Kan de overheid het boerenprotest nog aan?

Sommige boeren gingen volgens premier Mark Rutte „ver, echt ver over alle grenzen heen” met hun acties op snelwegen. Dat zei hij dinsdagmiddag, vanaf de NAVO-top in Madrid. „Je gaat geen mest uitrijden op de snelweg”, zei hij. „Je gaat geen doorgaande wegen blokkeren met je trekker, je gaat niet een politieauto de berm inrijden, en je gaat geen brand stichten voor het stadhuis.” Rutte zei dat er zou „worden opgetreden”.

Dat was pas het begin.

Een paar uur later, op dinsdagavond, braken tientallen joelende boeren door een politieblokkade voor het woonhuis van minister Christianne van der Wal (VVD). De situatie was zo bedreigend, dat agenten voor „hun eigen veiligheid” moesten kiezen. Dezelfde avond belaagden andere boeren in Stroe met hamers en ijzeren staven een politiebus, en stichtten brandjes. Ze hadden even daarvoor banden van politiebussen lekgeprikt.

Lees ook Kamerleden kunnen hun werk niet meer doen door terreur en intimidatie

Rutte bekeek de beelden „met afschuw”, zei hij woensdag. Vlak erna maakte CDA-Kamerlid Derk Boswijk bekend voorlopig geen zittingen van de Tweede Kamer bij te wonen. Hij blijft thuis bij zijn gezin, twitterde hij. „Gisterenavond toen ik nog aan het werk was is er thuis bezoek geweest in het bijzijn van mijn kinderen van 4 en 7 jaar (!).” Er hadden ook bij hem boeren voor de deur gestaan.

Kan de overheid het boerenprotest nog aan? Het antwoord in vijf delen.

1 Hoe treedt de politie tot dusverre op?

„Uitgangspunt is dat we de boeren aanspreken en verzoeken weg te gaan”, zei politiechef Willem Woelders van de Landelijke Eenheid dinsdagmiddag. „Waar nodig en mogelijk delen we boetes uit bij overtredingen of moeten we mensen aanhouden.” Dat gebeurde dinsdag al op meerdere plekken. Op de A9 hield de politie boeren aan die een politieauto hadden geramd. In Oost-Nederland werden twee trekkers in beslag genomen. In Stroe, waar de boeren de snelweg blokkeerden, gebruikte de politie een stroomstootwapen, en werd later ook de ME ingezet.

Door heel Nederland noteerde de politie sinds dinsdag „enkele aanhoudingen, tientallen bekeuringen en een aantal inbeslagnames”. Vorige week werden volgens de politie ook al „enkele honderden bekeuringen” uitgeschreven.

In de loop van woensdag verhardde de toon. Toen in Oost-Nederland tien mensen werden aangehouden voor protesten op dinsdagavond, zei politiechef Janny Knol: „Als je gisteravond niet bent aangehouden, betekent dit niet dat je hiermee wegkomt.” Gerrit van der Burg, topman van het OM zei woensdag dat inmiddels boeren zijn gearresteerd op verdenking van openlijke geweldpleging en poging tot doodslag. „Het OM laat het er niet bij zitten en pakt ze hard aan”, zei hij.

2 Heeft de politie de protesten onder controle?

Nee, zegt de politie zelf. „Het onvoorspelbare karakter en de mogelijke massaliteit van deze acties maakt dat we niet overal konden voorkomen dat boeren toch met tractoren de weg op zijn gegaan, of dat we in alle onveilige gevallen direct konden ingrijpen”, zei Willem Woelders dinsdag. „Per situatie is gekeken naar wat op dat moment voor de politie haalbaar en het meest effectief is.”

Voor de grote demonstratie vorige week in Stroe werden „afspraken met boeren” gemaakt, zei Woelders. Maar de acties zijn nu versnipperd, en volgens de politie „niet meer gecoördineerd”. „Dat maakt de demonstraties onvoorspelbaar en onveiliger”, stelt Woelders.

