Direct naar artikelinhoud
Reportage

Amsterdam vertelt voorbijgangers over de duistere kant van de zeehelden op straatnaamborden

Met audiofragmenten benadrukt Amsterdam de duistere zijde van de ontdekkingsreizigers, koopmannen en admiralen waarnaar straten zijn vernoemd. Zoals Joost van Trappen Banckert die 250 levende gevangenen aan zijn romp spijkerde om de vijand schrik aan te jagen.

In drie buurten in Amsterdam-West is sinds deze week informatie beschikbaar over de achtergrond van de historische figuren waar straten naar zijn vernoemd.Beeld Joris van Gennip

Zijn er nog wel zeehelden in de Amsterdamse Zeeheldenbuurt? Ontdekkingsreizigers als Cornelis de Houtman (1565-1599) en Abel Tasman (1603-1659 ) worden in het onderwijs neergezet als respectievelijk de eerste Nederlander die Java wist te vinden en de eerste Europaan die onder meer Nieuw-Zeeland ontdekte. Zij worden in de hoofdstad geëerd met kloeke kades. Maar het zijn ook mannen, zo blijkt uit een serie audiofragmenten die het stadsbestuur heeft laten maken, die ‘extreem geweld’ gebruikten en oorspronkelijke bewoners in een koloniaal systeem dwongen.

Bewoners die zich afvragen wat Michiel de Ruyter, Willem Bontekoe of die tientallen andere zeevaarders nou eigenlijk gedaan hebben om een eigen straat te verdienen, konden natuurlijk altijd al googelen, of hun naam intikken op de speciale website van de gemeente over straatnamen. Maar sinds vorige week kunnen Amsterdammers ook een qr-code scannen die op borden en op straattegels zijn aangebracht in drie buurten. Dan kom je in een korte podcast van twee minuten meer te weten over hun negatieve rol in koloniale geschiedenis.

Cultuurstrijd om straatnamen

De qr-codes en kritische audiofragmenten zijn het resultaat van een jarenlange cultuurstrijd in de hoofdstad om straatnamen. Activisten vervingen de naambordjes van admiraal De Ruyter al in 2018 met die van Mien van Bree (1915-1983); een pionier in het wielrennen voor vrouwen. In de wijk IJburg schrapte burgemeester Femke Halsema een geplande vernoeming naar watergeuzen en schoof antikoloniale strijders naar voren als de Indonesische rechtsgeleerde Maria Ulfah (1911-1988) of de Curaçaose schrijver Frank Martinus Arion (1936-2015). 

De Amsterdamse straatnamencommissie werd vorig jaar na negentig jaar dienst vervangen door een adviesraad die let op diversiteit en inclusie. ‘Wij willen dat Amsterdam ieders stad wordt. Waarvan we de geschiedenis delen, onderzoeken en dan berouwen’, zei Halsema in 2019 bij het nationaal slavernijmonument.

De bewoners van de buurten, waar ontdekkingsreizigers, marineofficieren en koopmannen domineren op de straatnaambordjes, kunnen nu luisteren naar 22 biografische verhalen van 2 minuten, een podcast van een uur en een spoken word-voordracht. ‘Ik wil echte heldendaden zien’, begint een van die voordrachten. Het project werd in opdracht van de hoofdstad uitgevoerd door onder meer studenten van de Universiteit van Amsterdam en onderzoeksbureau Van Gisteren, waar publiekshistorici werken ‘met een andere kijk op het verleden’. Vorige week haperden de qr-codes nog, maar alle informatie is ook te beluisteren via de website Westcast.nl.

250 Portugese gevangenen vastgespijkerd

Zo kun je, lopend door de winderige Tasmanstraat, leren hoe Abel Tasman op zoek ging naar Terra Australis en daarbij onder meer op Nieuw-Zeeland stuitte. De eerste ontmoeting met de plaatselijke Maori-bevolking kostte vier bemanningsleden het leven, waarbij waarschijnlijk ook slachtoffers vielen onder de Maori. ‘De naam Nieuw-Zeeland wordt vandaag de dag door de Maoripartij bevraagd. Die zou te Nederlands zijn en herinneren aan kolonialisme.’ 

Andere audiofragmenten vertellen hoe Michiel de Ruyter bijdroeg aan de trans-Atlantische slavenhandel door West-Afrikaanse forten te veroveren op de Engelsen, hoe houwdegen Joost van Trappen Banckert 250 Portugese gevangenen levend vastspijkerde aan zijn romp om de vijand angst aan te jagen, maar ook hoe Jacob van Neck wel vreedzaam wist te onderhandelen met de Javaanse sultan (al ontvoerde die eerder de koning van Madagaskar om aan proviand te komen).

'Net als met de Gouden Koets’

‘Ik heb hier 25 jaar gewoond, maar geen idee wie Tasman was’, zegt Souhaila Ettoummi die haar moeder komt bezoeken. ‘Nooit afgevraagd.’ Ook de andere namen in de buurt ­– Nova Zembla, Bontekoe – zeggen de Marokkaanse Amsterdamse niks. ‘Ik denk: het is gegaan zoals het is gegaan. Laten we vooruitkijken.’ 

Ook andere voorbijgangers, een Turk, een Oekraïner en een Arubaanse, halen hun schouders op over de qr-codes. ‘Toen was dat normaal’, zegt een man die zijn hond uitlaat. Een dame in haar deuropening in de Barentszstraat: ‘Ik ga die namen toch eens googelen. Het is net als met de Gouden Koets. Als je dat paneel eenmaal hebt gezien, denk je: dat kan echt niet!’

Volgens emeritus hoogleraar koloniale en postkoloniale geschiedenis Gert Oostindie (Universiteit Leiden) is de geboden informatie feitelijk juist. Eerder adviseerde hij de gemeente over mogelijke antikoloniale strijders voor IJburg, maar bij dit project is hij niet betrokken. ‘Oké, de toon is nogal politiek correct, maar dat is niet verrassend. Dit project is nadrukkelijk bedoeld om tegenwicht te bieden aan de kritiekloze heldenverheerlijking uit de 19e eeuw.’ 

Niet schrappen

In dat opzicht zijn de audiofragmenten volgens Oostindie geslaagd. ‘Ze bieden extra informatie op een interessante manier.’ De historicus is geen voorstander van het schrappen van straatnamen. Liever voegt hij context toe. ‘Nieuwe straatnamen zijn een ander verhaal, daarmee kan een stad benadrukken dat men vandaag het verleden anders beoordeelt.’

Op het Zoutkeetsplein heeft de 55-jarige buurtbewoner Geraldo net een koffie-to-go gehaald. Wat hem betreft worden alle straatnamen in zijn buurt veranderd. ‘Je gaat toch ook niet een straat vernoemen naar een piraat of een struikrover?’ Een held is volgens de Surinaamse Nederlander een persoon die zijn eigen leven riskeert om een ander te redden. ‘Het is goed dat Nederland zich eindelijk afvraagt hoe dit land zich afgelopen eeuwen heeft verrijkt.’ Zelf woont Geraldo al vele jaren in de Van Heemskerckstraat. ‘Euh, nee geen idee wie Jacob van Heemskerck was. Moet ik toch eens opzoeken.’