Over de prijzenregen van de hockeysters hing een schaduw van angst en verdriet

Het is bloedheet in Tokio, tijdens de Olympische Spelen. Als een hockeyster van het Nederlands team in de zon komt, kan er altijd iemand zijn die er een corrigerende opmerking over maakt. Dat is de afspraak, in het Oranje van bondscoach Alyson Annan. In de zon zitten kan de prestaties verminderen.

De controle in de vrouwenhockeyploeg is groot. Al jaren. Vooral van de bondscoach, maar ook van de leidende speelsters binnen het team. Wanneer iemand met een mooie auto van zijn sponsor op Instagram staat, wordt dit door Annan belachelijk gemaakt. Als iemand mooie krullen heeft en hiermee prominent ¬¬op social media staat, kan diegene een smalende opmerking van de geboren Australische krijgen. Jezelf prominent op de voorgrond plaatsen is niet de bedoeling. Het team is belangrijker dan het individu. Zo heeft ze het meegekregen van Ric Charlesworth, haar leermeester in de tijd dat ze als hockeyster voor Australië uitkwam.

De Nederlandse hockeysters beginnen deze week aan het WK dat wordt gespeeld in Amstelveen en Terrassa. De afgelopen jaren won het team alles onder leiding van bondscoach Alyson Annan, in 2015 aangesteld. Europees kampioen, wereldkampioen en olympisch kampioen in Tokio.

Toch vertrok Annan. Na ‘Tokio’ werd duidelijk dat er een angstcultuur heerste in het team. Een aantal speelsters sprak zich er, in bedekte termen, over uit. Een extern onderzoek in opdracht van de hockeybond KNHB volgde, Annan werd tijdens dit onderzoek ontslagen in januari van dit jaar. Op 31 maart publiceerde de KNHB een deel van het onderzoek. Meer dan de helft van de speelsters beoordeelde de groepsdynamiek als „slecht” of „zeer slecht”. Voor misstanden was weinig oog, er zouden grenzen zijn overschreden en er was kritiek op bondscoach Annan.

De hockeybond besloot om niet het volledige rapport openbaar te maken. Dat er een angstcultuur was, was evident. Waaruit die bestond, bleef onopgehelderd. De speelsters zelf waren niet tevreden met de samenvatting van de KNHB. Ze kwamen drie dagen later met een statement, waarin ze zich beklaagden over de gemiste signalen: „Het gevolg is dat er een heel verdrietige situatie is ontstaan waarbinnen zowel speelsters als stafleden zijn geschaad.”

NRC deed de afgelopen maanden onderzoek naar de cultuur binnen de vrouwenhockeyploeg, een van de succesvolste Nederlandse sportteams in de moderne tijd. NRC sprak met 36 direct en indirect betrokkenen, vaak meerdere keren. Onder hen zijn oud-speelsters, coaches, assistenten, medisch specialisten, managers, bestuursleden van hockeyclubs en ouders van internationals. De feiten in dit verhaal werden steeds door meerdere bronnen bevestigd. Alle betrokkenen spraken op basis van anonimiteit – hun namen zijn bij de redactie bekend. Niemand wil in de hockeywereld bekendstaan als degene die opstond tegen Annan.

Uit het onderzoek rijst het beeld op van een cultuur waarin bondscoach Annan 24 uur per dag totale controle eiste over alles en iedereen. Een team waarin nauwelijks ruimte was voor het individu, speelsters continu op hun tenen liepen en alles in het teken stond van prestaties. Hoe lager iemand in de hiërarchie stond, hoe slechter diegene in de regel werd behandeld. Emotionele en medische grenzen werden overschreden door leidinggevenden. Signalen hiervan zijn sinds 2017 herhaaldelijk naar de KNHB gegaan, maar de hockeybond koos ervoor om Annan te behouden als coach.

Het Nederlandse hockeyteam heeft de afgelopen maanden met praat- en groepssessies de problemen proberen op te lossen. Dat gebeurde onder leiding van de Duitse interim-bondscoach Jamilon Mülders. Met hem aan het roer begint het Nederlands team zaterdag aan het WK. Een team dat nog altijd last ondervindt van de gebeurtenissen voor en tijdens de gouden Spelen van Tokio.

Een sportief trauma

Het Nederlands hockeyteam krijgt in 2016, een jaar na de aanstelling van Annan, een sportief trauma te verwerken. Op de Olympische Spelen van Rio de Janeiro moet favoriet Nederland het in de finale opnemen tegen Groot-Brittannië. Ondanks een 3-1 voorsprong ziet Oranje de tegenstander terugkomen tot 3-3 en daarna de shoot-outs beter nemen.

Na het toernooi vertrekken leidende en mondige speelsters als Maartje Paumen, Naomi van As en Ellen Hoog. De ploeg moet op zoek naar een nieuwe balans en Annan – die mag blijven na de teleurstelling – handhaaft een harde topsportcultuur. Iedereen staat continu op scherp. Zeker de mindere speelsters. Meerdere mensen merken dat Annan speelsters de ene keer wél en de andere keer niet begroet als ze voorbijloopt. Op een toernooi kun je als speelster de hele periode genegeerd worden. Het geeft sommige speelsters het gevoel dat ze „minderwaardig” zijn.

