Een land, twee systemen: Hongkong 25 jaar later

Aan de vooravond van 1 juli 1997 deelde de prodemocratische politica Emily Lau (70) in het centrum van Hongkong ansichtkaarten uit, om het moment te markeren waarop Hongkong, ruim 150 jaar lang een Britse kolonie, in Chinese handen terugkeerde. Lau vierde de machtsoverdracht niet, maar ze protesteerde evenmin.

‘We accepteerden het’, zegt ze. ‘De mensen die bang waren, waren vertrokken. Zij die achterbleven, hadden een afwachtende houding. Veel mensen vonden: we zijn Chinees, en Hongkong ligt op Chinese bodem. We wilden de Britten niet vragen om te blijven, en we wilden geen onafhankelijkheid. Sommigen van het prodemocratische kamp vroegen een terugkeer naar China, maar met democratie.’

Nu vrijdag het 25ste jubileum van de overdracht wordt gevierd, in het bijzijn van de Chinese president Xi Jinping, is de sfeer in Hongkong heel anders. Na maanden van protesten in 2019 – tegen toenemende invloed van Beijing – sloeg de Chinese overheid terug met de invoering van een Nationale Veiligheidswet en de hervorming van het kiessysteem. Die werden gebruikt om tegenstanders te muilkorven, en de geleidelijke democratisering van Hongkong terug te draaien.

Inmiddels zijn 189 mensen onder de Veiligheidswet gearresteerd, onder wie parlementsleden, advocaten, journalisten en academici. De oppositie is uit het parlement verdwenen, tien onafhankelijke media zijn opgedoekt en geschiedenisboeken worden herschreven. Xi’s tweedaagse bezoek aan Hongkong werd in de Financial Times beschreven als dat van ‘een keizer die zich triomfantelijk naar een rebelse buitenpost begeeft die eindelijk door zijn generaals is verpletterd’.

Overeenkomst bij overdracht

‘Niemand had kunnen voorspellen dat dit zou gebeuren’, zegt Lau, voormalig partijvoorzitter van de Democratische Partij en een van de weinige oppositieleden die nog met buitenlandse media durven te spreken. ‘We waren bezorgd dat onze vrijheid zou afnemen, maar niet dat het zo erg zou worden. Onze vrijheden, onze veiligheid, de rechtsstaat: alles is aan het afbrokkelen. Veel van mijn vrienden en partijgenoten zitten in de gevangenis, anderen hebben Hongkong verlaten.’

Westerse overheden beschuldigen Beijing ervan de afspraken rond Hongkong niet na te leven. Volgens een overeenkomst tussen China en het Verenigd Koninkrijk zou Hongkong na 1997 vijftig jaar lang politieke, economische en juridische autonomie behouden, volgens het principe ‘één land, twee systemen’. In de Basiswet, de officieuze grondwet van Hongkong, stond dat inwoners geleidelijk algemeen kiesrecht zouden krijgen.

‘‘Één land, twee systemen’ was een briljant concept’, zegt Chris Patten (78), die Hongkong als laatste Britse gouverneur bestuurde. ‘Het loste veel politieke en morele moeilijkheden op rond de overdracht, zowel voor China als het Verenigd Koninkrijk, en het garandeerde dat de Hongkongers vijftig jaar lang hun levensstijl zouden behouden. Maar dat is natuurlijk kapotgemaakt door Xi Jinping.’

Muzikale protesten

De eerste jaren werd veel geprotesteerd in Hongkong, maar Beijing liet betijen. In 2003 demonstreerden 500 duizend mensen tegen een Nationale Veiligheidswet, die werd ingetrokken. ‘Er waren grote protesten, maar daar kwam geen politie aan te pas’, zegt Lau. ‘De Lonely Planet noemde de vredige, kleurrijke en muzikale protesten zelfs als reden om naar Hongkong te komen. Zolang Beijing zichzelf beheerste en Hongkong met rust liet, liep alles op rolletjes.’

Steeds meer Hongkongers voelden zich thuis in China, maar rond 2012 volgde een kentering. Chinese steden haalden Hongkong economisch in, en steeds meer Chinezen van het vasteland kochten vastgoed en luxegoederen in Hongkong, met stijgende prijzen en ergernis tot gevolg.

Met Xi Jinping kwam bovendien een president aan de macht die veel minder geduld had met activisten, mensenrechtenadvocaten of Hongkongse democraten. Toen hij in 2014 het beloofde algemeen stemrecht beperkte tot vooraf goedgekeurde kandidaten, brak de Umbrella Movement uit. Dat bleek een opmaat voor veel grotere en gewelddadiger protesten in 2019.

‘Sommige oppositiefiguren riepen openlijk op tot Hongkongse onafhankelijkheid, beledigden de nationale vlag, vernielden openbare voorzieningen en vielen regeringsgebouwen aan’, zegt Liu Shuyong (81), hoogleraar geschiedenis aan de Lingnan Universiteit in Hongkong. ‘In die omstandigheden kon de centrale overheid niet anders dan vastberaden optreden.’

Buitenlandse spanningen

Liu, afkomstig van het vasteland, volgt de ontwikkelingen in Hongkong al meer dan veertig jaar, en becommentarieerde de overdracht in 1997 als gastpresentator op de Chinese staatszender CCTV International. Zijn visie op de geschiedenis van Hongkong komt overeen met de officiële visie. ‘In de hele wereld hadden de meeste Chinezen een gevoel van trots over de terugkeer van Hongkong’, zegt hij. ‘Het voelde als een feestdag.’

Volgens Liu is ‘één land, twee systemen’ nog steeds intact: Hongkong is geen staatsgeleide markteconomie, zoals de rest van China. Maar het is niet altijd makkelijk geweest, door economische problemen, opkomend populisme, maar ook buitenlandse spanningen. ‘De oppositie in Hongkong is steeds jonger en radicaler geworden. Sommige westerse landen hebben achter de schermen de vlammen aangewakkerd door Hongkong te gebruiken om China’s ontwikkeling in te dammen.’

Liu is positief over de toekomst, en hoopt vooral dat economische ontwikkeling de politieke spanningen kan verminderen, in lijn met de Chinese overheidsvisie. Maar dat staat mijlenver van hoe de oppositie het ziet. ‘De tweede helft van de vijftig jaar zullen heel moeilijk zijn’, zegt politica Lau. ‘Maar we zullen blijven vechten voor waar we in geloven, op een vredige manier. We geven niet op. Ik bezoek vaak mijn vrienden in de gevangenis, en die denken er ook zo over. Het is niet voorbij.’