Vooralsnog worden autoriteiten voortdurend verrast door telkens weer nieuwe boerenblokkades en protesten: woensdagmiddag reden meer dan vijftig tractoren de A1 op bij Oldenzaal. En hoewel er op het ministerie van Landbouw vooraf zorgen waren dat het stikstofbesluit tot dreigende situaties kon leiden, maakte de NCTV de inschatting dat er geen reden was voor extra beveiliging van minister Van der Wal. Er was geen beveiliging bij haar woonhuis toen ze daar ruim twee weken geleden voor het eerst door boeren werd opgezocht. Of de AIVD is ingeschakeld om vooraf informatie te verzamelen over komende boerenacties is onbekend. De Wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten maakt inzet mogelijk als de „democratische rechtsorde” in het geding is.

Naast de onvoorspelbaarheid van de boerenacties is de trekker een probleem. Die laat zich moeilijk tegenhouden. Om wegafzettingen rijden boeren gewoon heen. Een paar trekkers zijn genoeg om een snelweg te blokkeren. Woensdag opperde Woelders in de Volkskrant een lokaal trekkerverbod. „Ik kan me voorstellen dat het ons zou helpen.” Hij zei ook dat de politie de mogelijkheid „verkent” om „al op te treden als we een boer op een trekker zonder kentekenplaat zien rijden”. Maar verboden voor trekkers, bijvoorbeeld om de snelweg op te rijden, werden vorige week massaal genegeerd.

3 Pakt de politie de boeren anders aan dan andere actievoerders?

In 1980 werden pantserwagens en tanks afgestuurd op de barricades rond een gekraakt pand in de Vondelstraat in Amsterdam. In 2006 hielp het leger de ME met veertig militairen en vier tanks bij de ontruiming van het bezette Fort Pannerden in Lingewaard. En woensdag nog werden 22 demonstranten van klimaatprotestgroep Extinction Rebellion gearresteerd bij een protest van het hoofdkantoor van de Belastingdienst in Den Haag.

De meeste boeren blijft dit alles bespaard, vooral bij wegblokkades. Volgens Jan Struijs, voorzitter van de grootste politievakbond, gebeurde dat uit zorg voor de veiligheid van weggebruikers. Deze week zei hij in NRC: „Je kunt wel alle boeren op een rijksweg arresteren, maar dan staan hun tractoren er nog en ben je vijf uur bezig die voertuigen weg te halen.” Struijs zei dat hij wel begrijpt dat er voor bekeuringen en overleg wordt gekozen. „Uiteindelijk zijn politiemensen ook verantwoordelijk voor de veiligheid op de wegen.”

4 Is de inzet van het leger een serieuze optie?

Het leger wordt al ingezet, zij het spaarzaam, en alleen met materieel. Verder wil Defensie voorlopig niet gaan. Vorige week gebruikte de politie twaalf verzwaarde Scania-vrachtwagens van defensie om te voorkomen dat boeren naar het centrum van Den Haag zouden trekken. Deze week werd onder meer op dinsdag op de A1 bij Kootwijkerbroek een legertruck met dieplader ingezet. Die kon enkele in beslag genomen trekkers van protesterende boeren afvoeren.

Een woordvoerder van Defensie zegt dat nieuwe aanvragen voor hulp „vooralsnog niet aan de orde zijn, maar dit kan natuurlijk snel veranderen”.

Een nachtmerrie-scenario voor Defensie is dat schermutselingen tussen boeren enerzijds en politie en ME anderzijds uit de hand lopen. Als Defensie dan te hulp moet schieten, kunnen Nederlandse soldaten tegenover burgers komen te staan. Ook massaal controleren door het leger van snelwegen en opritten om te voorkomen dat trekkers de snelweg opgaan, wil het kabinet vermijden. Dat vestigt het beeld van Nederland in staat van beleg.

Lees ook Boze boeren zijn echt wel welkom in Den Haag, maar laat de trekkers thuis

5 Is het boerenprotest zich aan het verbreden?

Afgaand op beelden van demonstraties: niet zo snel. Op diverse plekken hebben tientallen anti-overheidsactivisten en antivaxers zich bij de boerenprotesten gevoegd. Dat gebeurde dinsdag op de Haagse Koekamp en vorige week woensdag op het Malieveld. Ze waren te herkennen aan hun buttons en stickers. Kamerleden van Forum voor Democratie zoals Gideon van Meijeren hebben enkele keren boerenprotesten toegesproken, maar oogstten dinsdagmiddag niet veel applaus.