Waarom een Nederlandse kolencentrale bijna een miljard verdient door niet te draaien

Het is nauwelijks nog rook te noemen, wat er woensdag uit de schoorsteen komt van de elektriciteitscentrale op de Maasvlakte onder Rotterdam. Een pluimpje. Wasem. Het is de damp van een pruttelende ketel nadat het vuur op het laagste pitje is gedraaid. Stroom levert de centrale sinds dinsdag niet meer. En toch worden hier bakken met geld verdiend.

Dit is de Onyx, de merkwaardigste kolencentrale van Nederland. Nog maar een paar jaar oud, maar nu alweer passé. Neergezet in 2015, als het vanwege het klimaat eigenlijk al niet meer kan, een kolencentrale neerzetten. Ja, de vrijkomende CO₂ zal worden opgeslagen, is de belofte. Maar nee, dat gebeurt niet.

Als Nederland in 2018 door het Urgenda-arrest gedwongen wordt minder CO₂ uit te stoten, kopen Amerikaanse investeerders de centrale voor een prikkie. Ze bieden de staat aan hem te sluiten, en zullen daar tweehonderd miljoen euro voor krijgen. Maar eind maart dit jaar bedenken ze zich. Ze hebben een beter idee. Ze laten de centrale tóch doordraaien. Dat stelt hun namelijk in staat de centrale anderhalve maand later tóch weer te laten stoppen met draaien. Klinkt totaal onlogisch, maar er is wel degelijk een logica: de logica van het kapitalisme. Dit is veel lucratiever.

En nu staat de centrale dus voor heel veel geld geen stroom te produceren. Net als twee andere centrales. Het is goed voor het klimaat, zoals de bedoeling was. Maar het kost naar schatting zeker een miljard euro meer dan de bedoeling was, blijkt uit een berekening van deze krant. En intussen moeten gascentrales het gat vullen, en dat doen ze met Russisch gas. Hoe is het zo gelopen?

2015: Nederland achter klimaatakkoord

De centrale op de Maasvlakte is eind 2015 nog geen jaar oud als Nederland zich achter het klimaatakkoord van Parijs schaart en daar de conclusie aan verbindt dat alle kolencentrales dicht moeten. De centrales moeten uiterlijk 2030 stoppen met het stoken van steenkool. Daar komt na het Urgenda-arrest nog een eis bij. Om de reductiedoelen te halen mogen drie centrales van 2022 tot en met 2024 maar 35 procent van de hoeveelheid CO₂ uitstoten die ze zouden uitstoten als ze op volle kracht zouden draaien.

Dat geldt niet alleen voor de centrale van Onyx. Ook de even verderop gelegen kolencentrale van het Duitse Uniper (voorheen Eon) en de in de Eemshaven gelegen kolencentrale van het Duitse RWE moeten onder het plafond blijven. Het zijn alle drie moderne centrales, die in 2015 en 2016 in gebruik zijn genomen. Alle drie zijn ze begin deze week stilgelegd.

En sindsdien is het kassa.

Want de uitbaters van de centrales krijgen voor het niet-draaien een zogeheten ‘nadeelcompensatie’, een vergoeding voor de misgelopen opbrengsten. 

De uitbater van de Onyx-centrale, de Amerikaanse investeringsmaatschappij Riverstone, maakt in eerste instantie gebruik van een andere regeling. Het ministerie heeft een soort veiling uitgeschreven voor kolencentrales die de boel vrijwillig sluiten. Zij krijgen daar een beloning voor. Riverstone is de enige bieder. De Amerikanen krijgen 212,5 miljoen euro als ze vervroegd de poorten sluiten, zo komen ze in december overeen. 

Maar dan zien de mannen van Riverstone dat er nog veel meer te halen valt. Op 31 maart, de dag voor de deadline, komen ze terug op die afspraak en melden ze zich alsnog aan voor de nadeelcompensatie.

Rekensom

Zij hebben dan hun sommetjes gemaakt. De winst van een kolencentrale wordt bepaald door de zogeheten dark spread: het verschil tussen de stroomprijs en de steenkoolprijs. Als daar ook nog de kosten voor de CO₂-uitstootrechten van worden afgetrokken krijg je de clean dark spread, de winst die de productie van een extra megawattuur stroom oplevert. Omdat de drie variabelen dagelijks schommelen, varieert de winstmarge van dag tot dag, en soms is die zelfs negatief. Dan zet de uitbater de centrale liever uit. De afgelopen jaren bedroeg die marge meestal een paar euro tot hooguit een paar tientjes per megawattuur – soms zelfs negatief. Als er veel stroomaanbod is door zon en wind, zoals deze week, is het voor een kolencentrale niet gunstig om te blijven draaien.

Die dagelijks variërende marge is dus wat je als uitbater misloopt, als je de centrale op pauze zet.

De nadeelcompensatie die de uitbaters van de kolencentrales krijgen, omdat ze 65 procent van hun produceerbare stroom niet mogen produceren, is echter veel hoger. Die wordt namelijk niet berekend aan de hand van de daadwerkelijk misgelopen opbrengsten, maar aan de hand van vooraf gemodelleerde opbrengsten. In een Algemene Maatregel van Bestuur (de praktische handleiding die beschrijft hoe een wet moet worden uitgevoerd) van vorig jaar wordt een ‘peildatum’ opgevoerd, een specifieke dag die de basis vormt voor de compensatie die de stroombedrijven krijgen. De termijnprijzen op die dag bepalen de compensatie voor drie jaar.

