Direct naar artikelinhoud
InterviewReligieuze lifehacks

‘Dek al je spiegels af tijdens de rouw, dat maakt het verdriet draaglijker’

Tijdens het Joodse rouwritueel Sjivve worden spiegels afgedekt met lakens.Beeld Getty Images

Godsdiensten hebben duizenden jaren ervaring in het manipuleren van emoties. Psycholoog David DeSteno zoekt uit hoe ze werken en schreef er een boek over: How God Works. ‘Dek al je spiegels af tijdens de rouw, dat vermindert het verdriet.’

Het overlijden van je partner of kind is een klap die nauwelijks te verwerken is. Maar het helpt misschien een beetje als je een oude Nederlandse gewoonte volgt en de spiegels in je huis afdekt.

Dat doen ze in ieder geval nog steeds in Ierland, met als argument dat de geest van de dode dan het huis niet langs die weg kan verlaten en verdwalen in andere werelden. En Joden doen het met het idee dat je gedachten bij de dode moeten zijn en niet bij jezelf.

Twee culturen, twee redeneringen, dezelfde mores. In zo’n geval weet David DeSteno dat hij beet heeft. Of geesten of God bestaan, dat kan de onderzoeker aan Northeastern University in Boston niet zeggen. Maar hoe een geloof uitwerkt op lichaam en geest van een gelovige, daar kan hij als psycholoog dingen over uitvinden.

Hij vertelt er regelmatig over in zijn podcast How God Works, en in het gelijknamige boek dat vorig jaar verscheen. Die spiegels? “Welke emotie je ook voelt, als je in een spiegel kijkt, wordt die intenser. Dus in een tijd van rouw vermindert het afdekken dat verdriet.”

Trucs om beter te leven

Toen DeSteno een studierichting moest kiezen, was theologie in beeld. “Ik koos uiteindelijk voor psychologie omdat ik dan experimenten kon doen en gegevens verzamelen, in plaats van debatteren over wat God wil”, lacht hij tijdens een interview via Zoom. 

“Maar ik heb me in mijn werk altijd gericht op emoties, hoe die bepalen wat we beslissen en doen in ons leven. En ik kreeg in de gaten hoezeer godsdienst gebaseerd is op het oproepen van emoties, en op allerlei andere psychologische processen. Het zijn als het ware lifehacks, trucs om beter te leven, waar duizenden jaren lang de fouten uit zijn gezeefd.”

David DeSteno, How God Works, Simon & Schuster, New York, 256 pagina’s, €35,59 (De paperbackeditie verschijnt in september 2022: €17,98)Beeld Simon & Schuster

DeSteno begon zijn exploratie van dat onderwerp met meditatie. “Daar is al veel aan onderzocht door neurologen, die wilden meten of je er bijvoorbeeld een beter geheugen van kreeg. Maar monniken en lama’s met wie ik het erover had zeiden: ‘Een beter geheugen en ontspanning is mooi, maar meditatie is bedoeld om lijden te verminderen, van jou en andere mensen’. Wij konden aantonen dat als proefpersonen acht weken mediteerden, ze vaker spontaan hulp boden aan iemand die hulp nodig leek te hebben.”

Gezonder, gelukkiger

Wat de deelnemer aan een ritueel zelf precies gelooft, blijkt daarbij niet relevant te zijn. “Als ik zeg: ik geloof in God en ik ga met kerst naar de kerk, dan gaat dat niet veel voor me doen. Maar ongeacht de religie waar ik bij hoor, als ik deel uitmaak van die gemeenschap en regelmatig de rituelen uitvoer en gewoonten navolg, dan voorspelt dat een langer, gezonder en gelukkiger leven.”

DeSteno’s boek How God Works heeft de structuur van het leven zelf: hij pluist de effecten uit van de rituelen rond geboorte, overlijden en alle levensfasen daartussenin. Wie van alle geloven het beste wil overnemen, moet wat hem betreft voor het begin van het leven bij de oosterse religies zoals hindoeïsme en boeddhisme zijn. “Die hebben de regel dat moeders na de geboorte een maand of twee praktische hulp krijgen van familie en vrienden. Dat vermindert aantoonbaar de kans op postnatale depressie.”

Rituelen voor de overgang van kind naar volwassene hebben vaak de vorm van een beproeving. Jongens van de Sataré-Mawé-indianen in het Amazonewoud trekken handschoenen aan met daarin mieren van de soort Paraponera clavata, waarvan de steek dertig keer zoveel pijn doet als die van een bij. De uitdaging is om onverstoorbaar te blijven, ondanks de pijn en de ook optredende kotsneigingen en stuiptrekkingen.

Meer om de bar dan om de mitswa

Dat hoeft van DeSteno nou ook weer niet. Maar een stevig examen waarmee iemand laat zien zijn of haar plaats bij de volwassenen waard te zijn, dat missen we in de westerse wereld. Joden hebben tenminste nog de bar of bat mitswa, waarbij de aankomende ‘zoon of dochter van het gebod’ in de synagoge voorleest uit de Thora. “Maar veel van mijn Joodse vrienden zeggen dat het bij die ceremonie tegenwoordig meer om de bar gaat dan om de mitswa...”

