Schets onder verflagen van de Nachtwacht ontdekt: ‘Geeft voor het eerst echt inzicht in maakproces’

Dat is het belangrijkste resultaat van de eerste fase van Operatie Nachtwacht, waarin het schilderij van Rembrandt uitgebreid onderzocht is. Meer dan dertig conservatoren, kunsthistorici en wetenschappers hebben de afgelopen tweeënhalf jaar onderzoek gedaan naar het schilderij.

Een van hun vragen was hoe Rembrandt het schilderij heeft gemaakt. Daarnaast werd onderzoek gedaan naar de conditie van de Nachtwacht. Ten derde is onderzocht hoe het doek zo goed mogelijk bewaard kan worden.

Verfhuid

Met de huidige onderzoekstechnieken is het beter mogelijk door de verflagen te kijken dan voorheen. Met geavanceerde imagingtechnieken is de volledige verfhuid van het schilderij in kaart gebracht. De door Rembrandt toegepaste materialen kunnen daardoor minutieus worden geanalyseerd. Dit heeft een enorme hoeveelheid data opgeleverd, waardoor men nu beter begrijpt hoe het schilderij ontstaan is

Volgens Taco Dibbits, hoofddirecteur van het Rijksmuseum, is de ontdekking van de schets een doorbraak in het onderzoek. “We vermoedden altijd al dat Rembrandt een schets op het doek gemaakt moet hebben voordat hij aan deze waanzinnig complexe compositie begon, maar dat bleef tot dusver een veronderstelling. Doordat we beter dan ooit onder het verfoppervlak kunnen kijken hebben we nu het bewijs. Dat geeft ons voor het eerst echt inzicht in het maakproces. Het is fascinerend te zien hoe Rembrandt zoekt naar de juiste compositie.”

De onderliggende schets is het duidelijkst zichtbaar op de zogeheten calciumkaart. Dit element is het hoofdbestanddeel van een aantal pigmenten, waaronder kalk, been en ivoorzwart. Het beeld is gemaakt met een macro-­XRF-scanner. Die laat het onderzochte materiaal röntgenstraling uitzenden. Calcium licht dan wit op, de donkere delen in zo’n scan bevatten geen calcium.

Rembrandt gebruikte een bruine grondlaag en voor zijn schets nam hij dus een lichte, beige verf, die rijk is aan kalk. De schets is het duidelijkst te zien op de bovenste helft van het schilderij, waar hij met rechte en gebogen lijnen de architectuur van de achtergrond heeft opgezet.

Zwaard

Dat Rembrandt zijn voorstelling in een dergelijke verf voorbereidde is tot dusver in geen enkel ander schilderij van hem ontdekt. Hij moet vanaf het begin met een duidelijk idee aan de compositie zijn begonnen. Hij maakte weliswaar veranderingen in zijn schilderij, maar dat waren relatief kleine veranderingen. Deze zogenaamde pentimenti, door de schilder zelf aangebrachte wijzigingen, waren al in de jaren 1970 ontdekt, maar door het recente onderzoek zijn er nog een paar andere naar voren gekomen.

Zo schetste hij meer speren dan hij uiteindelijk schilderde. En op de calciumkaart verschijnt een zwaard tussen Frans Banninck Cocq en Willem van Ruytenburch. Rembrandt besloot later om die niet in de uiteindelijke compositie op te nemen.

Claes van Cruysbergen, een van de figuren midden op de achtergrond, had aanvankelijk een helm met veren. Op het uiteindelijke schilderij zijn de veren weggehaald, mogelijk omdat ze te veel aandacht opeisten ten opzichte van de figuren op de voorgrond. Van Rombout Kemp, een van de schutters aan de rechterkant, bleek een van zijn benen aanvankelijk in een andere positie gepland

Uit het onderzoek naar de verschillende pigmenten en verfsoorten is ook gebleken dat Rembrandt een pigment met arsenicum gebruikte voor het kantwerk aan Van Ruytenburchs kostuum. Die verfsoort werd nog niet eerder op Rembrandts schilderijen aangetroffen en werd in de zeventiende eeuw vooral gebruikt voor het schilderen van citroenen in stillevens.

Hondje

Zoals bekend was De Nachtwacht op sommige plekken sleets geworden, onder andere door de vele behandelingen die het schilderij in de loop der eeuwen heeft ondergaan. Een van die plekken is ter hoogte van het hondje. Aan het begin van Operatie Nachtwacht werd gedacht dat de witte waas in het hondje werd veroorzaakt door kristalvorming in de verf. Nu blijkt dat door slijtage de lichte, nieuw ontdekte onderschildering zichtbaar is geworden. De contouren van het dier zijn veel lichter dan hoe Rembrandt het had bedoeld.

Ook blijken er golven in het doek te zijn ontstaan nadat het schilderij in 2003 tijdens de renovatie van het Rijksmuseum naar de Philipsvleugel was verplaatst. Waarschijnlijk werden deze vervormingen veroorzaakt door te grote schommelingen in het klimaat van de tentoonstellingsruimte. Volgens het Rijksmuseum zijn deze deformaties goed te verhelpen. Daarom zal de Nachtwacht op 19 januari opnieuw worden opgespannen, voordat andere restauratiebehandelingen worden toegepast.