„Alyson creëert een prestatieklimaat van extreme hardheid, waarin alleen de sterksten overleven. Dat is wat ik voelde. Als ik een arm over een schouder legde bij een jeugdspeelster, die het privé moeilijk had, mocht dat niet van Alyson”, zegt een voormalig coach die in het verleden met Annan werkte. Een speelster, die anoniem wil blijven maar dit verhaal wel bevestigt, moet tussen twee trainingen door bij Annan komen. Ze krijgt te horen dat ze afvalt. Ze is zwaar teleurgesteld en wordt emotioneel. Ze besluit om even een moment voor zichzelf te nemen om het te verwerken aangezien ze een half uur later wel nog aan de tweede training van de dag moet meedoen. Ze loopt de toiletten in. Als ze moet huilen, komt ze Annan tegen, die volgens de speelster prompt in de lach schiet, bij het zien van haar tranen. De bondscoach zegt dan dat ze met anderen al een weddenschap had afgesloten, hoelang het zou duren voordat ze zou gaan huilen na het slechte nieuws.De speelster is geschokt en verdrietig na dit incident, zeker omdat ze al van slag was omdat ze onverwacht was afgevallen. Ze hekelt ook het misbruik van „de machtspositie van Alyson” in deze zaak. Ze is vooral blij dat ze daarna goed is opgevangen door familie en vrienden.

„Er wordt continu een spel met je gespeeld”, zegt een andere speelster, die aangeeft dat ze nooit wist wat er ging gebeuren en voor haar gevoel een „speelbal” was van de bondscoach.

Niet alleen sommige speelsters hadden het zwaar de afgelopen jaren. Dat geldt ook voor leden van de medische staf. Volgens meerdere betrokkenen leidt op medisch gebied veel, zo niet alles, tot discussie met de coach. Trainingsschema’s, de intensiteit van de trainingen, vetpercentages en blessures. „Medici moesten continu hun mening verdedigen tegenover Alyson. Het werd altijd een lastige discussie”, zegt iemand uit de begeleidende staf die lang met Annan heeft gewerkt. „Zij overrulet artsen en accepteert het niet om honderd procent de beslissing bij de artsen te laten. Zij wil de baas blijven spelen”, zegt een ander.

Meerdere oud-stafleden en speelsters kennen voorbeelden van blessuregevallen die door Annan onvoldoende serieus werden genomen. „Op alle gebieden passeerde Alyson standaard haar eigen staf. Als een fysiotherapeut zei dat ze niet kon trainen, zei Alyson dat dit wel kon. Of tegen artsen zei ze dat ze te voorzichtig waren. Deze cultuur is in stand gehouden door de begeleiding”, zegt een lid van het begeleidingsteam van Oranje.

Diverse mensen beginnen over de obsessie van Annan met vetpercentages. Meerdere speelsters moesten afvallen van de bondscoach. „Meisjes moesten altijd dunner”, zegt een voormalig staflid.

Deze obsessie met gewicht beperkt zich niet tot de bondscoach. Begin 2019 heeft een speelster, die anoniem wil blijven, een telefonisch gesprek met de diëtiste van het Nederlands team. Die zegt dat de betreffende speelster, lang en slank, toch echt minder moet eten en moet afvallen. De speelster is met stomheid geslagen omdat de diëtiste haar nooit in levenden lijve heeft gezien. De speelster zegt dat ze er psychisch geen last van heeft gehad, omdat ze een „gezond zelfbeeld” heeft, maar dat dit zeker niet bij al haar teamgenoten zo hoeft te zijn.

Zwakte tonen is niet de bedoeling, merken speelsters en stafleden. Als een speelster tegen iemand van de begeleiding zegt dat ze moe is en misschien wat rustiger aan moet doen op een training, laat Annan later blijken dat ze dat heeft gehoord. Ze vraagt aan die speelster of ze de avond ervoor misschien te veel heeft gedronken.

Sterke punten

Voor de buitenwereld blijft de teamcultuur onzichtbaar. Toch zijn er zeker sinds 2017 bij de hockeybond signalen afgegeven over de werkwijze van Annan. Een betrokkene die aan de bel trok bij de bond, bevestigt dat. Maar de KNHB begint geen onderzoek en grijpt niet in. Annan is ook geen onbekende bij de bond. Ze was eerder assistent bij de vrouwen onder bondscoach Marc Lammers in 2004 en daarna coach van Meisjes A en Jong Oranje. Een lid van de staf die bij de bond klaagt over Annan krijgt te horen dat de bondscoach ook heel veel sterke punten heeft. „De KNHB vond het moeilijk om hun paradepaardje te offeren, die zoveel gouden medailles haalde”, zegt de betrokkene.

Na het gewonnen WK van 2018 in Londen wordt door technisch directeur Jeroen Bijl met een select gezelschap van het team gesproken, bevestigen diverse betrokkenen, onder wie een oud-speelster. Het gaat dan al uitvoerig over de „onveilige cultuur” binnen het team. Een staflid dat een jaar later bij Bijl weer expliciet aangeeft dat de ongezonde cultuur binnen Oranje „de grootste vijand” van het team is, hoort verder niets meer. Er wordt ook niets met de signalen gedaan. Het team blijft toernooien winnen, dat verbloemt veel.