Eenmaal volwassen kun je volgens DeSteno veel hebben aan gebruiken uit het boeddhisme. Zelf is hij van middelbare leeftijd, en dat is volgens onderzoeken de minst gelukkige tijd in een mensenleven. Voorbij is de periode van een blakende gezondheid, met het meeste van je leven nog voor je. Maar je bent nog niet toe aan de fase dat veel mensen, zich bewust van de weinige jaren die resten, zich concentreren op hun sociale contacten en zich daar goed bij voelen.

Wat in die tussenperiode helpt, merkwaardig genoeg, is de gedachte aan het einde van je leven niet weg te drukken. Sommige boeddhisten mediteren bij een lijk. DeSteno niet. “Maar ik mediteer en ik overdenk de dood, en ik moet zeggen dat het een verschil maakt in het accepteren van veranderingen in je leven.”

Prijzen en herinneren

Als voormalig misdienaar heeft hij een zwak voor rooms-katholieke rituelen. De laatste sacramenten vindt hij een goede manier om, dankzij de biecht en de vergeving, de laatste ogenblikken te vergemakkelijken.

En voor nabestaanden is er geen beter pakket rouwverwerking dan het Joodse ‘in sjivve zitten’, in de zeven dagen na de begrafenis. Familieleden en vrienden komen langs, vaak met eten. De nabestaanden hoeven niet te letten op hun kleding of de toestand van hun huis. Ze zitten op of laag bij de grond en bepalen waar het gesprek over gaat.

“Net als bij veel andere godsdiensten prijs je dan de overledene. Eigenlijk is dat vreemd. Als ik mijn baan verlies die ik zo leuk vond, of mijn vrouw van wie ik zoveel houd verlaat me, dan wil ik helemaal niet denken aan hoe geweldig dat was, het maakt het alleen maar pijnlijker. Maar uit onderzoek blijkt dat het vastleggen van positieve herinneringen aan iemand die is overleden, het verdriet vermindert.

“Het geholpen worden door je omgeving doet dat ook. En zelfs dat lage zitten: dat gaat op den duur zeer doen, dan sta je even op. Het herhaaldelijk komen en weer verdwijnen van ongemak, weten we nu, vermindert ook verdriet.”

Zwervende zenuw

Onderzoek door psychologen en neurologen, met experimenten en MRI-scans, leggen de mechanismen bloot die maken dat dergelijke rituelen werken. De nervus vagus oftewel de ‘zwervende zenuw’, die de hersenen verbindt met hart, longen en spijsverteringsorganen, speelt er bijvoorbeeld een belangrijke rol in.

En onderzoekers aan de Johns Hopkins Universiteit in Baltimore brengen in kaart hoe de middelen werken die in de godsdiensten van de oorspronkelijke bewoners van Amerika werden gebruikt: ayahuasca, gebrouwen uit de gelijknamige liaan, of psylocibine uit sommige paddenstoelen.

Dat is overigens een hoek van de religiewetenschap die DeSteno zelf nog niet heeft uitgeprobeerd, al staat het wel op zijn verlanglijst. “In twintig procent van de gevallen heb je een bad trip, ontzettend angstaanjagend. Vijf tot acht procent heeft psychiatrische hulp nodig. Daarom zijn er ook rituelen voor. De sjamaan is bij je en brengt je, door je ademhaling bijvoorbeeld, in een veilige toestand.”

Nader tot elkaar

Dit soort onderzoek opent logischerwijs de weg naar nieuwe ceremonies, die zonder spirituele verhalen recht op hun lichamelijke en geestelijke doel afgaan. In principe kan dat, zegt DeSteno. “In Silicon Valley is het ontwerpen van rituelen momenteel enorm in de mode: laten we een ritueel bedenken om onze werknemers nader tot elkaar te brengen, of een mijlpaal te vieren. Maar als je iets maakt zonder te kijken naar wat er al is, mis je een hoop wijsheid over wat werkt.”

Aanpassen van die wijsheid kan wel, moet zelfs: “Als wij voor dit interview bij elkaar hadden gezeten, zou onze hartslag gelijk zijn gaan lopen, en onze ademhaling ook, zeker als we ook nog samen zouden bidden of bewegen. Dat brengt ons nader tot elkaar. Maar via Zoom gebeurt dat niet.

“En neem in sjivve zitten. Een van de voorschriften is: kijk niet in een spiegel. Zit je in sjivve via Zoom, dan zie je juist de hele tijd ook jezelf op het scherm! Dus de vraag is: hoe kunnen we wetenschap gebruiken om dat soort rituelen aan te passen aan situaties waar ze niet voor bedacht werden?”

Lees ook:

Wie klinkt geloofwaardiger, de wauwelende wetenschapper of de zwammende zenmeester?

Wat maakt een (onzin)tekst geloofwaardig? Mensen blijken vooral af te gaan op wie iets zegt, en hoe geloofwaardig ze diegene vinden, weet psycholoog Suzanne Hoogeveen, die onderzoek deed naar pseudo-diepzinnige ‘bullshit’.