Vaccinatieprivileges komen steeds dichterbij, ook in Nederland

Begin maart was het nog vloeken in de kerk. D66-leider Sigrid Kaag stelde – in het heetst van de verkiezingsstrijd – voor om mensen met een vaccinatiebewijs meer vrijheden te geven. Haar plan stuitte op weerstand, vooral vanwege het feit dat nog lang niet iedereen de gelegenheid had gekregen om zich te vaccineren.

Dat is nu, terwijl de zomerregens het land geselen, wel het geval. De pakhuizen overal in Europa liggen vol met bestelde vaccins, de vaccinatiegraden stijgen. Net als de hitte in de discussie over een vaccinatieplicht, of beter geformuleerd: vormen van vaccinatiedrang. Onder drang vallen bijvoorbeeld strengere regels voor ongevaccineerden voor toegang tot voorzieningen.

Frankrijk gaat daarin het verst. President Emmanuel Macron kondigde twee weken geleden een vaccinatieplicht voor medewerkers in de zorg aan. Ook moeten de Fransen straks hun gezondheidspas laten zien als ze een café willen bezoeken, een ziekenhuis of een groot winkelcentrum. Na de vakantie zullen Franse scholen bij een besmettingsgeval alleen de niet-gevaccineerde kinderen naar huis sturen.

Coronabewijs verplicht in Italiaanse horeca

In Italië is het coronabewijs verplicht als je horeca wilt bezoeken. Met zo’n bewijs moet je kunnen aantonen dat je volledig gevaccineerd bent, corona hebt gehad of kort ervoor negatief bent getest. Denemarken en ook Hongarije werken al langer met dergelijke passen, in combinatie met ruime testmogelijkheden.

Het leidde in Frankrijk tot massale straatprotesten tegen de pass sanitaire, waarop de maatregelen iets werden versoepeld. Maar het leidde ook tot de beste ‘prikweek’ sinds de start van de Franse vaccinatiecampagne. Een paar miljoen Fransen maakten alsnog een afspraak, wellicht omdat hun twijfel en bezwaren niet opwogen tegen het gedoe en de onzekerheid van voortdurend testen.

Ook in Italië schoot de bereidheid om zich te laten vaccineren omhoog, ondanks verzet van een kleine luidruchtige groep uit de populistisch rechtse hoek. In Groot-Brittannië hoopt premier Boris Johnson straks de twijfelende jongeren over de streep te trekken als ze per 1 oktober voor nachtclubs verplicht een vaccinatiebewijs moeten laten zien. Een negatieve testuitslag is dan niet meer voldoende.

Vaccineren om vrijheden te beschermen

In Nederland is het nog niet zover. Nederland heeft het coronabewijs voorlopig alleen ingevoerd voor vakantiegangers die naar het buitenland willen en weer terug, en niet voor horeca, musea of pretparken. Minister Hugo de Jonge van volksgezondheid benadrukte het maandag nog maar een keer op de persconferentie: vaccineren blijft vrijwillig. De Jonge deed wel opnieuw de oproep: “Laat je vaccineren om jezelf en anderen te beschermen en de vrijheden van ons allemaal”. Die laatste toevoeging was nieuw, en wellicht een verwijzing naar de beperkingen die het kabinet na de kortstondige zomereuforie alsnog weer moest opleggen. Het klonk als een vage echo van Macron, die er voortdurend op hamert dat inenten móet, om de vrijheden van iedereen te beschermen.

Met de ‘vrijheden van iedereen’ verwijzen Macron en ook De Jonge naar het schrikbeeld dat straks – als er nieuwe en mogelijk nog gevaarlijker varianten van het virus opduiken – opnieuw delen van de samenleving op slot moeten.

Want het recht om vaccinatie te weigeren is niet onbeperkt. De vrijheid waar vaccinweigeraars zich op kunnen beroepen is in Nederland vastgelegd in de Grondwet. Artikel 11 stelt: “Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen, recht op onaantastbaarheid van het lichaam”.

Iedereen kent wel dergelijke beperkingen die bij wet zijn geregeld, zoals een bloedproef als iemand dronken achter het stuur zit, of fouilleren bij vermoeden van wapenbezit. Ook regelt de Wet publieke gezondheid nu al dat iemand met corona gedwongen in quarantaine mag worden geplaatst, als hij of zij een gevaar voor anderen vormt. Een grote rol is daarnaast weggelegd voor het recht op vrijheid van godsdienst of levensovertuiging, bij het afwijzen van een vaccinatie.

