Gat in de trommel op De Nachtwacht was een echt gat in het schilderij

De hond op de Nachtwacht schrikt, zakt door zijn poten en begint te blaffen. Het is duidelijk waarom. Achter hem gaat een musket af en recht voor hem slaat een tamboer op een grote trommel. De Nachtwacht verbeeldt en kettingreactie die begint met het commando van Frans Banninck Cocq, die zijn luitenant opdracht geeft om de compagnieschutters te doen marcheren. 

Dan komt ook de tamboer in actie. Zijn trommel heeft een gat. Zo kan de lucht die verplaatst wordt door het slaan ontsnappen.

Het gat in de trommel is in werkelijkheid ook een gat in het schilderij. Ooit is een stuk van het schilderij verdwenen, waarna dat deel werd gerestaureerd met een inzetstuk waarop een nieuw gat werd geschilderd.

Gekarteld tafelmes

In 1975 werd het schilderij van Rembrandt gerestaureerd nadat een verwarde man het met een gekarteld tafelmes had aangevallen. Tijdens die restauratie werd het inzetstuk vervangen door een nieuw inzetstuk.

“Het verhaal van het gat is eigenlijk een zijweggetje, een klein puzzelstukje in de geschiedenis van Rembrandts schilderij,” vertelt restaurator Esther van Duijn. Tijdens haar onderzoek naar de restauratiegeschiedenis van de Nachtwacht ging ze door stapels documentatie van de restauratie in 1975/76, met allerlei papieren en foto’s. Tot ze plotseling stuitte op het oude stukje waarop het gat geschilderd was. “Ik had toen nog geen idee wat voor implicaties dat zou kunnen hebben voor het onderzoek.”

De draden van het lapje, dat zo’n 12 bij 8 cm meet, lagen niet recht ten opzichte van de originele draden. Het sloot niet mooi aan, dus besloot men in 1975 om het te vervangen voor een beter inzetstukje. Dat gebeurde ook met een ander gat, op een minder prominent deel van het schilderij. “Ze hebben twee van zulke stukjes verwijderd en deze is bewaard gebleven. We weten niet waarom, want ze waren destijds vrij makkelijk in het weggooien van resten.”

Stipje

Van Duijn vroeg zich af hoe oud het stukje zou zijn en dacht aanvankelijk aan de restauratie die duurde van 1945 tot 1947. Tot ze erachter kwam dat het lapje één karakteristiek onderdeel heeft dat heel herkenbaar is. In de verticale baan van de trommel zit een stipje, iets dat nergens anders in de verticale banen voorkomt. “Dat heeft de restaurator toen bedacht.”

“Op foto’s van 1945 zie je hetzelfde stipje zitten, plus een barst die heel herkenbaar is. Dat wil zeggen dat dat inzetstuk al van voor de restauratie van 1945 moet zijn.” Nader onderzoek moet uitwijzen hoe oud het stukje werkelijk is, maar uit andere documenten blijkt al dat het in elk geval van voor 1889 stamt. Uit een notitie die ongeveer halverwege de 19de eeuw is gemaakt blijkt dat er een timmermanshamer door de Nachtwacht is gegaan. Maar het blijft onduidelijk of dat het bewuste gat heeft veroorzaakt.

Slordig

Zou het gat in de 18de eeuw al zijn ontstaan? Of misschien in de 17de eeuw, toen het nog op de originele plek in de Kloveniersdoelen hing? Verhalen over musketten die per ongeluk afgingen of lansen die zich in de daar aanwezige schilderijen boorden zijn er wel, maar het is de vraag of men werkelijk zo slordig met de schuttersstukken omsprong.