote machten’ in de wereld moeten volgens hem dezelfde rechten hebben om hun ‘achtertuin’ te domineren.

Het voelt heel ongemakkelijk voor mij om te praten over meer westerse wapenleveranties aan Oekraïne en dat is nog zacht uitgedrukt. Het kan zo overkomen dat ik wil dat die wapens worden ingezet tegen de Russische soldaten, maar dat is niet zo. Er sterven daar duizenden mensen, Oekraïners én Russen. De afgelopen maanden zijn naar schatting 200 kinderen omgekomen, maar in mijn ogen zijn de 18- en 19-jarige soldaten ook een soort kinderen. Ze hebben geen volwassen leven gehad.

Niet alle Russische soldaten zijn plunderaars. Sommigen zijn dienstplichtig, anderen hebben een contract getekend zonder ooit te weten dat ze naar een oorlog gestuurd zouden worden. Ze zijn net als wij. Hun dood is een misdaad, hen dwingen om anderen te doden is een dubbele misdaad.

Meer westerse wapenleveranties aan Oekraïne zie ik vooral als een manier om de oorlog te stoppen. Ze moeten een afschrikwekkend effect hebben op Poetin. De wapens zijn niet bedoeld om de oorlog voort te zetten, maar om vrede af te dwingen.

Ik was onder de indruk van Igor Denisov, de voormalige aanvoerder van het Russische voetbalelftal. Hij stond bekend als een harde speler en een eenvoudige, beetje grove man. Maar hij heeft zich uitgesproken tegen de oorlog. Hij vertelde dat hij niet meer kon slapen van alle doden en dat hij de oorlog simpelweg niet begrijpt. Hij voegde er spottend aan toe: ‘Misschien komt het omdat ik altijd maar getraind heb en niet gestudeerd of gelezen heb in mijn jeugd.’

Denisov geeft mij hoop. Je hoeft niet gelezen of gestudeerd te hebben om te zien dat oorlog slecht is en het doden kwaadaardig.

Dit is het nieuwste in Moskou: er verschijnen de laatste weken overal in de straten enorme billboards met portretten van soldaten in ceremonieel tenue. ‘Glorie aan de helden van Rusland’, staat erbij geschreven en daaronder de naam en rang van de militair.

Dat is alles. Je rijdt door de stad, ziet de gezichten van die jonge mannen en vrouwen en vraagt je af wie ze zijn en wat er is gebeurd. Zijn ze gedood op het slagveld? Niemand weet het, de billboards geven geen uitleg. Toch ontkom je er niet aan te denken dat de meesten van hen moesten sterven zodat ze als helden aangewezen konden worden op billboards.

De glorificatie van de dood is onbevattelijk... Een week geleden keek ik naar een filmpje uit de jaren negentig. Boris Nemtsov (vermoorde oppositieleider, red.) sprak als jonge gouverneur bij de begrafenis van jonge militairen die waren omgekomen in Tsjetsjenië. De video is meer dan twintig jaar oud maar je voelt opnieuw het immense verdriet en de verbijstering die overheerste in die tijd. Je ziet het op de gezichten van de mensen. Glorie is het laatste woord dat in je opkomt.

De meeste mensen die nu vechten en sterven in Oekraïne komen uit de verafgelegen regio’s, en er is geen gevoel van verdriet in Moskou. We kennen persoonlijk niemand die is gestorven. Het is alsof de oorlog een computerspel is: we hebben soldaten tot onze beschikking, sommigen sterven, maar het lijken niet eens echte mensen, het zijn computercodes, ze hebben geen ouders, familie, vrienden. Als het spel slecht gaat, begin je opnieuw. Als het goed gaat: een moment van glorie! Zo geven ze ons het gevoel dat we naar een computerspel kijken, een internationaal toernooi, Rusland versus Oekraïne.

Toen mijn broer en ik nog jong waren, maakte mijn moeder zich zorgen over de oorlog in Afghanistan. Hoe dichter we de leeftijd van 18 jaar naderden, hoe bezorgder ze werd. De meeste moeders maakten zich destijds zorgen dat de oorlog in Afghanistan niet voorbij was als hun zonen de dienstplichtige leeftijd zouden bereiken en uitgezonden konden worden om te sterven in naam van ‘de internationale missie’.

Toen we naar de universiteit gingen, maakten we ons zorgen om de oorlog in Tsjetsjenië. Veel jongens hadden de vrees dat ze uitgezonden konden worden. Ik herinner me nog het slechte, onontkoombare gevoel waarmee je rondliep: als iemand opgeroepen wordt om te lijden en te sterven, laat het dan iemand anders zijn en niet ik.

Nu ben ik over de 40. Zelfs als er een algehele mobilisatie komt, zal ik niet opgeroepen worden, althans niet in de eerste golf. Maar ik weet dat ‘replica’s’ van de student die ik zelf ooit was wél uitgezonden kunnen worden. En ik weet dat replica’s van wie mijn moeder ooit was in de jaren tachtig nu ’s nachts wakker liggen van de angst dat hun jongens moeten gaan moorden of vermoord worden in Oekraïne.

Sommigen zullen worden gespaard, anderen niet. Onze leider is een menseneter. Hij moet gevoed worden.

Het lijkt erop dat Poetin aan de winnende hand is in de Donbas. De interventies van het Westen komen op mij zeer onbeduidend over. Opnieuw slaagt Poetin erin de westerse landen in te tomen. Ze staan alweer klaar om te onderhandelen, maar Poetin wil dat ze er om komen smeken.

Hij lijkt geen haast te hebben. De economie is wel in elkaar gezakt, maar daarna ook weer gestabiliseerd. Het doet er niet zoveel toe dat het bruto nationaal product lager is dan 3,5 maand geleden, wat er toe doet is dat het niet nog verder omlaag gaat. En als het toch omlaag gaat, gebeurt in zo'n traag tempo dat we het amper doorhebben op dit moment. Dat is stabiliteit!

Dus waarom niet deze situatie gewoon bevriezen? Er is voor Poetin geen noodzaak meer voor een snelle overwinning. Serieus: iedereen verwachtte in eerste instantie dat de militaire operatie een paar dagen zou duren, niet eens een paar weken. Dat liep anders, maar nu hebben we een soort aanhoudend gevoel dat we aan de winnende hand zijn. Het is een aanlokkelijk idee om deze stemming vast te houden tot op z’n minst 2024, als er weer presidentsverkiezingen zijn.

Als ze nu de overwinning uitroepen, hebben ze geen reden meer om de verkiezingen te annuleren. Zolang het militaire conflict voortduurt, hoeft het regime niets uit te leggen – ‘de mensen kijken televisie, ze zullen het accepteren’. En er is ook altijd nog de optie om officieel de oorlog te verklaren aan Oekraïne. Feitelijk verandert er dan niets, behalve dat er dan een juridische reden is om er alles aan te doen om de stabiliteit te behouden, zoals een afkondiging van de noodtoestand.

Poetin is de koning van dit soort denken. Hij heeft al zoveel gewenst en bereikt: hij is al 22 jaar aan de macht, terwijl het oorspronkelijke idee toch was dat niemand langer dan twee termijnen van vier jaar president kon zijn. Hij heeft de media aan zijn wil onderworpen en hij herschreef de grondwet. De meerderheid van de Russen vond het niet erg. En de rest van de wereld... nou ja, de rest van de wereld heeft het geaccepteerd. En nu lijkt hij weer het zwakke Westen te kunnen verslaan.

Soms komt de wanhoop in me op. Dan denk ik dat er hier nooit iets zal veranderen, dat we altijd in dezelfde cirkels van verschillende soorten waanzin blijven bewegen. Het is een reden waarom ik blij ben dat ik deze berichten kan schrijven. Schrijven is ook een manier van stoom afblazen. Het is zwaar om alles binnen te houden.

Ik luister nu naar 1984 van George Orwell. Ik betrap met soms op de gedachte dat ze dat boek als een soort instructie hebben gebruikt en het verder hebben gesofisticeerd. Je zou een vervolg kunnen schrijven gebaseerd op de gebeurtenissen in dit land.

Het wordt met de week moeilijker om gespreksonderwerpen te vinden. Het leven is als die Tarkovski-film, De Spiegel: er gebeurt bijna niets. De belangrijkst actie bestaat uit mijn pogingen om de situatie te begrijpen, maar ik ben bezorgd dat lezers door het gebrek aan echte actie hun interesse gaan verliezen.

Alles went. Ook deze oorlog, vrees ik. Oekraïne zal weer gezien worden als een land ergens ver weg waar een oorlog woedt en waar mensen gedood worden. En Rusland is weer een dictatuur ergens ver weg waar ze maar mensen blijven doden. Zoals het altijd is gegaan.

Aan de andere kant van de wereld worden de NBA-finales gespeeld. Barcelona probeert Robert Lewandowski te contracteren. Joe Biden heeft aangekondigd dat hij voor een tweede termijn gaat. Het leven gaat door.

En wat hebben wij? Ikea gaat Rusland voorgoed verlaten – niet echt nieuws, want ze waren al drie maanden dicht. McDonald’s heet nu Vkoesna i Totsjka en volgens vrienden is de smaak van het eten ongeveer hetzelfde gebleven.

We discussiëren nog of onze sporters terecht zijn verbannen van internationale evenementen. Het officiële standpunt is dat sport en politiek gescheiden werelden moeten zijn. De meerderheid is het daar mee eens. De mensen lijken niet te begrijpen dat een oorlog niet zomaar politiek is (zeker niet voor het land dat gebombardeerd wordt), het is iets wat veel verder gaat.

Verder gebeurt er gewoon niet zoveel. Drieënhalve maand na het begin van de ‘speciale operatie in Oekraïne’ kan niet ontkend worden dat het leven is veranderd. Het leven is in elk geval duurder geworden. Veel merken en producten zijn verdwenen. Dat is overal voelbaar. Ook mensen die niet naar Ikea of McDonald’s gingen, betalen hogere prijzen in de supermarkt en bij het onderhoud van hun auto’s.

Maar toch, in de eerste 2,5 maand gingen de veranderingen snel, in de afgelopen maand langzaam. Een hele trage stagnatie. De weken beginnen op elkaar te lijken. Er is weer een gevoel van stabiliteit, misschien ook omdat mensen nu eenmaal van nature verlangen naar stabiliteit. Slechte stabiliteit is beter dan goede onrust – dus kiezen we voor deze stabiliteit.

De oorlog wordt uitgevochten op zo’n duizend kilometer van Moskou en we kiezen ervoor om er niet naar te kijken. Soms hoor je wat echo’s. De media hebben nieuwe verboden opgelegd gekregen. Een vrouw is gearresteerd in Moskou omdat ze staatsgeheimen zou hebben doorgegeven. De Doema bespreekt een nieuwe wet die 20 jaar gevangenisstraf mogelijk maakt voor ‘het partij kiezen voor de vijand ten tijde van een militair conflict’.

Het is waanzinnig. We bedenken allerlei zeer verfijnde definities om te verklaren dat we in vredestijd leven – er is geen oorlog! – terwijl we toch in militair conflict zijn. Voor mensen van buiten moet het volslagen idioot zijn, maar we zijn hier lang genoeg getraind om dit soort zaken te begrijpen. We kijken televisie, we accepteren alles. De boodschap is: bemoei je met je eigen zaken en stel geen vragen.

En over alles hangt dat verschrikkelijke gevoel dat Poetin toch weer aan het winnen is.

Ik zal blijven schrijven zolang ik kan.

Zondag was inderdaad de Dag van Rusland. Ik snap wel dat je je die feestdag niet meer kunt herinneren. Het is ter ere van de onafhankelijkheidsverklaring van Rusland op 12 juni 1990. We namen toen eigenlijk afstand van de Sovjet-Unie.

In de eerste jaren leefde de Dag van Rusland nog wel een beetje. Het betekende dat we ons distantieerden van het communistische verleden, maar toen de nostalgie over de Sovjet-Unie opkwam, verloor de dag zijn betekenis.

Poetin heeft zondag ook weer over tsaar Peter de Grote gesproken. Ik heb het zelf niet gehoord, maar eerder had hij ook al verklaard dat Peter de Grote in zijn oorlogen nooit land had afgepakt, maar alleen land had teruggepakt. Poetin suggereerde dat we nu weer hetzelfde doen.

Dat is wat ik niet begrijp: de boodschap van het Kremlin is volledig inconsistent, maar niemand lijkt daar wakker van te liggen. Eerst was de invasie een vorm van zelfverdediging tegen nazi’s die ons haten, maar blijkbaar hebben we ook het recht om te doen wat we nu doen, omdat het altijd al ons land was.

Afgelopen week zei minister van Buitenlandse Zaken Lavrov weer dat Oekraïne vredesbesprekingen frustreert. Hij suggereerde dat het Kremlin wel bereid is om te praten met Zelensky, terwijl ze hem eerder nog een nazi en drugsverslaafde hebben genoemd. Hoe kan dat?

De meeste mensen accepteren gewoon dat ze niet alles kunnen begrijpen. We moeten onze leider vertrouwen, want die heeft wel alle informatie.

McDonald’s is weer opengegaan onder een nieuwe naam: Vkoesno i Totsjka. Lekker en punt. Die naam is wel een vreemde keuze. Creatief, maar het klinkt ook een beetje agressief. Zo van: we hebben jullie verteld dat het lekker is en als jullie het niet lekker vinden dan is dat jullie probleem, leer er maar mee te leven.

Meer bedrijven leren zich aan te passen aan de sancties. Landen als China, Turkije en de Emiraten dienen daarbij als doorvoerhavens. Een vriend van mij werkt bij een groot logistiek bedrijf en hij vertelde dat de handel met Turkije de afgelopen maanden verveelvoudigd is. Maar het is daardoor ook duurder en omslachtiger geworden.

De sancties zijn problematischer als het om meer geavanceerde producten gaat met hoogwaardige technologische componenten uit het Westen. Ook het onderhoud van geavanceerde machines loopt vast. China en Turkije kunnen daarbij niet helpen.

Het afgelopen weekend waren we nog in een grote Lego-store. Ze hadden nog steeds veel modellen in de etalage staan. Ik vroeg aan een manager of ze ondanks de aankondiging van Lego om Rusland te verlaten stiekem toch gewoon doorgingen met de handel. Hij zei dat Lego eigenlijk niet wil vertrekken, maar dat de voorraad ook niet meer is aangevuld sinds het begin van de oorlog. Ze verkopen alleen nog maar spullen die al voor 24 februari zijn binnengekomen.

Er zijn nog andere grote speelgoedwinkels, zoals Detski Mir, maar zij verkopen amper nog Lego. In de schappen ligt daar nu een Chinees substituut van mindere kwaliteit.

Ik heb niet lang in de Sovjet-Unie geleefd, maar lang genoeg om te weten hoe lelijk en grijs ons bestaan was. Lelijke gebouwen in lelijke straten, lelijke meubels in lelijke appartementen. De late Sovjet-architectuur was uitzonderlijk afstotelijk.

Iedere dag zagen we op het avondnieuws onze moeizame strijd voor vrede tegen het kapitalisme. Overdag stonden er lange rijen voor winkels. Er waren lege schappen, en ik herinner me de opgelapte kleren die van generatie op generatie overgingen.

De Sovjet-Unie had wel een ideologie, iets immaterieels wat boven al het andere ging. Eerst was het bereiken van de communistische heilstaat een concreet doel, maar na verloop werd het een soort religie: die maakte duidelijk wat goed en slecht was, gaf richting aan het leven. Je hoefde je niet precies aan alle regels te houden, zolang je maar het communisme erkende als de enige juiste doctrine.

Poetin wordt vaak vergeleken met Sovjet-leiders. Zijn toenemende hang naar autoritarisme doet denken aan Stalin, de duur van zijn leiderschap roept herinneringen op aan Brezjnev, zijn achtergrond als KGB’er lijkt op die van Andropov. Het grote verschil: het land dat hij leidt heeft nooit een ideologie gehad.

Het voornaamste idee van post-Sovjet-Rusland draaide om het vergaren van materiële zaken, het nastreven van een comfortabel leven. Iedereen begreep dat. Daarom waren de onthullingen over Poetins paleizen en rijkdom voor veel mensen ook niet zo schokkend. Er was zelfs begrip, omdat velen in zijn positie hetzelfde hadden gedaan. Het voelde heel natuurlijk: het goede is wat goed is voor mij.

Sinds het begin van de ‘speciale operatie’ zijn de zaken veranderd: van mensen wordt nu opeens geëist dat ze weer in iets abstracts geloven, iets immaterieels. ‘Demilitarisatie’ en ‘denazificatie’ van Oekraïne zijn onze nieuwe idealen. Mensen krijgen dat iedere dag te horen en als ze het niet te horen krijgen, denken ze er wel over, want het wordt in hun hersenen geramd door de televisiekanalen en nieuwssites.