Volksgezondheid waarborgen

Aan de andere kant staat artikel 2 van de Grondwet, het recht op leven, dat overheden ten opzichte van hun burgers verplicht om de volksgezondheid te waarborgen. Bescherming tegen uitbraken van besmettelijke ziekten is van oudsher een overheidstaak. Juridisch is het mogelijk om in Nederland vaccinatie verplicht te stellen, op voorwaarde dat dit wordt vastgelegd in een formele wet. Maatregelen mogen alleen niet van het kaliber ‘kanon op mug’ zijn of andere belangen dienen dan de volksgezondheid of de veiligheid van de bevolking. Voorop staat dat essentiële voorzieningen zoals onderwijs voor iedereen toegankelijk moeten blijven.

Het is dus aan staten – en hun democratisch gekozen parlementen – om te bepalen in hoeverre de vrijheden en het recht op lichamelijke integriteit van burgers mag worden beperkt. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg heeft dit in meerdere uitspraken bevestigd, in eerdere zaken die burgers aanspanden over klassieke infectieziekten.

Waarom zijn er dan toch aanzienlijke verschillen tussen Europese landen in de mate waarin ze ingrijpen in de vrijheden van niet-gevaccineerden? Hechten Nederlanders meer dan hun buren aan zelfbeschikking? Zijn de verschillen puur cultureel of politiek, zoals wel wordt geopperd? Toegegeven, nergens in Europa gaat de overheid zover als in de Filippijnen of in Indonesië, waar een absolute vaccinatieplicht bestaat op straffe van een boete of de cel. Of neem Rusland, waar werkgevers hun vaccinweigerende werknemers mogen schorsen zonder hun salaris door te betalen.

Voor komst mazelenvaccin jaarlijks 2,6 miljoen doden

Interessant in dit opzicht is de discussie over de mazelen, een klassieke, zeer besmettelijke en soms dodelijke infectieziekte. Vóór de komst van een vaccin overleden aan mazelen wereldwijd jaarlijks zo’n 2,6 miljoen mensen, vooral kinderen (vergelijk: aan corona zijn volgens de Wereldgezondheidsorganisatie sinds de uitbraak van de pandemie begin 2020 zo’n 4,1 miljoen mensen overleden). Het vaccin tegen mazelen werd in Nederland in 1976 opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma voor kinderen, waarna de vaccinatiegraad steeg tot ruim boven de 90 procent.

Misschien wel dankzij het grote succes van dit inentingsprogramma groeide het afgelopen decennium de groep ouders die hun kinderen niet laten inenten. De groepsbescherming en voordelen werden voor lief genomen, de aandacht verschoof naar het zelfbeschikkingsrecht. Niet alleen langs de Bijbelgordel, waar de vaccinatiegraad traditioneel laag is, ook in de binnenstad van Utrecht en in steden met veel antroposofische aanhang zoals Deventer daalden de cijfers.

Het leidde in 2018 tot een ‘stille revolutie’ in het Nederlandse vaccinatiebeleid, aldus rechtsfilosoof Roland Pierik, lid van de vaccinatiecommissie van de Gezondheidsraad. Hij wijst er in een artikel uit 2019 op hoe staatssecretaris Paul Blokhuis (ChristenUnie) in 2018 voor het eerst “meer verplichtende maatregelen” niet uitgesloten achtte, mocht de vaccinatiegraad (tegen besmettelijke infectieziekten als mazelen) nog verder dalen. Verder dan een initiatiefwet van D66 kwam het alleen niet. Daarin wordt meer openheid over vaccineren in de kinderopvang geregeld, zodat ouders weten waar ze aan toe zijn. De Eerste Kamer moet dit voorstel nog behandelen. In het licht van het Europese coronabewijs, waarbij iedere controleur kan zien of iemand is ingeënt, lijkt deze discussie over de privacy van ouders ten opzichte van het kinderdagverblijf al bijna achterhaald.

Vaccinatie verplicht op Duitse scholen en crèches

Elders in Europa en in de VS daalde de vaccinatiegraad tegen mazelen de afgelopen jaren vaak sterker. Dat leidde tot nieuwe uitbraken en dodelijke slachtoffers van een ziekte die vorige eeuw bijna uitgeroeid leek. Andere landen gingen daarom verder dan Nederland. Duitsland verplicht ouders sinds maart 2020 hun kinderen te laten vaccineren voordat ze naar een kinderdagverblijf of school mogen. Op overtreden staat een boete.