Die peildatum wordt 21 december 2021. De regeling moet in 2022 ingaan en dus is er enige haast bij; het besluit moet nog voor het einde van het jaar in het Staatsblad worden gepubliceerd. De dag voor de publicatiedatum is gedefinieerd als de peildatum.

Roerige tijd

Het is een roerige tijd op de energiemarkten. De aardgasprijzen gaan vanwege de Russische spanningen door het dak, en de stroomprijzen daardoor ook. Sowieso pieken de prijzen voor grondstoffen op de termijnmarkten vaak tegen het einde van het jaar, zegt Hans van Cleef, energiemarktkenner bij ABN Amro. ‘Handelaren moeten hun posities afdekken, zeker weten dat ze genoeg hebben ingekocht. Dat zie je hier ook.’

De prijs voor steenkool stijgt echter lang niet zo hard als die voor aardgas en elektriciteit. Bovendien daalt de CO₂-prijs stevig, doordat veel handelaren die rechten dan in de verkoop doen. Niemand wil tussen Kerst en Oud en Nieuw met te veel CO₂-rechten zitten, zegt Van Cleef. ‘Je weet nooit wat daarmee gebeurt, en dan wil je niet op vakantie zijn.’

Het resultaat is een enorme piek in de dark spread: de winstmarge voor kolencentrales. Die gaat die week zomaar richting 200 euro per megawattuur, voor stroom die een jaar later geleverd zal worden. In de berekening van de nadeelcompensatie zit weliswaar een voorbehoud dat er bij zo’n sterke piek op de peildatum naar een gemiddelde over de voorafgaande tien dagen wordt gekeken, maar dan nog lijkt de vergoedingsgrondslag tegen de 100 euro uit te komen, zeker vijf keer zo veel als normaal. ‘Het is een hoogst ongelukkig moment geweest om die compensatie te bepalen’, zegt Van Cleef. Twee weken later is de marge weer terug op een normaler niveau van een paar tientjes.

Fors hogere compensatie

Het betekent dat de drie kolencentrales nu door voor twee derde stil te staan honderden miljoenen meer aan compensatie krijgen dan ze zouden hebben verdiend met het produceren van stroom. De centrale van Onyx kan volgens de eigen website 5,5 miljoen megawattuur per jaar leveren. Met een plafond van 35 procent loopt de centrale 3,6 miljoen megawattuur mis. Als de grondslag voor de compensatie op 100 euro per megawattuur bedraagt, dan levert dat Riverstone dit jaar dus 360 miljoen euro op. Voor de centrale van Uniper (anderhalf keer zo groot) en RWE (twee keer zo groot) kan dat dus ruim 500 miljoen en 700 miljoen zijn. Per jaar. Het is een grove schatting en daar moeten nog wel kosten vanaf voor personeel en rentekosten, maar hoe dan ook zal de vergoeding die het ministerie moet betalen zo’n vijf keer zo hoog zijn als gedacht.

Kamerleden van onder meer GroenLinks, ChristenUnie en D66 uitten vorig jaar hun zorgen over mogelijke ‘overcompensatie’. ‘Waarom heeft de staatssecretaris niet gekozen voor een langer gemiddelde bij het bepalen van de prijs?’, was een van de vragen. Antwoord: ‘Voor deze methode is gekozen omdat hiermee de prijsinformatie zo dicht mogelijk bij de inwerkingtreding van de maatregel is, maar de prijzen nog niet beïnvloed zijn door de wet zelf. (…) Het uitgangspunt is dat de elektriciteitsmarkt efficiënt is en de prijsverwachtingen op dat moment de beste prijsverwachtingen zijn.’

Nee dus. Als uitgangspunt is een enorme uitschieter genomen. De elektriciteitsbedrijven verdienen nu door niet te draaien veel meer dan ze in de huidige markt zouden hebben verdiend door wel te draaien. ‘De eigenaren van de kolencentrales worden nu volledig onterecht gematst door een tijdelijke piek in de stroomprijs’, zegt GroenLinks-Kamerlid Suzanne Kröger. ‘Dit is precies wat wij wilden voorkomen met onze motie vorig jaar. Deze compensatie kan beter worden uitgegeven aan het snel bijbouwen van duurzame energie.’

Een woordvoerder van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat kan nog niet zeggen hoe groot de compensatie wordt, en welke prijs als grondslag wordt gebruikt. In juni zal hierover een brief naar de Tweede Kamer worden gestuurd. Minister Rob Jetten voor Klimaat en Energie schreef eind maart, toen Onyx kapitalistische eieren voor zijn geld koos, wel al dat de vergoedingen ‘zeer substantieel’ zullen zijn.

Summiere verklaring Onyx

Onyx zelf houdt het bij de summiere verklaring die het in maart deed uitgaan. Daarin zei het dat het de centrale toch openhield, omdat de Europese Commissie de sluitingsdeal met het ministerie nog niet had getoetst op mogelijk ongeoorloofde staatssteun. Op nadere vragen wil de woordvoerder niet ingaan. ‘Nee, daar zijn de eigenaren niet zo van. Het zorgt toch voor meer verwarring dan opheldering.’

Intussen moeten de gascentrales de luierende kolencentrales opvangen. Volgens energiedeskundige Martien Visser, lector energietransitie aan de Hanzehogeschool Groningen, komt een groot deel van het benodigde gas linksom of rechtsom uit Rusland. Dat levert Poetin enkele miljoenen euro’s per dag op.

Maar de kolencentrales draaien nu zonder te draaien beter dan ze ooit gedraaid hebben.