Er is alleen niemand – inclusief meneer Poetin – die precies kan uitleggen wat die begrippen te betekenen hebben. Niemand weet hoe demilitarisatie en denazificatie eruitzien en wat er moet gebeuren om te kunnen verklaren dat onze missie volbracht is. Het enige wat we weten is dat deze nieuwe idealen ten koste gaan van materiële levens en van materieel welbevinden.

We moeten weer geloven dat onze nieuwe missie belangrijker is dan al het andere. Kleine afwijkingen zijn toegestaan – je eigen kinderen mag je de dienstplicht laten ontwijken – maar aan de doctrine mag niet worden getwijfeld. Daarom is ieder vredesprotest verboden. We zijn plotseling terug in de Sovjet-Unie.

Het is zo vreemd. Ik zie niet in hoe Poetin of wie dan ook kan denken dat dit gaat werken. Gelooft Poetin dat zijn idealen van ‘een Russische wereld’ en het ‘bijstaan van het broedervolk in Oekraïne’ hem ook maar een maand zullen overleven? Hij mag de patriarch aan zijn zijde hebben, maar dat maakt hem geen god. Niemand kan deze lege ideeën tot leven wekken.

Het enthousiasme wordt nu afgedwongen met geld en de knuppels van de binnenlandse ordetroepen, maar zal snel weer vervliegen. Poetins ideologie is niet levensvatbaar.

Een vreemde gedachte: er bestaat de theorie dat sport zo populair is geworden in de moderne samenleving omdat het een vreedzaam substituut is voor oorlog. Het geeft mensen de kans om hun agressie kwijt te raken zonder dat ze elkaar hoeven te doden.

Soms heb ik het gevoel dat nu het omgekeerde het geval is. Veel mensen gedragen zich alsof de oorlog een onschuldige sportwedstrijd is. Ze kiezen partij alsof het een voetbalkampioenschap is. Ze juichen en schreeuwen voor Rusland en stellen verder geen vragen. Het enige wat ze weten is dat ze hun eigen team moeten steunen, zoals dat van supporters wordt verwacht.

Ze vergeten dat er echte mensen sterven in dit ‘spel’, dat steden in puin worden gelegd, dat hele families worden vernietigd. Dit zijn niet de wereldkampioenschappen, dit is niet Rusland versus Oekraïne. Je paspoort of nationaliteit zou er niet toe moeten doen. Dit is de donkere middeleeuwen versus de toekomst. Het ergste van de Sovjet-Unie versus de vrije keuze. Dood versus leven.

Het zou helemaal geen vraag moeten zijn welke partij je moet steunen, waar je ook vandaan komt.

We krijgen de laatste dagen meer nieuws te zien van het front. De slag om de Donbas is in volle gang. Poetin heeft blijkbaar zelf de leiding genomen over het leger. Severodonetsk zal hetzelfde lot wachten als Marioepol: een verwoeste stad die over heel de wereld bekend zal worden. Er was even een adempauze nadat de Russische troepen zich hadden teruggetrokken van Kyiv, maar nu gaan er iedere dag weer ongelooflijk veel mensen dood.

De Duitsers en de Fransen menen dat Poetin niet vernederd moet worden, omdat hij voorlopig toch aan de macht zal blijven en het Westen zich op een of andere manier met Rusland moet verstaan. Zelf geloof ik meer in de harde lijn. Het idee dat Poetin nog iets van zijn waardigheid kan behouden, zou na de afgelopen maanden geen optie meer moeten zijn.

Alles wat lang duurt, wordt normaal, ook als het niet normaal is. Na meer dan honderd dagen zijn we aan de oorlog gewend geraakt. Een vreemde gewaarwording. In het begin wisten we precies hoelang de oorlog duurde. Je kon vergeten welke dag van de week het was, maar je wist dat het de negende, de vijftiende of de twintigste dag sinds de invasie was.

Je telt nog de dagen als je hoop hebt dat de oorlog zal eindigen in een tijdsperiode die in etmalen te vangen is. Je stopt met tellen als je beseft dat er voorlopig geen einde in zicht is.

De oorlog is voor veel mensen een chronisch ongemak geworden, enigszins te vergelijken met pijn in de rug. Het doet alleen pijn als je plotselinge bewegingen maakt en dus probeer je die zoveel mogelijk te vermijden. Het is niet normaal, maar je raakt eraan gewend. Oorlog doet geen pijn als je er niet aan denkt en zeker niet als de oorlog je niet direct raakt via verloren levens in je omgeving of via de angst dat je mensen kunt verliezen.

Ik was op de begraafplaats van mijn geboortedorp. Vlak bij de ingang langs de hoofdroute staan de grafstenen van drie soldaten die in 1984 sneuvelden tijdens hun ‘internationale dienst’ in Afghanistan. Ze zijn niet ouder dan 21 jaar geworden. Ik weet nog dat toen die grafstenen in de jaren tachtig verschenen iedereen die de begraafplaats op liep even bij die graven bleef staan.

De enige relatie die ik met die jongens had, was dat we een geboorteplaats deelden. Ik kende hen niet, ik kende hun ouders niet. Maar iedere keer als ik langs die graven liep, keek ik naar hun in de grafstenen gegraveerde gezichten, las ik hun namen en berekende ik in mijn hoofd het veel te kleine verschil tussen hun geboorte- en sterfdatum.

Toen ik laatst weer op de begraafplaats was, viel me op dat er iets veranderd was. Ik kon niet meteen de vinger erop leggen. Pas toen ik nog eens goed keek, zag ik wat er was gebeurd. Er waren nieuwe graven aangelegd tussen de grafstenen. De ouders van die jongens zijn de afgelopen jaren gestorven en op dezelfde plek begraven. Na veertig jaar hebben ze zich bij hun zonen gevoegd.

Toen ik er naar keek, vroeg ik me af wat voor leven die ouders hebben gehad sinds ze in 1984 te horen kregen dat hun kinderen waren gestorven. Zou er ooit een dag zijn geweest dat ze niet aan hen hebben gedacht, geen verdriet hebben gehad?

Aan de andere kant van de hoofdroute liggen nog twee oorlogsgraven – van jongens die in 2000 zijn gestorven in Tsjetsjenië. Een van hen ligt er samen met zijn twee ouders die al enkele jaren na hem zijn gestorven. Hij was 20, zijn ouders stierven voor hun 60ste. Hadden ze langer geleefd als hun zoon niet zo jong was gestorven?

Er zijn zoveel levens verwoest door de oorlogen in Afghanistan en Tsjetsjenië. En waarvoor? Anders dan bij de Tweede Wereldoorlog kan ik niet inzien hoe het offeren van al die jongens en het leed van hun families de wereld beter heeft gemaakt. Het had nog betekenis gehad als het als waarschuwing had gediend: dit is de prijs die je betaalt als je een oorlog voert die niets te maken heeft met de veiligheid en verdediging van je land.

We kunnen iedere dag zien dat dat niet is gebeurd. De enige les die ons land uit die oorlogen heeft getrokken, is dat we geen dienstplichtigen uit de grote steden naar het slagveld moeten sturen. De ouders daar gaan te veel kabaal maken als hun gesneuvelde jongens ten grave worden gedragen.

Het is veel veiliger om te vertrouwen op de families uit de armere, geïsoleerde regio’s van Rusland. De mensen daar hebben meer geduld, stellen minder snel vragen en maken een hoop minder lawaai. Hun kinderen sterven nederig en hun families accepteren dat nederig. Het is patriottisch om nederig te zijn. En het is goed om patriottisch te zijn.

Zo werkt het: de mensen in de steden moeten zo min mogelijk meekrijgen dat er een oorlog gaande is en ondertussen decoreren we de begraafplaatsen in de verafgelegen gebieden met nieuwe graven.

Laatst hadden we een ontmoeting met twee vrienden die we lang niet meer hebben gezien. Het voelde heel goed om elkaar weer te spreken, ook omdat we precies hetzelfde denken over de huidige situatie. Ik had ze graag willen vertellen dat ik deze stukjes schrijf. Ik deed het niet. Het is illustratief voor de waanzin waarin we nu leven: we zijn bang om open te praten met vrienden. Vijftien jaar geleden maakten we nog grappen over de restricties in Noord-Korea, nu worden we zelf een soort Noord-Korea.

De lente is een aparte tijd. In de lente is het makkelijker om in goede dingen te geloven. Laatst zag ik de zon schijnen door de jonge, felgroene bladeren van de bomen en dacht: misschien is wat er nu gebeurt wel ongelooflijk pijnlijk, maar ook onvermijdelijk. Vóór 24 februari waren we al geen normaal land, geen vredig land. We waren een vreselijk corrupt land, al heel lang, lang genoeg voor de meeste mensen om te denken dat een staat alleen zo kan functioneren. Er moest iets groots gebeuren om het bouwwerk van leugens te vernietigen.

Misschien is dat wel deze oorlog. De prijs is gigantisch, maar ik wil geloven dat we die prijs betalen om uiteindelijk verlost te worden van onze wanhoop.

De huidige wisselkoers van de roebel ten opzichte van de euro en dollar is ook weer zo’n leugen. Alleen baboesjka’s die niet begrijpen hoe de economie werkt, geloven dat de roebel echt zo sterk is als de officiële koers suggereert.

In onze business, die zwaar leunt op import vanuit Europa, werken veel bedrijven met prijslijsten in euro’s. Ze hanteren daarbij hun eigen wisselkoersen. Wij doen dat zelf ook. Wij hebben een wisselkoers van 87 roebel voor een euro. Een van onze partners hanteert zelfs een wisselkoers van 90 roebel per euro. Per 1 juni gaan die informele wisselkoersen nog verder omhoog. En dat dus terwijl de officiële koers volgens de centrale bank nu rond de 65 roebel per euro ligt.

Het is tekenend voor de handelwijze van dit regime; Poetin heeft zich omringd met mensen die denken dat een presidentieel decreet de wetten van de fysica, economie en logica kan ombuigen. Hij construeert zijn eigen werkelijkheid, een parallel universum.

Laatst schold Poetin nog de gouverneur van Kaliningrad uit, omdat die had gesproken over de logistieke problemen die zijn ontstaan door de ‘speciale operatie’. Onlangs beweerde hij doodleuk dat de dollar aan het krimpen is, terwijl onze Russische economie zich goed ontwikkelt.

Ik vraag me af of hij zelf gelooft wat hij zegt. Ik denk dat heel veel mensen zich dat afvragen.

Ik was zo blij met de ontslagbrief van die opgestapte Russische diplomaat bij de VN in Zwitserland. Hij schreef dat hij zich nog nooit zo heeft geschaamd voor zijn land als nu. Ik hoop maar dat zijn familie in Rusland nu geen gevaar loopt. Het is belangrijk dat meer Russische diplomaten volgen. Zo’n brief is evenveel waard als een zwaar wapen dat wordt geleverd aan de Oekraïners. Het laat zien dat de koning naakt is.

‘Het Westen moet nadenken over hoe verandering in Rusland gestimuleerd kan worden. Als de oorlog in Oekraïne eenmaal voorbij is – en dat zal misschien wel eerder zijn dan de meeste mensen nu denken – ben ik bang dat ook de blik van Rusland wordt afgewend. Poetin en zijn regime moeten volledig geïsoleerd worden, maar Russische democraten mogen niet het gevoel krijgen dat ze in de steek worden gelaten door het Westen.

‘Oekraïne is belangrijk, maar Rusland is belangrijker. De dreiging voor alle buurlanden komt hiervandaan. Pas als je Rusland weet te repareren, zullen Oekraïne, Georgië, Moldavië, de Baltische landen en andere landen echt veilig zijn.

‘Verandering in Rusland zal een proces zijn dat gemanaged moet worden. Een kwestie van lange adem waarbij ook het beleid van het Westen een belangrijke rol speelt.’

‘Ooit gaat het onmogelijke gebeuren en zal onze nationale leider overlijden. Wellicht wordt zijn overlijden nog een week of twee stilgehouden, maar uiteindelijk zullen de leden van onze Veiligheidsraad het ‘trieste nieuws’ bekendmaken en een nieuwe leider uit hun midden kiezen. Die cyclus kan zich een paar keer herhalen, maar op een gegeven moment zal er toch iemand opstaan die oud genoeg is om zich het leven van vóór de internationale isolatie te herinneren en die geen betrokkenheid had bij de huidige gebeurtenissen in Oekraïne.

‘Zo’n tussenfiguur kan kleine vrijheden introduceren in ruil voor een gedeeltelijke opheffing van sancties. Hij zal misschien niet onze Konrad Adenauer zijn, maar hij kan de weg vrijmaken voor iemand als Adenauer: een leider die democratische waarden introduceert, niet alleen uit economische noodzaak, maar omdat hij erin gelooft dat een land alleen zo op een geciviliseerde manier kan leven.

‘Het is essentieel dat Russen contact houden met de westerse beschaving. YouTube-kanalen en andere digitale netwerken zijn nu al heel populair als bron van alternatieve berichtgeving. Het is belangrijk dat ze operationeel blijven zolang het huidige regime aan de macht is. Dat moet ook vanuit het Westen ondersteund worden. Het vertrouwen in de Russische staatszenders neemt nu al af, steeds meer kijkers zullen op zoek gaan naar andere nieuwsbronnen. En ik geloof niet dat Rusland in staat zal zijn om het gehele externe internet te blokkeren.

‘Het toerisme naar het Westen zal tot een minimum krimpen – dat is eigenlijk al het geval – maar Russische studenten moeten vooral gestimuleerd worden om in het Westen te gaan studeren en niet ontmoedigd. Hoe langer Russische jongeren blootgesteld worden aan het Westen, hoe beter de resultaten. Ze zullen zien hoe democratie werkt en ze zullen erover nadenken hoe democratie ook voor Rusland kan werken. Deze studenten zijn net zo belangrijk voor de opkomst van een Russische Adenauer als hij belangrijk zal zijn om hun potentieel tot wasdom te brengen.

‘Rusland zal zijn supermachtpijnen moeten overwinnen om een normaal, vreedzaam en democratisch land te worden. De oorlog, de agressie en de angst die nu naar binnen en naar buiten slaat, moet verdreven worden. We zullen alleen nog aan die instincten moeten denken om niet te vergeten dat we er nooit naar terug willen.’

'Waarom zijn we de afgelopen twintig jaar niet massaal in verzet gekomen tegen Poetin? Als ik terugkijk op deze periode in de geschiedenis dan huiver ik over de effectiviteit van de propagandamachine die hier is gebouwd. Niet alleen de wapens op het slagveld zijn door tijd heen gemoderniseerd, hetzelfde geldt voor de wapens in de informatieoorlog.

'De principes zijn hetzelfde gebleven: vertel je mensen dat ze een uniek volk vormen met een ziel, vertel ze dat ze vernederd worden door de rest van de wereld, dat er misbruik van hun goedheid wordt gemaakt, dat ze omsingeld worden door de Navo.

'En doe dan een appèl op revanche.

'De meeste feiten – niet allemaal – die mensen op tv te zien krijgen, zijn waar en kunnen zelfs geverifieerd worden. Maar de context wordt zo vervormd dat het totaalbeeld volkomen pervers wordt. Wat klein is, wordt groot gemaakt, wat groot is, wordt klein gemaakt. Het is zoals Goebbels zei: ‘Creëer grote leugens, dan zijn mensen bereid ze te geloven.’

'De propagandamachine heeft jarenlang iedere kruimel of schilfer aan informatie verzameld die ook maar enigszins als voorbeeld van russofobie gepresenteerd kan worden. Alles wordt opgeslagen, uitvergroot en uitgevent.

'Recente campagnes draaiden om de dopingschandalen bij de Olympische Spelen. Het Russisch Olympisch Comité werd geschorst vanwege het omruilen van bloedbuisjes. We hebben nooit geprobeerd om dat te ontkennen, al hebben we het ook nooit bevestigd. In plaats daarvan claimden we dat de meeste andere landen precies hetzelfde doen. Maar alleen wij worden gestraft. Omdat Rusland vernederd moet worden.

'Zo werkt haatzaaierij.

'Dan Oekraïne. Het idee dat we hier te maken hebben met een tweederangs land wordt al heel lang gepusht. Zelfs als je geen tv kijkt, ontkwam je er niet aan. Oekraïne werd aan de ene kant geridiculiseerd (‘in een land als Oekraïne wil je niet leven’) en aan de andere kant als een enorme dreiging afgeschilderd. En vergeet vooral niet: ze stelen ons gas.