Het personeel van deze instellingen en medisch personeel moet ook ingeënt zijn tegen de klassieke infectieziekten. Italië, Frankrijk en de Amerikaanse staat Californië kennen soortgelijke regels. De VS hebben een landelijk programma voor verplichte school-vaccinatie. Australië heeft een no jab no pay-systeem voor het ontvangen van kinderbijslag: geen prik, geen geld. Een idee dat ook geopperd is door de VVD. Verschillende van deze maatregelen zorgden aanvankelijk voor felle protesten van een minderheid van antivaxers, maar zorgden vervolgens voor meer inentingen.

Het is dus vooral de vaccinatiegraad en de ernst van uitbraken die bepaalt in hoeverre staten hun niet-gevaccineerde burgers privileges willen ontzeggen en drang uitoefenen. In Nederland gaan die cijfers gelukkig de goede kant op, met bijna 60 procent volledig gevaccineerden en bijna 84 procent voor de eerste keer geprikten.

Informeren en overtuigen

Net als bij de mazelen blijft de koninklijke weg voor de vaccinatiecampagne tegen corona dus ‘informeren en overtuigen’, stelt Brigit Toebes in een blog van de Aletta Jacobs School of Public Health van de Rijksuniversiteit Groningen. Toebes is hoogleraar gezondheidsrecht en was lid van de commissie Kinderopvang en vaccinatie.

Net als Pierik ziet zij het in Nederland niet komen van een directe vaccinatieplicht. Ze waarschuwde wel dat de overheid ontzeggingen voor niet-gevaccineerden niet moet overlaten aan instanties of private partijen zelf, zoals horecagelegenheden of zorginstellingen. Dat kan zorgen voor ongewenste gevolgen, zoals een concentratie van niet-gevaccineerden op één locatie. Ook moet de overheid haar best blijven doen om mensen in achterstandwijken te informeren en laagdrempelig toegang te bieden tot vaccinaties, zoals nu gebeurt met prikbussen.

De maatschappelijke kosten van corona spelen daarnaast een grote rol in de discussie over vaccinatiedrang, meer dan ooit met een ziekte als mazelen het geval was. Niemand zit te wachten op platlegging van het openbare leven, nieuwe sluitingen van horeca en culturele instellingen in de herfst, of uitgestelde zorg.

Niet-gevaccineerden toegang weigeren

Voor horeca, musea of evenementen kan het voordeliger zijn niet-gevaccineerden helemaal te weigeren, nu het systeem van testen bij toegang niet altijd een succes bleek. Ook bescherming van hun eigen personeel kan een goede reden zijn, zeker als er weer nieuwe besmettelijkere virusvarianten opduiken.

In Duitsland, dat in dit opzicht veel op Nederland lijkt, is deze kanteling goed te volgen. In december vorig jaar wilden de Duitse regeringspartijen nog onderzoeken of ze konden verbieden dat bijvoorbeeld vliegtuigmaatschappijen ongevaccineerden zouden weigeren.

Maar afgelopen weekend zei de stafchef van bondskanselier Merkel er rekening mee te houden dat gevaccineerden in de herfst meer vrijheden krijgen dan niet-gevaccineerden. “De staat moet de volksgezondheid beschermen”, zei deze Helge Braun. “Daaronder verstaan we ook dat de gezondheidszorg in de winter niet opnieuw kankeroperaties en orthopedische ingrepen moet uitstellen om coronapatiënten te kunnen behandelen.”

Duitsland overweegt in de toekomst het vele testen niet langer gratis te maken, om zo meer druk uit te oefenen. Ook dat is in Nederland niet ondenkbaar, nu inmiddels driekwart van de coronapatiënten in ziekenhuizen onvolledig of niet gevaccineerd is. Minister De Jonge zal zijn belofte dat mensen een vaccin in Nederland altijd mogen weigeren, waarschijnlijk wel kunnen nakomen. Maar als mensen zich wel laten inenten, zo zei hij deze week, ‘wordt de kans op een normaal leven wel groter, voor iedereen’.

Lees ook:

Dat restaurants alleen toegankelijk zijn voor gevaccineerden, is steeds normaler in Europa

Uit eten? Niet zonder vaccinatiebewijs. In Ierland en Griekenland is het al zo ver. Andere Europese landen zijn iets voorzichtiger, maar ook daar wordt leven zonder vaccin ingewikkelder, duurder of allebei.