Direct naar artikelinhoud
Reportage

In Moskou kun je nu betalen voor de metro via gezichtsherkenning, maar willen mensen dat wel?

Een wereldprimeur in Moskou: Face Pay, betalen voor de metro met een scan van je zicht. De gemeente is trots, maar inwoners vrezen misbruik door veiligheidsdiensten en corrupte ambtenaren.

Spitsuur in metrostation Kievskaya in Moskou.Beeld Vyacheslav Prokofyev /T ASS

Een jonge vrouw die maandagochtend de Moskouse ondergrondse inloopt, zet haar zonnebril niet af, maar op. Met grote zwarte glazen voor de bovenste helft van haar gezicht en een mondkapje voor de onderste helft, beent ze door de poortjes van het Loebjanka-metrostation. Op de roltrap naar beneden zet ze de zonnebril weer af en trekt ze het mondkapje op haar kin.

Ze behoort duidelijk niet tot de voorstanders van het nieuwe betalingssysteem in de Moskouse metro: Face Pay. Oftewel: betalen met je gezicht.

Het systeem werkt met gezichtsherkenningscamera’s die geïnstalleerd zijn boven de poortjes van alle 241 metrostations. De gemeente Moskou is trots op de mondiale primeur. Afrekenen bij de ondergrondse was immers nog nooit zo simpel: upload een pasfoto in de app van de metro, vul je bankgegevens in, en je hoeft voortaan alleen nog even in een camera te kijken om de toegangspoortjes te openen. De ritprijs van 60 roebel (0,75 euro) wordt automatisch afgeschreven. Geen gedoe meer met papieren kaartjes, nooit meer in de rij staan om een chipkaart op te laden.

Maar drie dagen na de lancering van het systeem staart er maandagochtend nog niemand in de camera’s van het Loebjanka-station. ‘Elke dag beginnen door op de foto te gaan voor Russische regering? Liever niet’, zegt Anastasia, een economiestudent die met een ouderwetse chipkaart op weg is naar haar universiteit. ‘Ik kijk altijd naar de grond als ik door de poortjes ga, maar ik ben bang dat ze mijn gezicht alsnog scannen.’

Met ‘ze’ bedoelt ze de medewerkers van het gebouw recht boven het metrostation: het hoofdkwartier van de FSB, de Russische veiligheidsdienst. Veel Moskovieten denken dat Face Pay niet bedoeld is voor hun betaalgemak, maar voor het gemak van de veiligheidsdiensten in de bespieding van de bevolking.

Oppositieprotesten

De Russische autoriteiten investeren de laatste jaren hevig in surveillancemethodes. Met een groot netwerk aan gezichtsherkenningscamera’s spoorden ze onder meer deelnemers op van oppositieprotesten. Ook deelden ze boetes uit aan mensen die quarantaineplicht hadden in verband met het coronavirus, maar in het openbaar vervoer werden gespot door camera’s. Daarbij staat de kwaliteit van de camera’s ter discussie: verschillende mensen zeggen dat ze ten onrechte zijn geïdentificeerd.

Volgens de autoriteiten zijn de privacyzorgen over Face Pay onterecht. Alle biometrische data van reizigers worden ‘veilig versleuteld’, aldus Maxim Liksoetov, de locoburgemeester van Moskou. Buitenstaanders zouden geen toegang hebben tot de data.

Zulke garanties wekken weinig vertrouwen bij een bevolking met een chronisch wantrouwen in de overheid. ‘Face Pay is een upgrade van bestaande surveillancesystemen’, stelt privacy-activist Artjom Kozljoek op de site van Roskomsvoboda, een organisatie die opkomt voor privacyrechten van Russen. ‘Een systeem als Face Pay kan handig zijn, maar levert in Rusland meer gevaren op dan voordelen.’ Hij vreest ook dat corrupte ambtenaren de verzamelde gegevens verkopen op de zwarte markt om hun eigen salarissen aan te vullen.

Zijn organisatie bewees vorig jaar dat dat al gebeurt bij andere systemen die werken met gezichtsherkenningscamera’s. Een medewerker van Roskomsvoboda kocht op internet een heel dossier met haar eigen biometrische data. In het dossier stond dat ze in de voorgaande maand op 79 plekken vastgelegd was door bewakingscamera’s van de gemeente. De camera’s bleken nauwkeurig in 71 procent van de gevallen.

Zwarte markt

Op de zwarte markt ligt de prijs voor een dergelijk dossier rond 15 duizend roebel (180 euro), volgens Roskomsvoboda. De dossiers bestaan gewoonlijk uit een pdf-document met alle adressen waar de persoon in kwestie is gespot en de beelden zelf. Ze zijn verkrijgbaar over vrijwel alle inwoners van de stad.

Handel in vertrouwelijke persoonsgegevens door ambtenaren is niets nieuws in Rusland. Onderzoekscollectieven Bellingcat en The Insider kwamen er via gelekte telecom- en reisgegevens achter dat oppositieleider Aleksej Navalny gevolgd werd door agenten van de Russische veiligheidsdiensten toen hij vorig jaar vergiftigd werd met zenuwgif. Uit de gelekte gegevens konden ze concluderen dat Navalny al sinds 2017 geschaduwd werd door agenten van een geheime toxicologen-eenheid van de FSB – passagierslijsten met hun namen en informatie over hun telefoonverkeer was gewoon te koop.

Ondanks de zorgen van de bevolking, blijft het Russische surveillanceapparaat groeien. Demonstraties voor internetvrijheid veranderden niets aan maatregelen van het Kremlin om toegang te krijgen tot gegevens van internetgebruikers. Rechtbanken zien ook geen probleem in het gebruik van gezichtsherkenningscamera’s.

De Moskouse autoriteiten hebben al besloten dat Face Pay een succes is. Ze verwachten dat 15 procent van de reizigers binnen een jaar met het gezicht betaalt in de metro en hebben een uitbreiding aangekondigd: binnenkort moeten de gezichtsherkenningscamera’s ook in alle stadsbussen hangen.