'Het was steeds weer het goede Rusland versus het slechte Oekraïne, een mislukte staat, geen onafhankelijk land, maar een vergissing die rechtgezet moet worden en ze zullen ons dan nog dankbaar zijn ook.

'Hadden we meer kunnen doen om dit proces tegen te houden? Ik had meer kunnen doen. Ik had meer demonstraties kunnen bijwonen. Ik had meer vrienden kunnen meevragen. Ik had actiever kunnen zijn op sociale media. We hadden waarschijnlijk allemaal meer kunnen doen.'

'Deze oorlog in Oekraïne zal weer verdwijnen, misschien wel eerder dan we nu denken, want onze tanks, raketten en hightech-onderdelen voor wapens raken uitgeput. We zullen uiteindelijk in een tweede Koude Oorlog terechtkomen. Het enige geruststellende daarbij is dat die mensen die nu merchandise kopen met de letters SSSR erop er achter gaan komen wat die letters werkelijk betekenen. Ze kunnen zich opmaken voor een heel onaangename verrassing: het leven in de Sovjet-Unie was geen snoepje.

'De attributen van dit leven zullen bestaan uit een steeds ouder worden leider, smokkel als onderdeel van onze economie en enige brug naar het moderne Westen en afpersing door de politie. Want waar smokkel is, is afpersing.'

‘Het duurt soms even voordat je veranderingen in de gaten krijgt. Als je iedere dag naar jezelf kijkt in de spiegel zie je niks, terwijl als je in het fotoarchief op je telefoon door oude foto's van jezelf scrollt, de veranderingen in je gezicht opeens heel zichtbaar worden.

‘Op een vergelijkbare manier gaat het met ons dagelijks leven. De prijzen voor voedingsproducten zijn met zo’n 30 procent gestegen, maar dat is geleidelijk gegaan, waardoor het minder opvalt. Anders is het als je auto een onderhoudsbeurt nodig heeft. Dat blijkt dan minstens het dubbele te kosten van wat je gewend was. Dan wordt de verandering opeens erg zichtbaar.

We zijn inmiddels ook gewend geraakt aan de gesloten deuren en donkere etalages van populaire ketens als McDonald’s, Zara en Uniqlo. Het valt niet meer op. Overigens zijn er ook nog veel ketens die wel doorgaan. Burger King en Stockmann (Finse warenhuisketen, red.) zijn nog gewoon open.’

‘Na het uitbreken van de oorlog waren veel mensen nog optimistisch dat alles over een paar maanden weer bij het oude zou zijn. Dat gevoel is verdampt. Nu het aanbod in de warenhuizen slinkt en de logistieke kanalen zijn vernietigd, kijkt iedereen voor verlossing naar het Oosten, maar het is voor mij duidelijk dat de leveringstijden langer worden en de prijzen zullen blijven stijgen, terwijl het aanbod afneemt

‘Deze trein heeft de economische crisis jaren negentig als bestemming en ik weet niet of daar het eindstation ligt. In de Sovjet-Unie van de late jaren tachtig was het belangrijkste motto: ‘Er is tenminste geen oorlog.’ Nog steeds merken mensen in Moskou weinig van de oorlog, maar toch zijn er geregeld berichten over explosies in de zuidelijke grensregio’s. Twee maanden geleden was dat nog onvoorstelbaar geweest.

‘We hebben de neiging om te zeggen dat de oorlog ‘al’ bijna drie maanden duurt, maar het is goed mogelijk dat het ‘nog maar’ drie maanden is. Ik realiseer me nu wat de Duitsers voelden in de late jaren dertig en begin jaren veertig, toen onduidelijk was welke landen ze nog meer zouden binnenvallen en hoe lang de oorlog nog zou duren.

‘Ik luister momenteel naar een audioboek van Erich Maria Remarque, Hebt uw naasten lief. Het beschrijft het leven van Duitse emigranten in het buitenland. Waar ze ook gaan, ze zijn nergens welkom. Ze steken eindeloos grenzen over, maar zijn overal illegaal. Er is één advies dat Remarque heel duidelijk maakt: vergeet hoe mooi het ooit was en stop met nadenken over hoe alles zal aflopen.

‘Wij weten ook niet wat Poetin nog gaat doen, hoe hij aan zijn einde zal komen. Verandering lijkt vooralsnog nagenoeg onmogelijk. Er is geen onrust in het land die kan uitmonden in een revolutie. Net als Hitler is Poetin een dictator die waanzinnig is geworden door een verlangen naar grootsheid. En net als bij Hitler in de jaren dertig is hier nog brede steun voor Poetin.

‘Het enige wat rest is hoop. Hoop dat dit land, waar een oorlog tegen een buurland wordt gesteund, ooit een vruchtbare bodem zal blijken voor een beter leven.’

Ik had het er laatst met iemand over: paradoxaal genoeg zouden we waarschijnlijk nog beter af zijn als Poetin echt tsaar was geweest. In een monarchie zijn er tenminste nog duidelijke regels voor de machtsoverdracht, waardoor het risico op disruptie en onrust kleiner is.

Er zijn best veel mensen die menen dat Poetin eerder had moeten opstappen, maar nu vinden ze een vertrek te riskant omdat er geen opvolger klaarstaat. Het probleem is natuurlijk dat Poetin doelbewust heeft toegewerkt naar deze toestand. Alle slimme mensen met leiderschapskwaliteiten zijn geëlimineerd.

Als hij er zeker van was geweest dat een familielid hem zou opvolgen, dan had hij dat waarschijnlijk niet gedaan. Dan had hij juist gewild dat zijn troonopvolger goede mensen om zich heen had gehad. Maar Poetin lijkt helemaal niet na te denken over wat na hem komt. Alsof zijn ware ambitie is om voor altijd aan de macht te blijven.

Afgelopen week keek ik op YouTube naar Michail Chodorkovski. Hij sprak over gewapend verzet. Hij zei: als jullie vrijheid willen, moeten jullie ervoor vechten. Chodorkovski heeft recht van spreken. Hij heeft tien jaar in de gevangenis moeten zitten, omdat hij het opnam tegen Poetin.

Ik hoop dat Chodorkovski ooit kan terugkeren. Misschien als een soort tussenpaus de macht overneemt na Poetin, en er meer ruimte ontstaat voor politiek debat. In mijn ogen zou Chodorkovski een goede president zijn. Hij heeft niet alleen ervaring opgedaan als topman van Yukos, een groot oliebedrijf, hij heeft ook een visie voor Rusland. Hij is niet alleen maar tegen Poetin, maar heeft een positieve agenda. Chodorkovski zou in staat moeten zijn om sterke, democratische instituten op te bouwen.

Je vroeg me eerder of de gemiddelde Rus weet dat Poetin en zijn vertrouwelingen heel vermogend zijn geworden de afgelopen jaren. Ik denk het wel, maar als je het iemand op de man af vraagt dan krijg je vaak hele vage, tegenstrijdige antwoorden. Alsof Poetin er ook niet veel aan kan doen. We hebben een oud axioma: de tsaar heeft altijd gelijk. En als hij toch een fout maakt, ligt dat aan de bojaren (adellijken, red.) die hem niet goed adviseren.

Veel mensen denken dat Poetin geprobeerd heeft om de corruptie aan te pakken – bijvoorbeeld door zakenman Michail Chodorkovski in 2003 te arresteren – maar dat zelfs hij nu eenmaal niet elk probleem kan oplossen. De welvaart van Poetin en zijn getrouwen wordt aanvaard als een onvermijdelijk kwaad.

Poetin heeft door de jaren heen overal zijn mensen op cruciale posities geplaatst. Dat begon al meteen bij Gazprom, waar zijn medestander Aleksej Miller in 2001 als bestuursvoorzitter werd aangesteld. Nu zitten ze overal. Ze controleren een groot deel van de economie en het staatsapparaat. De wetenschapper Vladimir Pastoechov heeft Poetins vertrouwelingen al vergeleken met de opritsjniks, de beruchte lijfwachten van Ivan de Verschrikkelijke, die trouw zwoeren aan de tsaar persoonlijk, en bijna zonder enige beperking konden doen en laten wat ze wilden.

Je schreef me over een interview met de zakenman en bankier Oleg Tinkov. Ik heb het gesprek nog niet gezien, maar je moet niet te snel over hem oordelen. Tinkov is impulsief en zegt dingen die bedachtzame mensen niet zo snel zullen zeggen. Hij heeft zich uitgesproken tegen de oorlog en dat is meer dan de meeste zakenlui hebben gedaan. Het resultaat is dat hij gedwongen is om zijn bedrijf ver onder de prijs te verkopen aan een handlanger van Poetin.

Tinkov beweert dat democratie niet geschikt is voor Rusland. Ik weet dat meer mensen er zo over denken. Ze associëren democratie nog altijd met chaos en criminaliteit. Dat is ook wat Poetin erin hamert: zonder mij gaan jullie terug naar de ‘democratie’ van de jaren negentig. Een angstbeeld.

Om hoop te houden, denk ik terug aan mijn eerste jaar aan de universiteit. Ik volgde een college wiskunde dat me volledig boven de pet ging. Ik raakte in paniek en was er van overtuigd dat ik zou zakken en van de universiteit gestuurd zou worden. Dat veranderde pas toen ik eens goed keek naar de tweedejaarsstudenten. Die waren lang niet allemaal slimmer dan ik en zaten toch nog gewoon op de universiteit. Op de een of andere manier hadden ze dat vak wiskunde gehaald. Die gedachte vrolijkte me op.

Daarom blijf ik ook verwijzen naar Duitsland. De mensen daar werden niet alleen misleid door de propaganda, maar keurden zelfs iets waanzinnigs als de Holocaust goed. Ze zijn eroverheen gekomen en geloven nu in democratie. Waarom kan zoiets niet in Rusland gebeuren?

Het grote verschil is natuurlijk dat Adolf Hitler geen kernwapens had en Poetin wel. Er zal hier nooit een bezettingsmacht komen die veranderingen oplegt. Het probleem is verder dat de hele top van het regime hier precies hetzelfde denkt als Poetin. Het is dus cruciaal dat na Poetin iemand uit de tweede ring, een persoon die niet verbonden is met de geheime dienst FSB, de macht overneemt. Zo iemand is er. Daar ben ik van overtuigd.

Wie weet zal het proces van verandering hetzelfde verlopen als ten tijden van de Sovjet-Unie. We gingen van Brezjnev naar Gorbatsjov, met daartussenin nog de hardcore KGB’er Andropov en de incapabele Tsjernenko.

Ik ben er bijna zeker van dat een opvolger van Poetin niet meteen alles anders gaat doen. Aleksej Navalny en Vladimir Kara-Moerza (oppositieleiders, red.) zullen niet meteen worden vrijgelaten en Michael Chodorkovski, Sergej Goeriev en Vladimir Milov (respectievelijk zakenman, econoom en oppositieleider, red.) zullen niet onmiddellijk mogen terugkeren; maar ik hoop dat het proces van verandering zich binnen een decennium kan voltrekken. En hopelijk nog veel sneller.

Ik heb nog nooit zoveel naar Poetin gekeken. Vroeger liep ik weg zodra hij op televisie verscheen, maar sinds 24 februari laat ik al zijn beelden op me inwerken, in de hoop iets meer te begrijpen van zijn emoties en beweegredenen.

Hij loopt inmiddels als een oude man. Ik weet niet meer wie het als eerste opmerkte, maar Poetins drijfveer is niet meer om nog een groot paleis te bouwen of een extra miljard te stallen op een geheime bankrekening, hij is bezig met zijn plaats in de geschiedenisboeken. Hij wil de leider zijn die de grootsheid van Rusland herstelde. Misschien realiseert hij zich inmiddels dat het ook heel anders met hem kan aflopen.

Ik was tijdens Overwinningsdag niet de hele dag in Moskou. Toen ik naar huis reed, passeerde ik een kleine parade van zo’n twintig personenauto’s met rode vlaggen en daarop de letters SSSR. Ik liet me achter het stuur even gaan en noemde de mensen in die auto’s hardop ‘idioten’. Mijn kinderen hoorden dat en ik moest mezelf verklaren.

Ik kwam er niet goed uit. Die vlaggen zijn geen misdrijf. Wat me stoort, is dat we zo trots moeten zijn op de overwinning. Het hoort bij de populaire gedachte in Rusland dat iedereen als een patriot opgevoed moet worden. En patriotten hebben iets nodig om trots op te zijn. Het moederland, onze voorouders, de overwinningen van onze voorouders voor het moederland.

Dat hele concept dat we trots moeten zijn, doet mij huiveren. Het idee dat we patriottisch moeten zijn, doet mij huiveren. Het voelt als een grote leugen. Een leugen die ieder jaar verder wordt opgeblazen.

Na 77 jaar zouden we ook kunnen erkennen dat we geen bevrijders waren. In elk geval niet voor de landen in Oost-Europa. De beste omschrijving is misschien dat we het minste van twee kwaden waren. We hebben onze ideologie opgelegd aan anderen en dan maakt het niet meer uit hoeveel industrieën we daarna hebben opgebouwd in die landen.

De oorlog was wreed en ook wij hebben wreedheden begaan. We hoeven niemand meer te veroordelen. We hoeven ook niet alles goed te praten. Na 77 jaar zou ik willen dat er meer mededogen was en minder trots, meer begrip voor elkaar en minder verheerlijking van het eigen verleden.

Poetin blijft juist vasthouden aan die verheerlijking. Misschien is dat een rationele keuze om populair te blijven en de macht in handen te houden. Hij wil de triomfator zijn, maar de triomf is als een atoom: ondeelbaar.

Een echt gevoel van triomf was er dit keer niet. Poetin leek dat ook in te zien. Hij sprak niet over zeges of over zijn plannen voor zeges in Oekraïne.

Ik was vooral onder de indruk van de beelden na de parade. Poetin die naar de Alexandertuin liep. Het brengen van de krans, het neerleggen van de bloemen; hij was steeds alleen. Een soort geconcentreerde eenzaamheid.

In normale omstandigheden was hij misschien vergezeld geweest door buitenlandse leiders – op z’n minst door Loekasjenko van Belarus – of door leden van de veiligheidsraad. Personen die min of meer op gelijke voet met hem staan. Brezjnev en andere Sovjetleiders werden nog omringd door collega's uit het Politburo, zelfs Stalin had iemand als minister van Buitenlandse Zaken Molotov aan zijn zijde.

Niet Poetin. Die heeft niemand, behalve de voorbij marcherende soldaten die voor hem salueren. Geen echtgenoot. Geen kinderen. Heel steriel. Het moet een ongemakkelijk gevoel zijn voor iemand die zich ooit omschreef als de enig ware democraat sinds Gandhi.

Poetin zag er niet uit als een gelukkige man uit, maar ook niet als een ongelukkige man. Hij zag er zeker niet uit als een zondaar die gebukt gaat onder zijn daden. Ik denk dat hij meer ongemak ervaart van een muggenbeet dan van de vrieswagens vol gesneuvelde jongens die door hem de dood in zijn gestuurd.

De voorbereidingen voor Overwinningsdag op 9 mei zijn in volle gang. De hele stad wordt versierd. Voor mijn gevoel heeft de cult rond de overwinning in de Tweede Wereldoorlog vooral sinds het zeventigste jubileum in 2015 een enorme vlucht genomen.

De dag is onderdeel geworden van de propaganda tegen het Westen. De boodschap is dat de VS en het Westen proberen de grote overwinning in de Tweede Oorlog van ons te stelen door onze rol te marginaliseren. Dat wordt er echt ingehamerd: ze willen de wereld laten vergeten wie hen gered heeft van het fascisme.

Als kind eind jaren tachtig dacht ik dat het anders zou lopen. Het viel me destijds op dat we nooit stilstonden bij de Eerste Wereldoorlog. Dat kwam natuurlijk omdat de Sovjet-Unie geen onderdeel was van die oorlog – over breuken in de geschiedenis gesproken – maar ik dacht dat het kwam omdat die oorlog toen alweer zeventig jaar geleden was. Na verloop van tijd raken grote historische gebeurtenissen in de vergetelheid, meende ik, hoe jammer en onterecht dat misschien ook is. Ik veronderstelde dat ooit hetzelfde zou gebeuren met de Tweede Wereldoorlog, maar het tegenovergestelde is het geval.

Op mijn werk voer ik veel gesprekken over de economie. Mijn conclusie is dat de situatie alleen maar erger gaat worden, veel erger, en voor een lange periode. Veel bedrijven lijden nu echt onder de sancties, omdat lokale voorraden van geïmporteerde producten uitgeput raken. Verder is de sterke roebel een groot probleem.