Het vizier gaat op de Olympische Spelen van Tokio, waar het trauma van Rio weggewerkt moet worden. Dat gebeurt. Argentinië wordt in de finale met 3-1 verslagen. De beelden van een uitzinnig team, in een door coronamaatregelen leeg stadion, gaan de wereld over. Een voormalig staflid van Oranje: „De tranen die je ziet bij de speelsters, zijn dat tranen van blijdschap of van opluchting?”

Annan wordt bij thuiskomst, op het Olympic Festival in Scheveningen, benoemd tot ‘lid van verdienste’ van de KNHB. Uit handen van bondsvoorzitter Erik Cornelissen ontvangt zij een erespeld.

Clubs uit de hoofdklasse zijn minder blij, als ze merken hoe hun speelsters terugkeren. Diverse bestuurders vertellen aan NRC dat zij „depressieve” of geblesseerde speelsters terugzien op de club.

De zorgen over de cultuur binnen Oranje zijn ook niet voorbij. Topclubs beklagen zich bij de hockeybond, er wordt gebeld met het bondsbureau. Een groep speelsters stelt een bericht op aan de KNHB op om hun beklag te doen over de prestatiecultuur. Deze groep zoekt contact met de hockeybond.

Xan de Waard(rechts), een van de drie aanvoerders van het Nederlands hockeyteam tijdens het WK, juicht om een doelpunt in een Pro League-wedstrijd tegen China vorige maand in Rotterdam.

Contact met de pers

Op maandag 1 november 2021 komt de selectie bij elkaar, samen met de verantwoordelijken van de KNHB. Ze zullen de evaluatie van de Olympische Spelen bespreken , die voor Annan – ondanks het succes – slecht is uitgepakt. Deze sessie loopt niet zoals verwacht voor de speelsters, waarna een aantal van hen contact heeft met de pers. Woensdag 17 november komt via de NOS naar buiten dat speelsters – die anoniem willen blijven – zich bij de KNHB hebben beklaagd over de angst- en zwijgcultuur in het Nederlands team. Een paar dagen later wordt door het AD, wederom na anonieme gesprekken, een beeld geschetst van de pesterijen onder Annan.

De KNHB stelt dan een onafhankelijk onderzoek in naar de prestatiecultuur van het Nederlands team en huurt daarvoor een externe partij in. Dit onderzoek leidt uiteindelijk tot het deels gepubliceerde rapport en het vertrek van Annan – nu bondscoach van de Chinese vrouwen.

Nog altijd zijn niet alle speelsters tevreden over de afhandeling door de hockeybond. „De KNHB moet intern iets aan het beleid doen. Ze hadden meer mensen van ons team moeten betrekken bij evaluaties. Het is niet goed genoeg, wat ze met de signalen hebben gedaan”, zegt middenvelder Marloes Keetels desgevraagd, een week na dat statement, na de finale van de EHL tussen Amsterdam en Den Bosch in april. Ze merkt dan ook nog op, over de staat het Nederlands elftal: „Wij waren elkaar een beetje uit het oog verloren.”

Interim-bondscoach Mülders wil geen vaste aanstelling. De hockeybond, waar ‘td’ Bijl inmiddels is vertrokken, kiest voor Paul van Ass, eerder bondscoach van de mannen. Hij gaat na het WK aan de slag. Zijn taak lijkt geen eenvoudige. Volgens meerdere betrokkenen is de sfeer bij Oranje nog steeds troebel. Oudere speelsters hebben een heel andere visie op de prestatiecultuur dan de ‘middengroep’ en de jongeren.

Verschillende speelsters vertellen aan NRC dat „het proces” waarin ze nu verkeren pittig is. „We moesten als team loskomen van oude patronen die we liever anders zien. Soms ben je niet jezelf geweest. Nu staan we meer open voor elkaar. We weten beter van elkaar wat er speelt. Irritaties worden eerder geuit”, vertelde Xan de Waard vorige maand na een Pro League-duel met het China van Annan. De Waard is recent door het team gekozen tot een van de drie aanvoerders.

Het was ook De Waard die na Tokio een van de voorvechters was voor een andere cultuur. Zij is voor gelijkheid binnen het team en is fel tegen een sterke hiërarchie. Zij wil dat elke speelster, elk mens, gelijk wordt behandeld. Ze hoopt dat mensen begrijpen dat de Nederlandse tophockeysters geen „prinsesjes” zijn, die mentaal weinig kunnen verdragen, maar rasechte topsporters, die in een gezonde en duurzame cultuur willen presteren.

„Met die beeldvorming ben ik helemaal klaar”, zegt De Waard. „Wat we vroeger deden was topsport, en het is nog steeds topsport. Alleen zijn wij als speelsters van mening dat het op een andere manier kan dan hoe het ging. Open. Meer communicatie met elkaar. Keihard in het veld, maar menselijker naast het veld.”