Met debat over grenscontroles in Belfast ligt Brexit weer op tafel

De grote man, de leider die boven alle partijen staat, komt Noord-Ierland uit het slop trekken. Zo presenteerde de Britse premier Boris Johnson zijn bezoek van maandag in een opiniestuk in de Belfast Telegraph. Hij kwam de politieke impasse doorbreken, schreef Johnson, opdat het regionale bestuur zich weer kon richten op alledaagse zaken. „Scholen. Ziekenhuizen. De kosten voor het levensonderhoud.”

Maar dan moet de Europese Unie wel bereid zijn tot aanpassing van het ‘protocol’ dat sinds Brexit de handelsstromen naar Noord-Ierland regelt. Als de EU de poot stijf houdt, schreef Johnson, zou hij moeten optreden door nieuwe wetgeving te introduceren. In een wrevelig telefoontje naar Brussel had zijn minister van Buitenlandse Zaken Liz Truss vorige week al gedreigd de grenscontroles tussen Groot-Britannië en Noord-Ierland te schrappen. Dinsdag zou ze de details bekendmaken.

Zo voorkomend als Johnson zich in zijn schrijven opstelt tegenover de Noord-Ierse partijen, zo fel is de Britse toon jegens de EU. En vice versa. Het eenzijdig wijzigen van een afspraak is onacceptabel, klonk het al in Brussel, en vraagt om repercussies. Zonder protocol geen handelsakkoord. Het woord ‘handelsoorlog’ hangt in de lucht.

1 Wacht even, waarom gaat het nu wéér over Brexit?

Alweer ruim twee jaar geleden verklaarde Johnson dat Brexit „done” was. Het handelsakkoord met de EU, waarin na lang touwtrekken ook overeenstemming was bereikt over de Europese buitengrens, functioneert. Maar niet naar tevredenheid van de Noord-Ierse unionisten.

Om de Noord-Ierse vrede te handhaven, die bijna 25 jaar geleden werd gesloten na decennia van extreem geweld, is afgesproken dat de Europese buitengrens – met bijbehorende grenscontroles – niet op het vasteland tussen het Verenigd Koninkrijk en Ierland kwam te liggen, maar in zee tussen Noord-Ierland en Groot-Brittannië. De unionisten, die bij het VK willen horen, vinden dat oneerlijk.

Die onvrede is niet nieuw, maar wel opgelaaid sinds de unionistische partij DUP op 5 mei de lokale verkiezingen heeft verloren. Voor het eerst is Sinn Féin, de partij die op termijn aansluiting wil bij Ierland, de grootste. In het Goedevrijdagakkoord is in 1998 afgesproken dat de macht tussen de twee blokken, nationalisten en unionisten, wordt gedeeld. Maar de DUP weigert nu regeringsdeelname, uit onvrede met dat protocol.

Het verzet tegen het protocol lijkt vooral een principekwestie. Tot op heden profiteren Noord-Ierse bedrijven vooral, met hun tussenpositie als onderdeel van zowel de Europese als de Britse markt. Bovendien vinden de meeste Noord-Ieren volgens onderzoek dat een nieuwe regering prioriteit moet geven aan gezondheidszorg en welvaart, niet aan het protocol.

Lees ook Noord-Ieren bewegen weg van traditionele tweedeling

2 Waarom drijft Londen deze kwestie zo op de spits?

Johnson, die zelf met de EU onderhandelde over het protocol (en dat indertijd verkocht als „een geweldig akkoord”), houdt zijn verklaring simpel: „Noord-Ieren hebben een bestuur nodig, en dat hebben ze niet, omdat één gemeenschap in Noord-Ierland de huidige werking van het protocol niet accepteert. Dat moeten we oplossen.”

Was politiek maar zo eenvoudig. Ongetwijfeld wil Johnson de bestuurlijke impasse in Belfast doorbreken. Zijn dreigement moet echter vooreerst worden gezien als onderhandelingstactiek. Johnson denkt dat hij er sterker voorstaat dan voorheen, omdat de EU gezien de oorlog in Oekraïne en de economische pijn die daarmee gepaard gaat, zich nu geen risico op een handelsoorlog met het VK kan permitteren.

Volgens de Ierse minister van Buitenlandse Zaken, Simon Coveney, test Johnson zo de nieuwe verhoudingen met de EU, ook met het oog op „bigger things”, zoals de Finse en de Zweedse toetreding tot de NAVO. Johnson heeft sinds de Russische invasie in Oekraïne gezag opgebouwd in Europa met zijn ferme verbale optreden en snelle en royale wapenleveranties.

Bovendien kan Johnson persoonlijk wel een succesje gebruiken, na het verlies van zijn Conservatieve Partij bij de lokale verkiezingen, mede veroorzaakt door de ophef over de werkfeestjes die hij bijwoonde tijdens de coronalockdowns. Evengoed wil Truss in een goed blaadje komen bij de Brexiteers in de partij, met het oog op eventuele opvolging van Johnson.

Niet iedereen juicht hun spierballentaal toe. Er zijn ook veel Conservatieven tegen het eenzijdig aanpassen van het protocol. En de Britse bevolking zit er ook niet op te wachten dat Brexit het komende jaar weer het parlement kaapt, terwijl hun dagelijkse kosten de pan uit rijzen en het zorgstelsel piept en kraakt.

3 Heeft de EU nog onderhandelingsruimte?

Zeker. Sterker: er wordt al lang onderhandeld over de technische implementatie van het protocol. Over wie de statistieken bijhoudt, bijvoorbeeld. „De EU heeft onvermoeibaar creatieve en duurzame oplossingen voorgesteld”, verklaarde EU-vicevoorzitter Maroš Šefčovič vorige week, en de Britse regering zou daar een voorbeeld aan kunnen nemen, zei hij.

Maar de unie is unaniem, aldus Šefčovič: „Herzien van het protocol is geen optie”. De EU wil dus wel praten over hóé de grenscontroles kunnen worden uitgevoerd, maar niet tornen aan het principe van grenscontroles op zee, zoals Johnson nu dreigt te doen.

4 Gaat dit Noord-Ierse conflict verder escaleren?

Dat is niet te zeggen. Maandag bereikte Johnson in Noord-Ierland nog geen doorbraak. Als hij vasthoudt aan zijn dreigement en als Truss dinsdag aankondigt de grenscontroles te schrappen, kan dat theoretisch uitmonden in een handelsoorlog tussen de EU en het VK. Maar daar zit niemand op te wachten.

Als Johnson uit de boom klimt, maar de DUP niet tevreden kan stellen, houdt de politieke verlamming in Noord-Ierland aan en dreigen daar nieuwe verkiezingen.

Eén ding is zeker: het zal de komende tijd weer vaak over Brexit gaan.