De koers van de roebel is weer volledig hersteld. Sterker nog, onlangs bereikte de roebel het hoogste niveau ten opzichte van de dollar in twee jaar tijd. Voor veel bedrijven pakt dat heel slecht uit. Al onze buitenlandse leveranciers eisten na de invasie vooruitbetalingen. Wij hebben die betalingen gedaan op een moment dat de roebel laag stond. De spullen zijn nog niet eens binnen, maar door de stijgende roebelkoers weten we nu al dat we te duur hebben ingekocht.

Er is in ons land geen vrije valutahandel meer, dus de hoge koers van de roebel is kunstmatig. Waarom er voor zo’n hoge koers wordt gekozen? Ik weet het niet zeker, maar ik kan er wel een goede reden voor bedenken. Kijk maar eens naar het nieuwsbericht dat ik je heb gestuurd. Grote buitenlandse investeerders als Shell, BP en Total gaan al hun bezittingen in Rusland afstoten.

Als de roebelkoers hoog is, wordt het relatief goedkoop om die inboedel over te nemen. Zodra de overnames zijn afgerond kunnen de autoriteiten de roebelkoers weer laten zakken, waardoor de oude bezittingen van Shell en BP omgerekend naar euro’s en dollars in één klap veel meer waard worden.

Nu moet je de komende tijd goed opletten wie hiervan gaat profiteren. Wie gaan de bezittingen van Shell en al die andere Westerse bedrijven overnemen? Ik vermoed dat het mensen zullen zijn uit de directe omgeving van Poetin, types als Igor Setsjin (topman oliebedrijf Rosneft, red.), Arkadi Rotenberg (eigenaar van groot bouwbedrijf, red.), Joeri Kovaltsjoek (bankier, red.).

Een paar mensen kunnen profiteren van deze oorlog, terwijl de rest van de bevolking verliest. Moet je je voorstellen hoe zij zullen lachen om de oprechte supporters van de oorlog?

Visueel is de stad nog nagenoeg hetzelfde, maar de ziel is veranderd. Zo is het denk ik wel. Het is alsof de herfst al over Moskou is gevallen; overdag is het nog warm, maar ’s avonds voel je een koude windvlaag en weet je dat de winter in aantocht is.

Ik schreef je eerder over de schrijver Ivan Boenin, die rond de revolutie van 1917 besloot Rusland te verlaten en daarna in Frankrijk woonde. Een van de eerste gedichten die hem beroemd maakte, heette Listopad (Bladval). Hij schreef het ver voor 1917 en hij won er de Poesjkinprijs mee, een grote literaire onderscheiding in die tijd.

Je zou het in het Russisch moeten lezen. Het is prachtig! Poëzie is moeilijk te vertalen, maar Boenin dicht over een warme en zonnige dag in een herfstbos dat door hem wordt omschreven als ‘een kleurrijke toren’. Na een paar pagina’s neemt de koude winternacht het over. De herfst verlaat de ‘overbodig geworden toren’ om verder te trekken naar het zuiden.

Ik vrees dat dit gedicht over het vallen van de bladeren van toepassing is op het huidige Moskou.

Onlangs had ik het er weer met mijn vrouw over dat we het afgelopen decennium best veel Europese steden hebben bezocht, maar dat het moderne Moskou niet meer voor die steden onderdeed. De recente architectuur is echt uitmuntend. Er moet nog veel gebeuren, maar de stad was levendig en groeide in schoonheid.

Nu is dat anders. Door de ongelooflijke wending van de afgelopen maanden hebben die moderne gebouwen en modieuze levensstijl een vervreemdend effect gekregen. Ze passen niet meer bij de weg die we als land zijn ingeslagen.

Laatst kwam ik terug van mijn ouders. Ik reed over de Tuinring en een van de gebouwen was versierd met een enorme letter Z in de stijl van het lint van Sint-Joris, een oude oorlogsonderscheiding. Het maakt me ziek, je kunt net zo goed een swastika ophangen. De eigenaar van het gebouw zal waarschijnlijk zelf het initiatief hebben genomen om zo zijn steun te uiten voor de ‘speciale militaire operatie’, in de wetenschap dat het zeer gewaardeerd zal worden door de autoriteiten.

Laatst sprak ik met een vriend die niet helemaal voor Poetin is, maar ook niet helemaal tegen. Toen we samen naar de metro liepen, vertelde hij dat hem iets is gaan opvallen in de stad: mensen zijn gestopt om in het openbaar te discussiëren. Ze houden hun mond als er een vreemde in de buurt komt of worden voorzichtig als er mensen bij zijn die ze niet volledig vertrouwen.

Vroeger kon je de stemming in de stad nog wel enigszins peilen, maar dat is nu eigenlijk onmogelijk geworden. Mensen zijn bang dat ze aangegeven worden bij hun werkgever of de autoriteiten als duidelijk wordt dat ze tegen de oorlog zijn.

Ik zie ook wel het gevaar van de berichten die ik je stuur. Veel van wat ik zeg zal niet erg op prijs gesteld worden. Toch ga ik mijn aanpak niet veranderen. Ik wil blijven schrijven wat ik denk en voel. Wat heeft schrijven anders voor zin?

Vaak vraag ik me af of hoe we op dit punt zijn aanbeland. Mijn gedachten gaan dan al snel terug naar de jaren negentig. Een afschuwelijke én geweldige tijd. Er waren voedseltekorten, veel mensen verloren hun baan, er heerste grote onzekerheid, maar het waren ook de jaren van hoge verwachtingen en ongekende vrijheid.

Het was soms wel heel lelijk. Straatbendes maakten buurten onveilig, prijzen konden in een week tijd verdubbelen en de superrijken kwamen op. Russen waren eraan gewend om gelijk te zijn in hun armoede, maar werden opeens geconfronteerd met onbevattelijke ongelijkheid.

Na verloop van tijd verloren mensen hun geduld. Ik kan me zo’n moment nog herinneren. Het was waarschijnlijk ergens aan het einde van de jaren negentig en ik werkte in de tuin bij mijn ouders. In de winkels was alles te koop, maar mijn ouders hadden een zeer bescheiden inkomen en waren afhankelijk van ingemaakte groenten om de winter door te komen.

Die dag kwamen er vrienden van mijn ouders langs. Ze hadden eerst een heel normaal gesprek over dagelijkse dingen, net als altijd, maar opeens sloeg dat om. Die vrienden begonnen te foeteren op de democraten en op Boris Jeltsin, op wie ze eerder nog hadden gestemd. Ze leken bijna beledigd dat hun verwachtingen niet waren uitgekomen en spraken met weemoed over de Sovjet-tijd. Hun oordeel was zo hard dat het me compleet verraste.

Niet veel later kwamen de stabiliteit en relatieve welvaart onder Poetin. Vladimir Milov, een ex-regeringsfunctionaris en econoom, heeft aangetoond hoezeer die opleving onder Poetin samenviel met de stijgende olieprijzen in het eerste decennium van deze eeuw.

Als je het zo bekijkt heeft de geschiedenis een smerige truc met ons uitgehaald. Met iets meer geduld had niet Poetin, maar een democratische regering geprofiteerd van de hoge olieprijzen. Dan had Rusland kunnen ervaren dat het leven in een democratie comfortabel kan zijn.

We waren er bijna, meent Milov, maar vlak voor de finish hebben we onze democratische revolutie opgegeven. Een tragische fout die nu vele duizenden mensen het leven kost.

Bij een ontmoeting laatst met onze Olympische medaillewinnaars gaf Poetin speciale aandacht aan Kamila Valijeva, de jonge kunstschaatser die in Beijing betrokken was bij een dopingschandaal. Hij gaf haar een shawl voor haar 16de verjaardag en zette een verjaardagslied in.

Het was bijna een familievideo, heel vredig. Onze grote leider maakte in zijn drukke agenda tijd vrij voor gewone mensen – in vergelijking met hem is iedereen gewoon – en hij stelde niet alleen Valijeva gerust, maar ons allemaal. De beschermer van het Russische volk.

Zo gaat het steeds. Zonder zijn zieke ambities waren duizenden Russen en Oekraïners nu nog in leven geweest, maar op televisie zien we voortdurend een extreem kalme en zelfverzekerde man.

Te kalm en zelfverzekerd, als je het mij vraagt, want stel je voor dat zijn verhaal klopt: dat Rusland vecht voor een rechtvaardige zaak, dat de invasie van Oekraïne de enige manier was om een aanval op Rusland af te wenden. Dan zou je toch denken dat Poetin er enorm onder gebukt gaat dat hij noodgedwongen duizenden mensen de dood in moet jagen? Maar aan hem zie je niks. Al die doden lijken zijn dag geen moment te verpesten.

Ik vraag me af of mijn ouders ingedeeld kunnen worden bij het oorlogskamp. Ik wil graag denken dat ze misleid zijn door de propaganda. Mijn ouders blijven volhouden dat we alleen militaire doelen bombarderen en dat alle misdaden tegen de burgerbevolking het werk zijn van Oekraïense nazi’s.

Mijn ouders waren in 2007 in Kyiv en zagen toen een mars van nazi’s. Ik heb mijn vader er onlangs nog naar gevraagd. Het was geen grote demonstratie. De betogers hielden afbeeldingen omhoog van Roman Sjoechevitsj en Stepan Bandera, Oekraïense nationalisten die collaboreerden met de Duitsers.

Het lijkt alsof die mars nu nog het enige is wat ze zich herinneren van hun trip, terwijl ze ook heel positieve ervaringen hadden. Ik ben bovendien bang dat als je echt op zoek bent naar nazi’s, je die overal kunt vinden, ook hier. Kijk maar eens naar de graffiti met hakenkruizen langs onze spoorwegen. Michail Chodorkovski, die jarenlang gevangen zat in Rusland, heeft in een interview gezegd dat hij meer neonazi’s heeft ontmoet in de gevangenis van St.-Petersburg dan in heel Kyiv.

Moeten we dan ook St.-Petersburg gaan bombarderen? Lijkt me toch niet.

‘Een klasgenoot van mijn zoon had de letter Z in zijn haar geschoren. De Z is nu overal, al weet niemand precies waarom die letter het symbool van de oorlog is geworden. Ik denk dat het gewoon een soort technische markering was, zodat de militairen zich van elkaar konden onderscheiden. Mensen zagen het en interpreteerden het als een symbool.

De autoriteiten geven geen nadere uitleg, maar onze straaljagers zullen bij de militaire parade op 9 mei in een Z-formatie boven Moskou vliegen. Tegenstanders van de oorlog noemen de Z ‘een halve swastika’, dat lijkt me de juiste omschrijving.

De oorlogszucht is al veel eerder aangewakkerd. De afgelopen jaren zag je overal stickers met de tekst ‘Mozjem povtoriet’, ‘we kunnen het opnieuw doen’. Daarmee werd gesuggereerd dat we net als na de Tweede Wereldoorlog nog eens een groot deel van Europa onze wil konden opleggen. Die stickers waren voor mij een toonbeeld van domme agressie, precies waar Poetin gek op is.’

Het is moeilijk te zeggen hoe groot dat hardcore oorlogskamp is. We hebben natuurlijk onze gekke generaals, zoals Viktor Zolotov, het hoofd van de binnenlandse ordetroepen Rosgvardia, die nu ook in Oekraïne dienen. Die generaals weten heus wel dat er geen nazi’s in Oekraïne zijn, maar vinden dat Oekraïne geen recht heeft om als onafhankelijk land te bestaan. Om die reden verdient Oekraïne het volgens hen om gebombardeerd te worden. Zij zitten braaf te knikken als Poetin met kernwapens dreigt.

Het is echt ongelooflijk wat Poetin allemaal zegt, maar heel veel Russen negeren het. Mijn vrouw sprak laatst met een vriendin over de duizenden mensen die al gedood zijn in Oekraïne en over de miljoenen mensen die uit hun huizen zijn verdreven. ‘Houd nu maar op’, zei die vrouw. ‘Ik voel me niet comfortabel bij het idee dat wij daar schuldig aan kunnen zijn.’

Een perfecte samenvatting van de houding van veel Russen. Mensen willen niet lastiggevallen worden met de oorlog in Oekraïne. En zolang er geen algehele mobilisatie komt en dienstplichtigen moeten gaan vechten, hebben de meeste Russen niet zoveel last van wat daar gebeurt.

Mijn zoon is erg geïnteresseerd in de huidige gebeurtenissen. We praten er heel open met hem over, maar richting de buitenwereld moet hij een beetje voorzichtig zijn. De kans bestaat dat we worden aangegeven. Het is een risico – een kind kan makkelijk zijn mond voorbij praten – maar ik vind het belangrijk dat hij het verschil kent tussen goed en kwaad. Ik heb ook gezegd dat als hij op school wordt gedwongen iets te steunen wat hij niet wil steunen, hij de leraren maar naar ons moet doorverwijzen.

Laatst hadden we het met hem over de Amerikaanse geschiedenis en de rol van George Washington. Die kreeg aan het einde van de 18de eeuw de kans om koning te worden. Hij wees dat af en begon een systeem van tijdelijke presidentschappen. Dat is ware grootheid. Hoe pathetisch is het dan dat wij een dikke tweehonderd jaar later een president hebben die tsaar wil zijn.

Met ons gezin kijken we ook vaak samen op youtube naar de video’s van Anton Ptoesjkin, een beroemde blogger en reisjournalist uit Oekraïne die ook populair is in Rusland. Ptoesjkins reisreportages waren prachtig. Sinds februari maakt hij alleen nog video’s over de oorlog in Oekraïne.

Hij is een geweldig iemand. Ik kan me gewoon niet voorstellen dat iemand hem niet vertrouwt. Ik heb zijn video’s over de gebeurtenissen in Oekraïne zelfs aan mijn ouders laten zien, als tegenwicht voor de propaganda op de Russische televisie, maar het heeft helaas niet geholpen.

Mijn zoon is vooral bang dat Anton denkt dat alle Russen deze oorlog steunen. Hij zou hem graag vertellen dat dat niet zo is.

De actrice Tsjoelpan Chamatova (bekend van onder andere Goodbye Lenin, red.) zei ooit dat ze liever in een soort Noord-Korea zou leven dan een revolutie door te moeten maken. Zo’n uitspraak geeft aan hoe diep de Russische angst voor chaos en anarchie zit.

Het is waar: onder Poetin hebben we een lange periode van relatieve stabiliteit en welvaart gehad. Veel Russen zijn hem daardoor gaan vereenzelvigen met die stabiliteit en met het naar Russische standaarden comfortabele leven dat ze de afgelopen decennia hebben kunnen opbouwen.

Het probleem is dat een systeem gebouwd op één persoon uiteindelijk nooit stabiel kan zijn. Soms zeg ik tegen aanhangers of milde supporters van Poetin dat het niet alleen mijn wens is dat hij vertrekt, maar dat het ook een biologische realiteit is. Hij gaat ooit dood. Wat dan? Daar hebben ze nooit een goed antwoord op. Er is nu geen geschikte vervanger, zeggen ze dan. Natuurlijk niet! Poetin heeft er de afgelopen twintig jaar alles aan gedaan om iedere potentiële vervanger uit te schakelen.

Ooit moet de gemiddelde Rus beseffen dat een geregelde vervanging van leiderschap niet gelijk staat aan disruptie. Dat het juist volkomen natuurlijk is. Het vernietigt geen stabiliteit, het creëert stabiliteit.

Ik maakte laatst mijn zoon aan het lachen door te zeggen dat we een straatkat van de vuilnisbelt kunnen plukken en na een wasbeurt tot president van de Russische federatie kunnen benoemen – het zou nog beter zijn dan wat we nu hebben. Alles liever dan Poetin die tot zijn dood in het Kremlin wil blijven.

Het is tragisch om te zien hoeveel goede mensen Rusland al verlaten hebben. We hebben gerenommeerde economen als Sergej Goeriev, Sergej Aleksasjenko en Oleg Itschoki. Deze mensen hadden de trots van ons land kunnen zijn. Op YouTube leggen ze perfect uit hoe de Russische economie functioneert, maar de meeste mensen nemen niet de moeite om te proberen dit soort gecompliceerde zaken te begrijpen. Het is veel gemakkelijker om in simpele leugens te geloven.

Ook veel kritische zakenmensen leven nu in het buitenland. Iemand als Jevgeni Tsjitsjvarkin, die veel optreedt bij YouTube-kanalen, is al zo’n tien jaar geleden het land uitgejaagd. Zijn succesvolle bedrijf in mobiele telefonie werd gewoon ingepikt door de inlichtingendienst FSB. Toen zijn moeder overleed in Moskou, kon hij niet naar de begrafenis uit angst voor arrestatie. Hij is nu actief betrokken bij het opvangen van Oekraïense vluchtelingen.

Soms zou ik willen dat ik tien jaar in de toekomst kon kijken. Leven we in 2032 in een post-Poetin land waarin ook al deze kritische mensen weer welkom zijn? Of leven we in veredeld Noord-Korea gecontroleerd door Poetins FSB?

De sancties beginnen hun tol te eisen. Veel bedrijven proberen zich te laten bevoorraden via derde partijen in landen als Turkije, Kazachstan of China, maar dat vergt veel tijd en brengt extra kosten met zich mee. Dat zie je terug in de prijzen. De gemiddelde boodschappenrekening in de supermarkt is zeker 30 procent hoger dan voor de oorlog.

Mijn bedrijf krijgt het ook lastig. Een van onze lokale toeleveranciers slaagt er niet meer in om de voorraad aan te vullen. Enkele items zijn nu al niet meer leverbaar en dat zal alleen maar erger worden.

Onze autoriteiten wekken ondertussen graag de indruk dat Rusland het buitenland niet nodig heeft en dat we weer grotendeels zelfvoorzienend kunnen worden, zoals in de Sovjettijd. Waarschijnlijk om een beetje van die oude geestdrift op te wekken, heeft Poetin onlangs ook geroepen dat we weer op eigen houtje naar de maan gaan.

Voor de oorlog waren we echt bezig om het aandeel van lokaal geproduceerde goederen te vergroten. Maar dat is een ontzettend traag proces en bovendien is het helemaal niet nodig om ieder klein onderdeel zelf te maken, tenzij je de intentie hebt om je volledig los te koppelen van de wereldeconomie. Voor 24 februari speelde dat helemaal niet. Dat zie je aan onze autoproducenten. Die zijn nu helemaal stilgevallen, omdat ze essentiële onderdelen niet zelf kunnen maken.

Dat sprookje van zelfvoorziening is een grote leugen, maar veel mensen die bij de overheid in dienst zijn, zullen het het geloven, net als de ouderen en mensen die bij de politie en het leger werken. Een groot deel van onze bevolking begrijpt niet hoe import en export aan elkaar gelinkt zijn, hoe de economie als geheel functioneert.

Hoe lang we nodig zullen hebben om op eigen benen te staan? Dat hangt er vanaf wat voor leven je nastreeft. Als we in houten hutten gaan leven zonder luxe kan het snel, maar als je wilt leven als een geciviliseerd land zie ik niet in hoe we dat ooit kunnen bereiken. We zullen eerder op de maan zijn. Misschien kunnen we Poetin daar dan naartoe sturen.

‘De Oekraïners gaan weer zware weken tegemoet. Ik ben ervan overtuigd dat Poetin er alles aan zal doen om op 9 mei, als we de Tweede Wereldoorlog herdenken, een zege in Oekraïne te kunnen afkondigen. De Overwinningsdag op 9 mei heeft voor Poetin een bijna heilige betekenis. Nu ik erover nadenk, is het eigenlijk heel vreemd dat een gebeurtenis van zoveel decennia geleden met het jaar belangrijker lijkt te worden.

Je moet eerst begrijpen dat we in Rusland amper praten over wat er heeft plaatsgevonden tussen 1 september 1939 en 22 juni 1941: het samen met Hitler opdelen van Polen, de ‘winteroorlog’ in Finland, de contacten met fascistisch Duitsland. Daar komen we niet goed uit.

Allesbepalend is de ochtend van 22 juni 1941, toen Duitsland de Sovjet-Unie binnenviel. Poetin verwees daar ook naar in zijn speech van 24 februari, toen hij de invasie van Oekraïne probeerde te rechtvaardigen. Hij zei dat Rusland nooit meer de fouten uit het verleden mocht herhalen en dat we niet konden toestaan dat onze vijanden de eerste klap zouden uitdelen. Dat is ook hét argument van voorstanders van de oorlog in Oekraïne: als wij niet hadden aangevallen, hadden zij ons aangevallen.

Op 9 mei claimen we de rol van grote overwinnaar, maar ook de rol van grootste slachtoffer, met 20 miljoen doden – het officiële cijfer dat de Sovjet-Unie al hanteerde. En zeker in de laatste jaren wordt er telkens weer op gewezen dat het Westen onze verdiensten en offers in de Tweede Wereldoorlog onvoldoende erkent en respecteert.

Het rare is natuurlijk dat het omgekeerde ook gebeurt: de verdiensten van Amerika worden hier niet ruimhartig erkend. Over de offers van kleinere landen wordt bijna spottend gesproken, vrees ik.

Toen internationale leiders in 2015 weigerden om naar Moskou te komen om het 70-jarig jubileum van de overwinning in de Tweede Wereldoorlog te vieren, werd dat opgevat als vorm van enorm disrespect voor het land dat de wereld bevrijdde van het fascisme. Mede om die reden wil Poetin op 9 mei een overwinning in Oekraïne afkondigen. Dan kunnen we ons weer de grote winnaar én het grote slachtoffer voelen, nu de hele wereld zich door Oekraïne weer tegen ons heeft gekeerd.’

‘In mijn jeugd was de Overwinningsdag heel anders. Soberder en ernstiger. Er was een beroemd liedje, waarin werd gezongen over ‘een feestdag met tranen in de ogen’.

Militaire parades waren er jarenlang niet eens, de dag was meer een familiegebeurtenis. We gingen altijd eerst naar het graf van mijn oma van moeders kant die in de oorlog had gevochten. Daarna gingen we naar het huis van mijn vaders vader, eveneens een oorlogsveteraan. Daar zaten we dan met familie aan tafel, maar ook met andere veteranen.

Ik weet nog goed dat de eerste toast altijd was gericht aan hen die waren gesneuveld. De belangrijkste les was dat het nooit meer mocht gebeuren, dat Rusland niet altijd de eerste klap moet uitdelen.
Nu zijn er bijna geen veteranen meer in leven. Op 9 mei zal iedereen weer naar hun graven gaan. De voorstanders van de huidige oorlog zullen daar zeggen dat we nu weer vechten tegen fascisten.

De tegenstanders zullen niet weten wat ze moeten zeggen.’

We hebben de laatste tijd veel naar video’s van Boris Nemtsov (ex-oppositieleider, red.) gekeken. Hij is alweer lang geleden vermoord, maar bizar genoeg behoren zijn video’s nu tot de best bekeken op YouTube. Dat komt ook omdat hij veel sprak over de situatie tussen Oekraïne en Rusland. Hij heeft min of meer voorspeld wat er nu gebeurt. Helaas heeft hij gelijk gekregen.

Ik nam deel aan de protestmars na zijn dood in 2015. Het gaf toen nog hoop dat daar zoveel mensen op afkwamen. Misschien leefden we toch niet in een gedoemd land? Niemand bij die protestmars had er overigens enige twijfel over wie verantwoordelijk was voor zijn dood.

Nu is Aleksej Navalny de populairste oppositieleider, wat erop neerkomt dat hij bij zo’n 10 procent van de bevolking geliefd is. Hij is een complex figuur. Navalny is een echte rebellenleider, maar anders dan Nemtsov heeft hij geen ervaring als bestuurder, als manager. Navalny is niet voorbereid om een enorme staat te leiden.

Maar wie wel? Het politieke landschap is de afgelopen jaren zo platgewalst dat er niemand anders is dan Poetin. Elke andere kandidaat zal door 90 procent van de bevolking in twijfel worden getrokken.

In mijn jeugd was Duitsland altijd een uitzonderlijke natie. Zelfs de beroemde schrijvers of componisten uit andere tijden riepen associaties op met Adolf Hitler, alsof er ergens diep in hun werk al een kiem gevonden kon worden van de waanzin die later zou losbarsten. Ik ben bang dat de rest van de wereld nu ook zo naar onze cultuur kijkt. Rusland=Poetin=Slecht.

De periode rond de Tweede Wereldoorlog is me altijd blijven boeien. Pas toen ik Herman Hesse, Thomas en Klaus Mann, Erich Maria Remarque en Günter Grass ging lezen, realiseerde ik me dat deze mensen hopeloos klem zaten tussen fascisme en communisme. Een verschrikkelijke situatie.

In Rusland behoren Boris Pasternak en Ivan Boenin tot mijn favoriete schrijvers. Het maakt me boos dat Poetin de Russische taal van hun boeken bezoedelt, een taal die zoveel groter is dan hijzelf.

Boenin was een beetje ouder dan Pasternak, maar allebei waren ze getuigen van de gebeurtenissen in 1917 en de burgeroorlog die daarop volgde. Ze waren allebei dichters en schreven daarnaast fictie, allebei bewonderden ze Lev Tolstoj.

Er waren ook grote verschillen. Boenin verliet Rusland en leefde in Frankrijk. Hij raakte ontworteld. De boeken die hij schreef na 1917 gingen meestal over de periode voor 1917. Hij miste zijn thuisland en kon de enorme omvang van de veranderingen niet bevatten. Ik denk dat hij die ook niet wilde bevatten.

Boris Pasternak bleef wel in de Sovjet-Unie en schreef Dokter Zjivago, een symbolische roman. Ik moet vaak denken aan de dood van Joeri Zjivago en zijn laatste rit in de tram. Ik weet zeker dat je het gelezen hebt. De scène roept zo’n diep gevoel van wanhoop op, een gevoel dat alleen opgelost kon worden met zijn dood.

Het was toen veel erger, natuurlijk, hun hele wereld leek in een ruïne te veranderen, er was honger, maar die atmosfeer van eenzaamheid en wanhoop komt overeen met wat we nu meemaken, vrees ik.

Doordat we de orthodoxe kalender volgen, vieren we hier pas deze week Pasen. Poetin woont altijd met Kerst en Pasen een mis bij in een kathedraal. Meestal houdt hij op dezelfde dag ook een korte speech. Ik verwacht dat nu ook weer.

Het zal wel ongeveer hetzelfde worden als die toespraak die hij destijds hield met die stewardessen aan tafel of onlangs bij de lanceerbasis Vostotsjni. Het is sowieso bizar om met Pasen nieuw bloedvergieten te moeten rechtvaardigen, maar ik vraag me vooral altijd af wie hij precies toespreekt.

Als de peilingen kloppen, is de steun overweldigend en de 20 procent die tegen hem is, kan genegeerd worden, want verraders zijn het niet waard om toegesproken te worden. Hij wordt bovendien omgeven door mensen die hem alleen maar prijzen. Tot die figuren hoeft hij zich ook niet te richten. Het is niet nodig om mensen te overtuigen die al overtuigd zijn.

Wat zit Poetin dan dwars? Waarom blijft hij keer op keer herhalen dat we ‘geen keuze’ hebben? In 2007 beweerde Poetin dat hij de enige echte democraat in de wereld was. ‘Sinds de dood van Mahatma Gandhi heb ik niemand meer om mee te praten’, zei hij toen bij wijze van wrede grap. Misschien is hij dat aan het doen met die toespraken van hem, richt hij zich tot Ghandi.

Hij lijkt vooral zichzelf ervan te moeten overtuigen dat er geen andere keuze dan oorlog is. Wellicht is hij bang dat de steun verdampt als hij stopt met zijn oorlogspreken. Of vreest hij dat de mensen die hij om zich heen heeft in zijn fort zich gaan afvragen waarom ze eigenlijk in dat fort opgesloten zitten.

Als ik Poetin op televisie zie, zoek ik altijd naar sporen van waanzin in zijn gelaatsuitdrukking, maar hij ziet er nog opvallend fris uit voor iemand die iedere dag zoveel doden op zijn geweten heeft. Soms stel ik me Poetin ongeschoren voor, in een gekreukeld overhemd zonder stropdas, op een bankje bij het Strafhof in Den Haag.

Het zou belangrijk zijn als het Russische ambassadepersoneel een signaal zou afgeven. Er moeten genoeg medewerkers zijn die deze oorlog niet steunen. Anders dan de meesten van ons hier, zitten zij niet opgesloten in het gekkenhuis. Het enige wat ze hoeven doen is één stap buiten de ambassadepoort zetten en vertellen wat ze echt vinden. Dan zouden ze pas echt ambassadeurs van Rusland worden.

Waarom het nog niet gebeurd is, vind ik moeilijk te verklaren. Misschien vrezen ze dat hun familie in Rusland gevaar loopt als ze voor hun mening uitkomen.

Onze sociale manieren zijn op een rare en onverwachte manier veranderd. Voor de oorlog was de populairste begroeting dobry den, goedendag. Nu lijken veel mensen om te schakelen naar zdravstvoejte, waarmee je iemand goede gezondheid wenst. Ik doe dat zelf ook. Sinds de oorlog is er geen goede dag meer.

Ik geloof niet dat ik het me verbeeld: steeds minder mensen in mijn omgeving gebruiken de begroeting dobry den. Het roept bij mij weer twijfels op over die opiniepeilingen. Steunt echt 80 procent van de bevolking de oorlog? Of durven mensen niet tegen vreemden te zeggen wat ze vinden?

Jezus heeft gezegd dat je soms alleen maar moet geloven. Dat is wat ik doe nu er geen ratio meer bestaat. Ik wil geloven dat het goede zal overwinnen over het kwade, ook als dat nog lang kan duren.

Mijn grootouders moeten vaak gedacht hebben dat er zonniger dagen zouden komen. Dat kwam niet uit: ze werden geboren voor de Eerste Wereldoorlog, doorstonden de revolutie en de burgeroorlog, maakten het regime van Stalin mee, overleefden de Tweede Wereldoorlog en stierven in de voor hen zware jaren negentig.

Ik hoop dat onze beste dagen niet achter ons liggen, maar we moeten voorbereid zijn op alles en proberen dankbaar te blijven voor wat we hebben.

Zo zien mijn dagen eruit: ik word wakker, check het nieuws op de website van Yandex, ga naar mijn werk, check daar nog een paar keer per dag het nieuws op Yandex, ga naar huis, doe de gebruikelijke huishoudtaken, check nog een keer Yandex en kijk naar video’s op YouTube nu het nog kan.

Het is gek om steeds weer naar die site van Yandex vol gecensureerd nieuws te gaan. Ergens diep van binnen hoop ik nog steeds als kop te zien dat Poetin is vertrokken, maar dat wordt met de dag onwaarschijnlijker.

Na meer dan veertig dagen oorlog zal zelfs zijn vertrek niet alles veranderen. Boetsja, Kramatorsk, Marioepol, Charkiv – dat zijn de zonden die al zijn gepleegd, de vlekken die we niet meer van ons lijf kunnen boenen. We zullen erom gehaat worden door kinderen die nu nog niet geboren zijn.

De stemming in Moskou doet denken aan iemand die net te horen heeft gekregen dat een familielid ongeneeslijk ziek is. Het familielid leeft nog en is nog actief, maar de ziekteverschijnselen laten zich niet verbergen. Het kan maanden duren, misschien jaren, maar het staat vast: de persoon die je zo dierbaar is, is stervende.

Je kunt jezelf opvrolijken en doen alsof er niets aan de hand is, maar dan doet het alleen maar meer pijn wanneer je jezelf niet meer voor de gek houdt. Je kunt verlangen naar een goede nacht slaap om aan alles te ontsnappen, maar als je wakker wordt besef je dat ontsnappen onmogelijk is.

Ik had nooit gedacht dat ik dit verdriet voor mijn land zou kunnen voelen, maar ik voel het nu. Niet het land als een enorm stuk grond, maar het land als cultuur, als taal die we spreken.

We kunnen het hebben over collectieve verantwoordelijkheid versus individuele verantwoordelijkheid; ik kan beweren dat ik nooit op Poetin heb gestemd, dat ik naar een paar demonstraties tegen hem ben geweest, maar dat verandert niets aan deze nachtmerrie. Ik kan geen afstand nemen van het feit dat ik Rus ben.

Wat Poetins propaganda ook beweert, ik ben geen verrader omdat ik tegen hem ben of tegen deze oorlog ben. Maar ik ben een verrader als ik beweer geen Rus te zijn. Ik ben geen verrader. Ik ben een Rus. Ik ben als die vele Duitsers die wisten wat er gaande was tijdens de Tweede Wereldoorlog en Hitler erom haatten, maar voor de rest van de wereld bleven ze Duitsers. En belangrijker nog: voor zichzelf bleven ze Duitser.

In een van de bekendste straten van Moskou, de Oude Arbat, staat een installatie met allemaal foto’s van de zogenoemde ‘kinderen van de Donbas’. Op de plakkaten wordt een beroemd en heel populair kinderliedje uit de Sovjettijd geciteerd: ‘Laat zonneschijn er altijd zijn, laat mama er altijd zijn, laat mij er altijd zijn.’

Bij de foto’s staan verhalen over wat de kinderen in de Donbas allemaal hebben meegemaakt sinds het conflict in 2014 begon. Een meisje vertelt dat ze jarenlang met haar moeder in een kelder heeft moeten wonen, omdat ze geen geld hadden om hun vernietigde woning weer op te bouwen.

Misschien zijn de verhalen waar. Het zou best kunnen dat ze waar zijn. Maar je kunt er natuurlijk allerlei vragen bij stellen. Hun gebied werd jarenlang gecontroleerd door Rusland, al hebben we dat nooit toegegeven, dus waarom hebben we die kinderen dan niet eerder bijgestaan? En helpen we die kinderen nu door bommen op Oekraïne te gooien?

Het probleem is dat de meeste mensen alles accepteren zonder vragen te stellen. Je stuurde die foto van die niet geëxplodeerde Russische bom in Oekraïne met daarop de tekst ‘za deti’, voor de kinderen. Dat kan verwijzen naar deze propaganda, hoe ziek dat ook is.

Mijn moeder stuurde me onlangs een link naar een verhaal waarin de Amerikaanse expert Scott Ritter beweert dat de wandaden in Boetsja zijn gepleegd door de Oekraïners zelf. Dat is zo typisch voor ons regime: er worden altijd meerdere verklaringen geven voor dezelfde gebeurtenis. Eerst werd gezegd dat die moorden in Boetjsa in scene waren gezet, nu zijn het weer de Oekraïners zelf. Hoe meer verwarring er wordt gezaaid, hoe minder het regime hoeft te bewijzen.

Je schreef over Russen in Duitsland die pro-Russische demonstraties hebben georganiseerd. We hebben zelf ook kennissen in Griekenland die Poetin nog steeds steunen. We snappen gewoon niet hoe het mogelijk is. Die Russen in het buitenland hebben niet het excuus dat ze slachtoffer zijn van de propaganda, al kijken ze waarschijnlijk wel naar de Russische televisie.

Het probleem is waarschijnlijk dat de waarheid te pijnlijk is. Mensen kunnen vaak moeilijk geloven dat een eigen familielid iets verschrikkelijks heeft gedaan. Net zo moeilijk is het om te erkennen dat je eigen land oorlogsmisdaden begaat. Zelfs mensen die tegen de oorlog zijn, willen niet geloven dat Rusland verantwoordelijk is voor de misdaden in Boetsja.

Zelf merk ik dat het schrijven mij helpt. Als ik voor mijn werk een beslissing moet nemen, probeer ik altijd al schrijvend mijn argumenten te ordenen. Vaak kom ik dan tot nieuwe inzichten of verandert mijn perspectief. Soms zou ik willen dat alle Russen verplicht worden om te schrijven over wat ze nu voelen en denken. Misschien komen meer mensen tot de conclusie dat ons huidige verhaal over deze oorlog niet klopt.

De vraag is wanneer we de waarheid onder ogen durven te komen. De Duitsers deden het na 1945. Maar daarvoor moest eerst Berlijn vernietigd worden en het land totaal verslagen. Maar Duitsland had destijds geen nucleaire wapens, wij nu wel.

Een herhaling van het Duitse scenario zit er daarom niet in. Ons staat iets heel anders te wachten en het is onmogelijk te voorspellen wat.

Ik heb nagedacht over de berichten die ik je stuur. Ik ben bang dat ik als een Rusland-hater overkom, iemand die zijn eigen land in de donkerste kleuren schildert. Ik ben geen Rusland-hater. Niet alle Russen steunen wat er nu gebeurt. En van de mensen die het wel steunen, zijn er heel veel misleid.

Ergens in 2003 of 2004 moest ik naar een grote tentoonstelling bij de Messe Düsseldorf. We verbleven in een hotel dat gerund werd door Russen. Ze waren in de jaren negentig geëmigreerd en leefden al een decennium of meer in Duitsland.

Ik was daar met een vriend en die zei op een avond: ‘Kijk eens naar die mensen. Het zijn Russen, maar ze zijn anders, ze denken anders.’ Hij had gelijk. Het waren mensen die de ervaring hadden opgedaan om voor een langere periode in een normale samenleving te leven. Ze hadden geleerd hoe belangrijk het is om regels te volgen, om wetten en afspraken te respecteren, ze niet terzijde te schuiven als dat uitkomt.

Mijn vriend en ik hadden het erover die avond. Er moeten nu duizenden Russen zijn zoals zij, mensen die weten hoe een normale samenleving werkt. Laten we ze terughalen naar Rusland. Laat hen een paar jaar ons land leiden. Wat zou dat een verschil maken.

Het is geen schande om net zo te zijn als andere landen. We moeten leren dat daar niks mis mee is. Iedere Rus die in een westers land leeft, zal ervaren dat het comfortabel en normaal is. Ik denk dat er niet veel voor nodig is om van Rusland ook zo’n land te maken. Er zijn geen diepe karakterverschillen die ons scheiden. We hebben onze eigenaardigheden, maar dat betekent niet dat we de confrontatie met de rest van de wereld moeten aangaan!

Ik heb vaak gehoord dat ik zelf ben beïnvloed door mijn ervaringen in het buitenland en daardoor moeite heb met het Russische leven. Misschien is dat zo, maar ik dank God voor die ervaringen. Het was iets enorms, zeker in de jaren negentig.

Toch ken ik genoeg mensen die nooit Rusland hebben verlaten en toch tegen de oorlog zijn. Neem mijn neefje van 16. Hij woont vlak bij ons. Zijn broer van 18 en zijn twee ouders steunen de Z (het symbool van de invasie, red.). Alleen hij is tegen.

Zijn ouders denken dat het door ons komt. Hij mag ons niet meer bezoeken, omdat ze niet willen dat hij wordt blootgesteld aan de ‘verradersdenkbeelden’. Het grappige is dat wij er helemaal niks mee te maken hebben. Dat jongetje van 16 heeft het zelf uitgevogeld. Hij ziet op televisie Poetins propagandisten, Dmitri Peskov, Olga Skabejeva, Dmitri Kiseljov, al die types met hun lelijke woorden en lelijke manieren, en zegt: hoe kunnen jullie zomaar geloven wat zij beweren?

Ik ben geen Rusland-hater, maar het is waar, ik ben een Poetin-hater. Ik haat wat hij mijn land aandoet, ik haat wat hij mijn ouders aandoet. Mijn ouders, de aardigste mensen in de wereld, worden nu zo voor de gek worden gehouden dat ze zijn fascisme verdedigen.

Ik hoop dat mijn ouders lang genoeg leven om ooit weer onder zijn betovering uit te komen. En ik hoop dat ze dan nog sterk genoeg zijn om daar mee om te kunnen gaan.

‘Voor het eerst sinds tijden heb ik naar de staatstelevisie gekeken. Ik kijk nooit televisie. Al jaren niet meer. Mijn belangrijkste bron van informatie is het internet, blogs en tot voor kort het radiostation Echo van Moskou, dat nu verboden is.

‘Ik moet toegeven: het is allemaal best overtuigend. Je hebt echt een behoorlijke dosis kritisch vermogen nodig om deze propaganda te weerstaan. Ik heb overigens één vrij effectieve methode. Altijd als ergens het logo van de gevestigde partij Verenigd Rusland in beeld komt, die witte beer, weet ik: nu wordt er gelogen.

‘Op televisie laten ze niets van Boetsja zien, tenminste niet toen ik keek. Er waren wel beelden uit Marioepol, van bevrijde mensen die in een ziekenhuis gegijzeld waren door het Oekraïense Azov-bataljon. Ze lieten ook humanitaire konvooien zien die van Rusland naar Oekraïne rijden om de mensen daar te helpen.

‘Het probleem is natuurlijk dat ze er niet in slagen om dankbare Oekraïners te laten zien. Daarom veranderen ze van concept. Je leest het in artikelen, hoort het op de radio, ziet het overal voorbijkomen: de nazi-sympathieën bij de Oekraïners zitten veel dieper dan gevreesd en moeten nu met wortel en al worden uitgeroeid. Daarmee verklaren ze de hele bevolking schuldig. Het is duidelijk: we worden voorbereid op massale repressie van Oekraïners. Als we beelden zien zoals uit Boetsja, weten we wat we voortaan moeten zien: denazificatie.

‘Ik zou heel gelukkig zijn als Poetin nu simpelweg zou overlijden. Ik zou nog honderd keer gelukkiger zijn als ze hem voor een tribunaal brengen. Den Haag klinkt goed, maar ik kies voor Neurenberg. We hebben hier te maken met een kleine crimineel die door twintig jaar macht is veranderd in een monster.’

‘In de gang van de woning van mijn grootouders plakten we in de late jaren tachtig kranten tegen de muur in plaats van behang. Ik weet niet meer waarom. Misschien door de schaarste of omdat we het druk hadden met andere zaken. Die kranten stamden uit verschillende jaren, van begin jaren tachtig tot 1987. Ik kon dat nagaan aan de hand van het sportnieuws.

‘Ik herinner me nog een paar krantenkoppen: ‘Amerika negeert opnieuw de roep om vrede van de Sovjet-Unie.’ ‘Een warm welkom aan de delegaties van het XXVIde Congres van de Communistische Partij van de USSR.’ ‘Condoleances van alle vredelievende volkeren in de wereld na het vroegtijdige overlijden van Leonid Brezjnev.’

‘Die krantenkoppen waren even onwrikbaar als ons hele leven ‘onder het banier van de onverslaanbare doctrine van Marx’. Maar toen ik in 1991 in de gang van mijn grootouders stond, leken die kranten opeens van een andere planeet te komen. Het hele land was opeens veranderd. Een enorm pijnlijke maar ook positieve verandering, die ons allemaal een kans gaf.

‘Ons regime lijkt nu ook onwrikbaar, maar ik hoop heel erg dat we weer op de drempel van 1991 staan, zonder dat we het doorhebben. Het zal opnieuw heel pijnlijk worden, maar het zal goed zijn. Zolang we maar ontwaken uit deze narcotische droom, we stoppen met elkaar te doden en die gezichten van Poetin en zijn propagandisten eruit gaan zien als kranten die van een andere planeet komen.’

‘In een eerder bericht trok ik de peilingen over de populariteit van Poetin in twijfel, maar nu heb ik de website gecheckt van Levada Centrum, dat wordt gezien als onafhankelijk en betrouwbaar. Hun peilingen laten hetzelfde zien als die van de staatsorganen: de steun voor Poetin is toegenomen van 71 procent in februari naar 83 procent in maart. Waanzinnig. Het land dat in de Tweede Wereldoorlog twintig miljoen mensen verloor, steunt nu deze oorlog.

Er is maar een beperkt aantal mensen met wie ik communiceer – familie, kennissen, wat collega’s – maar de waarheid is: ik ben nog niemand tegengekomen die door de oorlog van Poetin-bewonderaar is veranderd in een Poetin-hater. Dat is heel triest. Het betekent dat de oorlog doorgaat.

Die aanval van Oekraïense helikopters vorige week in de grensstad Belgorod was voor mij een signaal. Het deed me denken aan de Sovjet-bommenwerpers die in augustus 1941 hun lading op Berlijn lieten vallen. Dat bombardement veroorzaakte toen niet veel schade, maar ook dat was toen een signaal: ooit zetten we het jullie betaald.’

‘Laatst omschreef iemand onze toestand als een leven na de dood. Het voelt alsof we allemaal een beetje zijn gestorven in de ochtend van 24 februari, tijdens of meteen na de toespraak van Poetin. We leven niet meer, we zijn toeschouwers bij gebeurtenissen die zo enorm zijn dat ze niet meer te bevatten zijn voor ons brein.

Soms gaan we in onze gedachten terug naar het leven van voor 24 februari. Dan ga je plannen maken. En waarom niet? De wisselkoers van de roebel is weer bijna terug op het oude niveau. Maar dan slaat de realiteit je weer om de oren. We kunnen helemaal niet aan euro’s komen, omdat er een verbod is op vrije valutahandel. Verhuizen? De hypotheekrente ligt nu tussen de 19 en 23 procent. Een nieuwe auto? De prijzen van auto’s zijn verdubbeld, verdrievoudigd.

Het sneller we ons oude leven van voor 24 februari vergeten hoe beter. Het bestaat alleen nog in onze dromen. Als je wakker wordt, is het weg.’

‘Ik zag de beelden uit Boetsja op YouTube. Ik weet niet wat ik erover moet schrijven. Schaamte.

Het is verdrietig om toe te geven, maar het signaal komt hier niet door. We zijn doof. We zijn ongelooflijk doof. Niet alleen voor de pijn van de Oekraïners, ook voor onze eigen pijn.

Mijn vrouw en ik hebben veel familie in het zuiden van Rusland. We volgen lokale Instagrampagina's – Instagram is verboden maar nog steeds beschikbaar via een VPN-verbinding – en zien posts voorbij komen over mannen uit de buurt die zijn omgekomen. De jongste 21 jaar, de oudste 48 jaar. De meeste gesneuvelden zijn begin twintig. Waren begin twintig.

Ik lees de commentaren die onder die posts worden geschreven. Veel condoleances. Soms worden de gesneuvelden als helden geprezen. Maar bijna nooit wordt de vraag gesteld: waarom moesten ze sterven? Voor wat?

Ik begrijp het niet. Natuurlijk, de tv-propaganda is van de hoogste kwaliteit, effectiever dan welke drugs ook. Maar ik kan je niet uitleggen hoe ze er in geslaagd zijn om deze ‘kunstvorm’ zo te beheersen dat zelfs de pijn over het verlies van twintig jaar oude kinderen is verdwenen.’

Uit de peilingen zou blijken dat de steun voor Poetin groeit door de oorlog. Ik denk dat het anders zit. De mensen die Poetin al steunden, steunen hem nu nog meer. De mensen die Poetin al haatten, haten hem nu nog meer.

Op mijn werk hadden we het vrijdag tijdens de lunch over die twee Oekraïense helikopters die een olieopslag in de Russische grensstad Belgorod hebben gebombardeerd. De ex-vrouw van mijn collega woont samen met hun kind in Belgorod. Er was een enorme brand en mensen zijn geëvacueerd. Toch leek niemand echt onder de indruk.

Veel mensen denken dat het maar incidenten zijn, dat over een paar maanden alles weer normaal zal zijn. Maar als je daar dan over doorpraat en laat zien hoe onwaarschijnlijk zo’n scenario is, kiezen ze ervoor om van onderwerp te veranderen. Diep van binnen weten de meesten wel dat er niks goeds in het verschiet ligt, denk ik. Alleen hun hersenen weigeren het nog te accepteren.

We zullen in elk geval een andere zomer gaan gaan krijgen. Heel wat mensen kunnen hun strandvakanties in Europa, Egypte of Thailand vergeten. We gaan weer gewoon naar onze datsja’s buiten de stad.

Of de liefde voor de datsja (buitenhuisje op het platteland, red.) het enige is wat nooit zal veranderen in Rusland? Zelfs dat is veranderd. De afgelopen jaren zijn mensen gazons en bloementuinen gaan aanleggen bij hun datsja. Ik denk dat ze nu weer terug moeten naar de groentetuin, net als vroeger.

Mijn grootouders woonden in zo’n datsjadorp. Zij waren enkele van de weinigen die er permanent woonden. In de zomer was het dorp druk en vol, in de winter nagenoeg leeg. Anders dan de mensen die alleen in het weekend kwamen, hadden mijn grootouders de hele week de tijd om voor hun eigen voedselvoorziening te zorgen. Eerst hadden ze een paar jaar varkens, daarna gingen ze geiten houden, soms waren het er wel acht, als je de jonge geitjes meetelde.

Die beesten bepaalden de hele dag. Gras maaien, geiten melken, hooi keren, hooi afdekken tegen de regen, geiten laten grazen, geiten bijvoeren. Dat ging zo door van vier uur ’s ochtends tot tien uur ’s avonds. Tijdens het werk praatten we. We praatten best veel. Van de tsaristische tijd wisten ze natuurlijk vrij weinig meer, maar ik kreeg wel al veel te horen over de jaren twintig en de jaren dertig.

Mijn grootmoeder vertelde over het leven in Siberië en hoe ze probeerden te ontsnappen aan de honger. Ook vertelde ze al over de misdaden van Stalin, hoewel niemand daar in die tijd over sprak. Soms vrees ik dat nu weer een vorm van ‘rode terreur’ gaan krijgen in dit land.

Je wilde weten hoe het kan dat ik zo’n andere kijk op zaken heb dan veel andere Russen. Naast de boeken die ik las en de vriendschappen die ik sloot, komt dat waarschijnlijk toch ook door de tijd die ik bij mijn grootouders doorbracht.

Het is zo’n vreemde ervaring dat al hun verhalen nu weer naar boven komen. Als kind dacht ik wel eens dat ik al die historische gebeurtenissen in hun leven graag zelf had willen ervaren en proeven. Nu krijg ik de kans om te proeven, maar zou ik het mijn kinderen graag willen besparen.

Dat ik de afgelopen weken veel terugdenk aan mijn grootouders heeft te maken met het gemis aan continuïteit in Rusland, waar ik over schreef. De onzekerheid die ik nu voel over wat er te gebeuren staat, tekende ook hun levens.

Mijn grootouders werden geboren kort voor de ineenstorting van tsaristisch Rusland en ze stierven eind jaren negentig, kort na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Een breuk bij het begin van hun leven, een breuk aan het einde van hun leven. Misschien een mooi gegeven voor een schrijver of wetenschapper, geen droom om te leven.

Toen mijn grootouders na de Tweede Wereldoorlog trouwden, liepen ze al tegen de 40. Mijn grootmoeder had haar eerste verloofde verloren in de oorlog. Hij stierf al in de eerste dagen bij Leningrad.

Zij waren allebei prachtige, intelligente, hoogopgeleide mensen. Aardig en hardwerkend. Ik hield van hen en zij hielden van mij. Het is moeilijk om te zeggen, maar ze hielden niet heel erg van elkaar. Mijn grootmoeder kon haar verloren verloofde nooit vergeten. Zonder die oorlog hadden ze een heel ander leven gehad.

Ik was vooral in de zomer veel bij mijn grootouders, ook omdat mijn eigen ouders heel jong waren getrouwd. Het was geweldig. Ze woonden in een vrijstaand huisje met een tuin, ergens in een klein dorpje. Ik was een stille jongen die graag in het gezelschap van ouderen verkeerde, hongerig naar hun verhalen. Toen ik rond mijn 10de rijp was voor ‘betekenisvolle’ gesprekken, waren mijn grootouders diep in de 70, maar nog zeer actief. Het leven was zwaar en zij hadden het te druk om zich oud te voelen.

Dit speelt zich af in de jaren tachtig, de tijd van defitsiet, tekorten, een gebrek aan bijna alles. Het woord defitsiet is het eerste wat in me opkomt als ik aan de jaren tachtig denk. Het enige product dat altijd voorradig was in zo’n dorp als dat van mijn grootouders was vis uit blik. Ik heb de afgelopen drie decennia niet half zoveel vis uit blik gegeten als in één zomer bij mijn grootouders in de jaren tachtig.

Of bij meer mensen nu die beelden uit de jaren tachtig terugkomen? De winkels zien er nu zo anders uit. Er was toen helemaal geen zelfbediening, je moest producten bestellen, in een mand doen, dan afrekenen. Visueel kun je dat beeld van toen niet verenigen met de huidige supermarkten. Soms wordt er nu wel eens een opmerking gemaakt met een verwijzing naar de jaren tachtig, maar dan zegt iedereen meteen: dat was zo verschrikkelijk, laten we er niet eens over praten.

Ik vroeg mijn grootvader vaak om over de oorlog te praten. Ik herinner me de details van zijn verhalen nog maar vaag, wat me vooral is bijgebleven, is dat hij er niet graag over sprak. Als hij dat op mijn aandringen toch deed, ging het vooral over de eindeloze terugtrekkingen voor de Duitsers in de eerste jaren. Er zat niets van heroïek in zijn verhalen, alleen maar lijden, angst en pijn. Destijds wilde ik graag iets anders horen. Nu besef ik dat hij me niets waardevollers had kunnen bijbrengen over de oorlog. Het is smerig, het is smeriger dan wat ook in de wereld.

Mijn vrouw en ik hadden laatst een gesprek met een vriend van mij. We spraken over de oorlog, over emigreren, over wat er nog voor ons in het verschiet ligt. Hij vond dat ik veel sprak over de economische effecten van de sancties, maar wat hem deed walgen was het besef dat, terwijl wij met elkaar spraken aan de keukentafel, wij (als land) onschuldige mensen aan het doden waren in een buurland.

Hij heeft vrienden in Poltava in het noordoosten van Oekraïne. Ze hebben hem via de telefoon het geluid laten horen van het luchtalarm dat afging in de stad. Het onvermogen om hen te helpen, het onvermogen om ook maar iets te kunnen betekenen voor de Oekraïners die gebombardeerd worden, die verdreven worden van hun huis, het maakt mijn vriend kapot.

Het pijnigt mij ook.

Het spijt me dat mijn berichten steeds langer worden. Door te schrijven heb ik het gevoel dat ik toch nog iets onderneem, al is het maar iets heel kleins.

Ik hield altijd al van lezen en ik heb er wel eens over nagedacht om te gaan schrijven. Op de meest vreemde manier komt het er nu van. Er is een Russisch gezegde: Er kan geen geluk zijn als er geen ongeluk zou zijn. Laten we het daar maar op houden.

Over lezen gesproken: ik luister nu samen met mijn jongste naar een audioboek van Mary Mapes Dodge: Hans Brinker of de zilveren schaatsen. Het gaat over het leven in Nederland in de vroege negentiende eeuw. Je kent het vast wel.

Wat me opvalt, is hoe weinig er in wezen is veranderd in Nederland de afgelopen 200 jaar. Dezelfde waarden, dezelfde karakters, dezelfde mensen. Ik bewonder het gevoel van continuïteit in andere landen. Hier is dat anders. Wij hebben die enorme breuken in onze geschiedenis, de revolutie van 1917-1922 voorop. Ik vrees dat onze geschiedenis op dit moment weer aan het breken is. Ik ben er bang voor en ik verlang ernaar.

Die breuken, die discontinuïteit, daar moet ik de laatste tijd veel aan denken. Mijn grootouders, die voor 1917 werden geboren, zijn er niet meer, maar hun verhalen komen nu steeds in mij naar boven. Ik zal er de volgende keer iets over schrijven.

Er is bijna geen suiker meer in de winkels. Je ziet alleen nog het prijskaartje bij de verder lege schappen. In de eerste dagen waren er meteen berichten dat mensen boekweit en suiker hamsterden. Ik weet niet hoe het kan, maar er is wel nog boekweit, maar geen suiker.

Maandverband is ook schaars geworden en het aantal beschikbare merken is beperkt. Waar vroeger maandverband lag, ligt nu toiletpapier. Laten we het goede nieuws benadrukken: er is nog toiletpapier.

Van de meeste voedingsmiddelen zijn de prijzen fors gestegen in vergelijking met vijf weken geleden. Het lijkt erop dat de meeste mensen hun langetermijn inkopen van kleren en duurzame goederen achter de rug hebben en hun uitgaven nu vooral besteden aan voedsel.

Er zijn ook weer meer winkels en restaurants gesloten in de shopping malls. Ze gapen je aan, die donkere, afgeplakte panden in een verder felverlichte omgeving.

Ik denk dat ik erover heb gelezen in Mijn eeuw van Günter Grass, een boek waarin hij aan de hand van belangrijke herinneringen en gebeurtenissen op elk jaar terugkijkt. Volgens mij beschrijft hij in dat boek dat Duitsers na de oorlog gedwongen werden om beelden terug te kijken van concentratiekampen. Zodat ze wisten wat hun land had gedaan en waarvoor ze een prijs moesten betalen.

Ik hoop dat we ooit door een vergelijkbaar proces zullen gaan. We hebben een zeer krachtig medicijn nodig.

Ik herinner me een voorval van toen ik ongeveer tien jaar oud was. Mijn moeder liep van het treinstation naar huis en kwam toen een dronken man tegen. De man was heel nederig, maar hij was zo dronken dat hij zelfs in ons kleine stadje niet meer de weg naar huis kon vinden. De meeste mensen liepen hem straal voorbij, anderen wilden hem hoogstens helpen om even op een bankje te gaan liggen zodat hij zijn roes kon uitslapen.

Mijn moeder is een uur met hem gaan zoeken naar zijn huis. Ze deed dat voor een totale vreemdeling. Sindsdien denk ik steeds aan mijn moeder als ik mensen zie die hulp nodig hebben. Dan vraag ik me af: wat zou mijn moeder doen?

Ze is de zachtaardigste en zorgzaamste persoon in de wereld. Voor mij is het een echte tragedie dat ze nu alles goedkeurt wat er in Oekraïne gebeurt. Wat het nog tragischer maakt, is dat ze al meerdere keren heeft gezegd dat ze er spijt van heeft dat ze mij en mijn broer heeft opgevoed tot wat we in haar ogen zijn: anti-Russisch en anti-patriottisch.

We verweren ons door te zeggen dat Poetin niet hetzelfde is als Rusland, en dat iemand die anti-Poetin is niet anti-Russisch is. Dat wuift ze weg. Ze noemt ons nog net geen verraders.

Ze wil simpelweg niet luisteren naar wat we zeggen! Poetin is een held, hij redt de Oekraïners van de nazi’s. Rusland bombardeert Kyiv niet. Al die burgerslachtoffers? Vanzelfsprekend zijn die ofwel gedood door de Oekraïense nazi’s of is het allemaal in scene gezet.

Het loopt soms zo hoog op dat we ons maar terugtrekken om te voorkomen dat ze een hartaanval krijgt. Ik weet dat deze Koude Oorlog woedt binnen meer families. En ik weet ook dat we deze oorlog binnen Russische families aan het verliezen zijn. Dat betekent dat er meer jongens in doodskisten zullen terugkeren naar Rusland. De vraag is hoeveel doodskisten ervoor nodig zijn voordat mensen hun tv uitzetten en zelf de vragen gaan stellen die gesteld moeten worden.

De Oekraïners die eisen dat de Russen de straat opgaan om te protesteren tegen de oorlog, hebben een totaal verkeerd beeld van wat de mensen hier te zien krijgen. Velen van ons zijn gezombificeerd door de Russische tv en zien de oorlog als een rechtvaardig gevecht van Poetin tegen het kwaadaardige Westen. En wat betreft die kapotgebombardeerde steden, die zijn niet te zien op de Russische tv. En wat niet te zien is op de Russische tv bestaat niet.

Voor de coronacrisis ging ik nog geregeld op zakenreis naar Europese landen. Tijdens die tripjes hoorde ik vaak van mijn medereizigers: Europa is mooi, maar het is hier zo netjes, er zijn zoveel regeltjes… Ik zou hier niet kunnen leven, zou het saai gaan vinden, me gaan vervelen.

Als ik dan doorvroeg, hadden ze het vaak over het gebrek aan open ruimte en aan alle regels die het leven van mensen in Europa beperken.

In Rusland hebben we ook veel regels, maar de algemene houding is dat regels er zijn om ontweken te worden. Een grappig voorbeeld: op veel snelwegen in Europa mag je 130 kilometer per uur rijden. Dat betekent dat als je 131 kilometer per uur rijdt een bekeuring krijgt. In Rusland was de maximale snelheid lange tijd 110 kilometer per uur. Raad eens wat dat betekende? Dat je een bekeuring kreeg als je meer dan 130 kilometer per uur reed. De ongeschreven regel was dat je voor een kleinere snelheidsovertreding geen boete hoefde te betalen. Wat de formele regels waren, deed er niet zoveel toe. Wat ertoe deed, was of iets rechtvaardig werd geacht.

Het is heel belangrijk voor ons om een gevoel van rechtvaardigheid te hebben. Rechtvaardigheid gaat altijd boven regels. Daarom juichten in 2014 zoveel Russen de annexatie van de Krim toe. Ze vonden – en de meesten vinden het nog steeds – rechtvaardig, want de Krim hoorde heel lang bij Rusland, en het grootste deel van de bevolking daar zag zichzelf nog steeds als Russisch.

Als ik er dan op wijs dat de annexatie van 2014 een schending van het internationale recht is en dat we in 1991 de Krim nog hebben erkend als onderdeel van Oekraïne, is de reactie er meestal een van volkomen onbegrip. Het was onrechtvaardig dat de Krim bij Oekraïne hoorde en dus is het goed dat we die ‘historische vergissing’ hebben rechtgezet in 2014.

Veel mensen hier zien onszelf als een unieke natie, een uniek land, heel anders dan de rest van de wereld. Wij zijn een rechtvaardig volk. Wij aanvaarden geen kunstmatige beperkingen. Wij zijn minder materieel, minder rationeel dan het Westen. Wij zijn een natie van ‘mensen met een ziel’. Zeker de oudere generatie, die dertig jaar of meer in de Sovjet-Unie heeft geleefd, ziet ons als een heel goedgelovig volk, soms tot het punt van onnozelheid.

De keerzijde van dat zelfbeeld is dat je in Rusland heel makkelijk het wantrouwen tegen het buitenland kunt aanwakkeren. Daar is de propaganda nu voortdurend op gericht. Daarom wordt er door de Russische ambassadeur bij de VN zo’n gedoe gecreëerd over de vermeende biologische en chemische wapenproductie van de VS in Oekraïne. Puur voor binnenlands gebruik.

De boodschap is: achter onze rug is een gigantische samenzwering gaande, andere landen maken misbruik van onze goedgelovigheid, Poetin leidt ons tegen een westers complot, we moesten wel aanvallen, anders hadden zij ons aangevallen, wij voeren een rechtvaardige strijd. Echt, Joseph Goebbels zou er trots op zijn.

Het is verschrikkelijk dat deze propaganda die al jaren, zelfs decennia gaande is, nu ook families begint te splijten. Voor het begin van de oorlog kon je gesprekken over politiek nog uit de weg gaan. Dat lukt nu bijna niet meer. Deze oorlog is een steen die te groot is om nog te ontwijken.

We hebben op ons kantoor nu te horen gekregen dat we dubbelzijdig moeten printen en liefst zo min mogelijk moeten printen. Het heeft er blijkbaar mee te maken dat een stof die geïmporteerd wordt om papier wit te maken niet meer voorradig is voor Russische producenten. Ons kantoorpapier kost nu al vier tot vijf keer meer dan voorheen.

Zelf beginnen we ook last te krijgen van de sancties. Zo’n 70 procent van wat we verkopen, komt uit het buitenland. De rest produceren we lokaal, maar daarvan komen de grondstoffen weer voor 90 procent uit het buitenland. Dat maakt ons superafhankelijk van import.

Het bezorgt me een gespleten geweten. Aan de ene kant begrijp ik dat de sancties ons als land pijn moeten bezorgen zodat we wakker worden geschud. Aan de andere kant heb ik dit werk nodig om mijn familie te onderhouden. Dus van negen uur ’s ochtends tot zes uur ’s avonds ben ik op mijn werk aan de slag om zoveel mogelijk de impact van de sancties teniet te doen, terwijl ik buiten werktijd juist nederig hoop dat de sancties niet worden opgeheven, ook niet als de oorlog in Oekraïne wordt beëindigd. Ik hoop dat de sancties van kracht blijven totdat het huidige regime is opgestapt.

We gaan nu door een moeilijke tijd binnen ons bedrijf, maar de meeste werknemers zien nog niet de totale omvang van de problemen waarmee we geconfronteerd worden. Onze belangrijkste leveranciers teren nu allemaal in op hun voorraden. Ze hebben al een maand geen aanvoer meer vanuit het buitenland. Over een maand is de huidige voorraad bij sommige leveranciers al uitgeput. Als we geen alternatieven vinden, kunnen we tegen die tijd ook niet meer verkopen.

De wisselkoers van de roebel steeg snel toen het allemaal begon. Voor de oorlog schommelde de koers rond 87 roebel per euro. Binnen twee weken steeg de koers naar 134 roebel en nu schommelt het een beetje rond de 115 roebel per euro. We hadden gek genoeg een recordomzet toen de oorlog begon. Al onze afnemers wilden van hun cash af en kwamen daarom met extra bestelling.

Het is vooral de onzekerheid die midden- en kleinbedrijven in Rusland nu verlamt. Er zijn veel ondernemingen zoals die van ons. Bedrijven die goed hebben gekeken naar Europese concurrenten en ze als voorbeeld hebben genomen, en zo duizenden banen hebben gecreëerd. Bedrijven die geen enkele bijdrage leveren aan de oorlog, wier enige relatie met de Russische staat is, dat ze belasting afdragen.

De vraag is of we kunnen voortbestaan als er geen toevoer meer is vanuit het buitenland. Daarom krijg ik ook het gevoel dat ik aan boord zit van de Titanic. Het ijs snijdt al naar binnen, maar het orkest speelt nog door op het dek. Ik hoop maar dat we erin slagen om nog van kapitein te wisselen.

Wist je overigens dat de Titanic op 15 april zonk?

De volgende keer zal ik wat meer schrijven over de gesprekken die ik heb met mensen die de oorlog wel steunen. Het is zo pijnlijk. De meeste mensen steunen Poetin niet omdat ze slecht zijn, maar omdat ze echt geloven dat hij de wereld redt.

Wat ik zal missen als ik Rusland verlaat? Misschien vooral de gewoontes die ik heb opgebouwd, de cadans die het leven heeft. Ik heb een vaste route van mijn huis naar mijn werk. Onderweg zet ik mijn zoon af bij zijn school, de kleuterschool van mijn jongste zit naast ons appartementengebouw. Als de kinderen gaan sporten is dat op nog geen twintig minuten rijden. Het leven is vertrouwd en comfortabel. Nog steeds, eerlijk gezegd.

Het is nu lente in de stad en het is prachtig. De ochtenden zijn koud en er ligt nog volop ijs en sneeuw, maar als het middag wordt, wint de zon aan kracht. De hemel is blauw en je voelt letterlijk dat na een lange winter de lente in de lucht zit. Op die momenten vergeet ik even dat de roebel is ingestort, dat we een oorlog zijn begonnen tegen een buurland.

Maar als het ’s avonds donker is en ik het nieuws zie, besef ik weer dat de waanzin op onze deur klopt. Dat ik in een land leef waar je in de gevangenis belandt omdat je een oorlog een oorlog noemt.

Ik heb de speech waarin Poetin spreekt over verraders die heulen met het Westen niet gezien, maar ik heb wel de berichten gelezen op de nieuwssite Yandex.ru. Ik heb nooit op hem en zijn handlangers gestemd, dus hoe kan ik hen verraden? Het omgekeerde is waar: zij verraden de toekomst van ons land.

Ik ben opgegroeid in de jaren tachtig. Je jeugd is altijd een prachtige tijd, maar ik wil niet dat mijn kinderen terug moeten naar diezelfde jaren tachtig. We waren arm, hadden weinig comfort en konden niet reizen. Dat was ons normale leven. Het was okay, omdat we nooit iets anders hadden gezien.

Nu hebben we wél iets anders gezien en teruggaan in de tijd voelt als een nare droom. Internationale autoproducenten verkopen nu al geen auto’s meer en onze eigen autoproducenten leggen hun fabrieken stil omdat ze een tekort aan onderdelen hebben. Als dit zo doorgaat, moeten mensen zich weer net als vroeger gaan inschrijven voor een nieuwe auto en daar vervolgens jaren op wachten.

Er was een beroemd Sovjet-woord: blat. Het betekende dat je een voorkeursbehandeling kreeg, dat je voorgetrokken werd omdat je connecties had. Al die lelijkheid van het Sovjet-leven dreigt weer terug te keren. Hoe kun je nog kapitalisme hebben in een land dat is ontkoppeld van de rest van de wereld? Dat kan niet. Al helemaal niet in een land dat internationale regels en wetten weigert te respecteren.

De snelheid waarmee er nu repressieve maatregelen worden genomen, wijst erop dat we hier een soort Chinees internet zullen krijgen, met beperkte content en volledige controle van de staat.

Moeten we vertrekken of niet? Als we vluchten zullen we op nul beginnen – misschien wel onder nul als we geen legale status krijgen – maar hopelijk kunnen we ons dan omhoog werken. Als we blijven, hebben we het nu nog relatief goed, maar ons leven zal afglijden en uiteindelijk stagneren.

Het enige goede scenario is het vertrek van Poetin. Anders zitten we allemaal aan boord van de Titanic. Die wilde uitspraken van Poetin wijzen er hopelijk op dat het einde in zicht is.

‘Het nummer Immigrant Song is de eerste track op het Led Zeppelin III-album. Ik heb altijd van dit nummer gehouden (oké, ik houd eigenlijk van ieder Led Zeppelin-nummer), maar ik had toch nooit kunnen denken dat het misschien ooit nog eens op mij zou gaan slaan.

We come from the land of the ice and snow
From the midnight sun where the hot springs flow

‘In Moskou hebben we geen middernachtzon, maar we hebben meer dan genoeg ijs en sneeuw. Mensen vluchten nu weg uit Rusland, the land of the ice and snow, worden immigranten in vreemde landen. Alleen al in mijn directe omgeving ken ik minstens vier families die de afgelopen drie weken zijn vertrokken. Hun bestemmingen: Turkije, Georgië en Israël.

‘De mensen die naar Israël zijn gegaan, beschikken over een Israëlisch paspoort en hebben daar Russische vrienden die er al permanent wonen. Eén familie is naar Georgië vertrokken. Ze kochten daar enkele jaren geleden een woning in de badplaats Batoemi aan de Zwarte Zee. Het was een impulsieve aankoop, maar nu zeggen ze dat het waarschijnlijk de beste zet is geweest die ze ooit in hun leven hebben gedaan.

‘Mijn vrienden die naar Turkije zijn geëmigreerd, huren een appartement in Istanbul. Ze hebben nog geen duidelijke toekomstplannen. Het zijn freelancers die online werken, dus in principe kunnen ze ook vanuit Turkije aan de slag. Maar ze werken voor Russische bedrijven en het is door de sancties moeilijk om geld over te boeken vanuit Rusland. Het is dus onduidelijk hoe ze betaald gaan worden voor hun werk.

‘Ik heb ze nog niet gevraagd hoe ze met dit probleem denken om te gaan. Ze leven nu van het geld dat ze zelf hebben meegenomen uit Moskou. Je mag maximaal 10 duizend dollar cash bij je hebben als het land verlaat, wat nog best royaal is. Buitenlandse valuta worden hier schaars en ik ben bang dat de limiet aan cash nog verder omlaag gaat.

‘Het is alsof het weer 1918 is, zeiden mijn vrienden in Turkije. Ook toen vertrokken er heel veel Russen omdat ze geen toekomst meer zagen in hun eigen land. Mijn vrienden hopen terug te keren als het voorbij is – en met ‘het’ bedoelen ze het regime van Poetin – maar ze zijn er op voorbereid dat dat nog een paar decennia kan duren.’

‘Hebben wij overwogen om dit land te verlaten? Ja, we hebben het overwogen en we overwegen het nog steeds. Er zijn meerdere redenen waarom we nog twijfelen. We hebben familie hier, vrienden. En er zijn zoveel onzekerheden als je emigreert. We moeten een woning zien te vinden. Werk. Een school voor onze kinderen.

‘Ik hoop dat God ons helpt de juiste beslissing te nemen. Het enige wat we willen, is dat ons gezin bij elkaar blijft en dat we onze kinderen een goede toekomst kunnen geven.

‘Ik hoop vooral dat God Rusland helpt om over deze middeleeuwse waanzin heen te komen, dat Rusland een land wordt dat openstaat voor de rest van de wereld, een land dat geeft om het welzijn van zijn eigen mensen.’

Ken je de ijshockeyer Alex Ovechkin? Hij mist al heel lang een voortand, maar toch blijft dat het eerste wat je ziet als hij in beeld verschijnt: het gat in zijn gebit. Je kunt er niet niet naar kijken. Daar moest ik aan denken toen ik afgelopen weekend door Mega Teply Stan liep, een van de grootste shopping malls in de stad. Het merendeel van de winkels is nog open, maar je kijkt naar de winkels die zijn gesloten, de gaten in het gebit. Zara, Puma, Massimo Dutti, H&M.

Bij de Japanse keten Uniqlo stonden lange rijen. Die gaat pas op 21 maart dicht. Het is bevreemdend om te zien hoe mensen nu snel kleren inslaan als voorbereiding voor jaren van tekorten. Of worden het decennia?

Ook buitenlandse medicijnen worden gehamsterd sinds de ‘speciale militaire operatie’ is begonnen. Daardoor zijn er tekorten ontstaan, denk ik, niet doordat Westerse farmaceuten niet meer leveren. Iedereen wil voor minstens een half jaar voorzien zijn.

Afgelopen vrijdag ging ik 's avonds met collega's naar een restaurant. Toen ik na afloop wilde betalen werkte Google Pay niet. Het stelt niks voor, maar toch geeft het een apart gevoel. Alsof je ontkoppeld wordt van de rest van de wereld.

Ik had het met een vriendin over de sancties. Ze klaagde dat de westerse landen meer onderscheid moeten maken tussen de gewone Russen en de Russische leiders. Toen realiseerde ze zich: onze bommen treffen in Oekraïne gewone burgers, waarom zouden wij dan mededogen verdienen? Ik denk dat de meeste mensen die tegen de oorlog zijn, begrip hebben voor de sancties.

Die vriendin zei ook: we betalen nu de prijs voor jaren van wegkijken. We hebben onze vrijheid weggegeven, omdat we dachten dat dat het offer was voor stabiliteit in Rusland.

Voor een groot deel is die stabiliteit onder Poetin toeval geweest. Toen hij de opvolger werd van Boris Jeltsin gingen opeens de olie- en gasprijzen stijgen. De hele economie leefde op. Poetin werd daardoor voor veel mensen een soort wondermaker.

Naar de demonstraties ben ik dit weekend niet gegaan. De Rosgvardija (binnenlandse ordetroepen, red.) pakt iedereen op. Dat wilde ik niet riskeren.

Een deel van de Rosgvardija is inmiddels naar Oekraïne overgeplaatst om de orde te bewaken in steden die zijn ingenomen. Daar krijgen ze niet te maken met weerloze demonstranten die ze in elkaar kunnen slaan, maar met bewapende Oekraïners die vechten voor hun land.

De Oekraïners zouden beelden moeten verspreiden van Rosgvardija-troepen die gewond raken of sneuvelen in Oekraïne. Misschien gaan hun collega’s in Rusland dan inzien dat de demonstraties hier juist in hun eigen belang zijn en gaan ze wat minder hardhandig optreden. Als het lukt om de oorlog te stoppen, hoeven zij niet te gaan vechten in Oekraïne.

Je moet Victor Zolotov, de leider van de Rosgvardija, eens opzoeken. Kijk naar zijn hoofd. Naar zijn toespraken. Dat zo iemand op deze hoge post zit, zegt alles over het huidige Rusland. Zolotov is 100 procent loyaal aan zijn meester, niet in staat om zijn hersens te gebruiken en kent het verschil niet tussen goed en kwaad.

‘De berichten die ik je stuur zijn voor mij een soort temperatuurmetingen van mijn gemoedstoestand. Mijn stemming schommelt binnen een dag tussen extreem optimistisch en extreem pessimistisch.

‘Telkens weer check ik de berichten op nieuwssite Yandex. Niet omdat ik die als bron van informatie zie – alles is gecensureerd – maar omdat ik zoek naar signalen van paniek bij de autoriteiten. Boven alles hoop ik dat ik ooit de headline zie dat Poetin vertrekt als president. Ik ben een manager, ik zoek altijd naar oplossing voor moeilijke situaties. De enige oplossing die ik nu zie, is het vertrek van Poetin.

‘Soms word ik heel optimistisch als ik daaraan denk. Günter Grass heeft beschreven hoe Duitsland na de oorlog in tien jaar tijd veranderde in een totaal ander land. Ik hoop dat tijdens mijn leven ook nog in Rusland mee te maken.

‘Maar als ik eraan denk hoe klein de kans is, word ik heel pessimistisch. We zijn hier allemaal gijzelaars, maar we zijn dat al zo lang dat 80 procent van de bevolking het aangenaam is gaan vinden. Ze houden ervan gegijzeld te zijn, want dan hoeven ze zelf geen verantwoordelijkheid te nemen. Soms denk ik dat die 80 procent er ook van geniet dat de overige 20 procent het haat om gegijzeld te zijn. Kijk ze lijden, de sukkels.’

‘Hoe ik weet dat 80 procent hem steunt? Dat weet ik niet zeker, maar ik weet wel dat het percentage hoog is. Eerlijk gezegd praat ik al heel lang niet meer over Poetin. Het is net als met het weer, het heeft zo weinig nut om erover te praten. Er verandert niets door.’

‘Mijn ouders zien in Poetin de redder van Rusland. Ik weet niet eens meer wanneer ze zo zijn gaan denken. In de jaren negentig stemden ze nog op de liberale partij Jabloko, maar die slaagde er niet in om een brede coalitie te bouwen. Op een gegeven moment is er via de televisie ingeramd dat democraten de belangen van Amerika dienen en opkomen voor de westerse levensstijl; gayparades enzo. Toen waren mijn ouders er klaar mee.

‘Je moet begrijpen hoe diep het imperiumdenken hier zit. Rusland ziet zichzelf als een grootmacht die onrecht is aangedaan. De televisie versterkt iedere dag het beeld dat we na de Koude Oorlog zijn bedrogen en vernederd. De Navo is opgerukt naar het Oosten omdat ze niet willen dat we weer sterk worden. En de Amerikanen willen nu Oekraïne in handen krijgen, zodat ze ons kunnen aanvallen om onze grondstoffen in handen te krijgen.

‘Soms vraag ik tijdens dat soort discussies: waarom zouden de Amerikanen ons willen aanvallen als ze onze grondstoffen gewoon kunnen kopen? Dan word ik aangekeken alsof ik naïef ben.

‘De meeste ouderen zullen Poetin tot het einde steunen, maar op mijn werk merk ik dat niet alle collega’s voor de oorlog zijn. Het zijn mensen die iets te verliezen hebben: geld, hun baan. En ze maken zich zorgen over de toekomst van hun kinderen.

‘Iedereen is voorzichtig om publiekelijk over de oorlog te praten, zelfs over de telefoon. Er is nog niemand gearresteerd, maar het zit in ons historisch geheugen dat zoiets wel kan gebeuren.’

‘Mijn vrouw Anna en ik zijn zondag samen met een vriend naar een demonstratie in Moskou gegaan. We wisten niet precies waar het startpunt van de demonstratie was. We liepen een tijd rond om het beginpunt te vinden. Er is geen organisatie, geen leider die de massa kan leiden.

We namen de metro naar Ochotny Rjad, liepen over de Tverstraat, richting het Poesjkinplein. Er stonden overal politiebussen klaar, in lange rijen. De ordetroepen maanden iedereen door te lopen. Ze zien eruit als zwarte kosmonauten met hun grote helmen en pakken, meer robotten dan mensen. Het is beangstigend als ze in een groepje van drie zomaar op een jongen aflopen en hem meesleuren en afvoeren. Ze lijken zich niet te schamen voor wat ze doen. Ze volgen orders op. Doen hun werk.’

‘De kinderen zijn nog wakker, dus het kan zijn dat er soms even pauzes vallen. Ik wil je vertellen wat het raarste gevoel is dat ik nu ervaar als ik door Moskou rijd of loop. Het lijkt alsof alle dingen die ik zie niet meer echt zijn. Dat het al indrukken zijn uit het verleden.

In het winkelcentrum zijn de etalages nog gevuld met mooie, kleurrijke, modieuze kleding, maar eigenlijk bestaan die winkels al niet meer. H&M is al dicht, andere ketens zullen snel volgen. Mijn zoontje is gek op Super Mario Lego. Hij volgt alle serienummers enzo, weet precies wanneer er iets nieuws op de markt komt. Ik heb hem verteld dat we in Rusland geen nieuwe Lego meer zullen zien.

Aan de rand van de stad staan nog overal bouwkranen, maar nu rijden we erlangs en weten we dat die gebouwen waarschijnlijk nooit meer afgebouwd zullen worden

Het valt natuurlijk in het niet met wat er gebeurt in Oekraïne, in Kyiv, in Charkiv. Maar als de Oekraïners standhouden en Poetin weten te weerstaan, kunnen ze hun steden weer opbouwen en hopelijk een normaal leven leiden. Dat verdienen ze ook echt.

Wij gaan jaren van achteruitgang tegemoet. Dat is kennelijk wat wij verdienen.’

‘Waarom we naar de demonstratie gegaan zijn? Ik hoopte dat door onze aanwezigheid de opkomst wat groter zou lijken, dat de wereld ziet dat niet heel Rusland slecht is. Eerlijk gezegd: mijn vrouw en ik zijn 40-plus, mijn vriend 50-plus, we hebben minder kans om meegenomen te worden. Soms deden we net alsof we daar liepen omdat we ergens naartoe moesten.

Jongeren lopen veel meer gevaar. Een student die gearresteerd wordt, kan zijn plek op de universiteit verliezen. Het is een reëel risico dat hij daarna in dienst moet en naar Oekraïne wordt gestuurd om te vechten. Die jongeren zijn echte helden. Ze verdienen het om niet beschaamd te hoeven zijn dat ze Rus zijn.

De opkomst bij de demonstratie kwam niet in de buurt van de aantallen die we in het verleden hebben gezien. Misschien verandert dat nog als er meer tekorten ontstaan in de winkels, maar de meeste mensen weigeren gewoon kritisch te denken. Ze zeggen: de president is onze leider, hij zal wel een plan hebben, hij weet meer dan wij, laat hem zijn werk doen.’