Constante polemiek tegen religie baat de samenleving niet

Schrijfster Lale Gül verdient ieders steun. Vanwege haar volkomen legitieme verlangen naar vrijheid en het recht om eigen keuzes in het leven te maken. Vanwege haar moedige voortrekkersrol ook én haar kritische blik op religie. De door hoofdpersonage Büsra in Ik ga leven geuite religiekritiek is voor iedere gelovige de moeite van het overdenken waard („culturen en religies zijn een product van ons verlangen om onze sterfelijkheid te vergeten”).

Güls boek wordt nogal eens vergeleken met het ruim tien jaar eerder geschreven Dorsvloer vol confetti van Franca Treur. Natuurlijk zijn er overeenkomsten tussen Gül en Treur zoals er ook overeenkomsten zijn tussen de hoofdpersonen van de romans, Büsra en Katelijne Minderhoud. Beide auteurs hebben Nederlands gestudeerd en schrijven een bestseller waarin zij kritiek uiten op het orthodoxe milieu waaruit ze afkomstig zijn.

Een milieu waarin de waarheid in beton gegoten is, niks mag en God alles ziet. Het zijn milieus waar de verlicht-liberale meerderheid in Nederland zich nauwelijks meer iets bij kan voorstellen. Hoogstens van horen zeggen en lezen, zoals ook bij Jan Siebelinks nog wat oudere bestseller Knielen op een bed violen.

Rauwer en feller

Natuurlijk zijn er ook duidelijke verschillen aanwijsbaar: Treurs Walcheren is Güls Amsterdam-West niet, het orthodox gereformeerdendom vormt toch nog weer een andere stroming dan de conservatieve islam, en de oudere Büsra is veel rauwer en feller in haar strijd om vrijheid dan Katelijne. Dorsvloer vol confetti is milder van toon en ook wel rijker van inhoud. Over een meisje dat de kracht van woorden ontdekt en met verbeeldingskracht haar eigen verhaal gaat vertellen in een milieu dat daar weinig begrip voor opbrengt.

Inmiddels stelt Franca Treur zich niet alleen als auteur op maar ook als begripvolle ervaringsdeskundige. Getuige haar opiniërend artikel over refo’s die zich ondanks de vijand emanciperen (NRC, 24/4). Ze ziet de donkere kanten van haar ouderlijk milieu heel goed, maar verdiept zich ook in de problemen. Treur laakt een denigrerende houding van buitenstaanders en ziet ook de kleine stapjes voorwaarts richting een opener zuil.

Lees ook Refo’s, omringd door de vijand, emanciperen zich

Wat betekenen boeken als van Gül nu voor de opstelling van de verlicht-liberale meerderheid die een seculier waarden- en normen patroon aanhangt? En die dus grote waarde hecht aan individuele autonomie en vrijheid van meningsuiting, scheiding van kerk en staat, gelijkheid van man en vrouw, gelijke behandeling van homo’s en hetero’s. Kan die meerderheid respect opbrengen voor religie zonder de verworvenheden van de secularisering in gevaar te brengen?

Treurs genuanceerde benadering deed me denken aan een pleidooi van de inmiddels hoogbejaarde filosoof Jürgen Habermas. Na de aanslagen van 2001 kreeg hij meer oog voor de actuele betekenis van religie in een postseculiere samenleving. In die samenleving, divers en gepolariseerd, moeten aanhangers van seculiere opvattingen en religieuze tradities de potentiële waarde van het andere perspectief erkennen en daarover met elkaar in dialoog treden. Daarbij moet religie zich niet afsluiten voor kritiek en de waarde van individuele keuzevrijheid, ook inzake godsdienst, erkennen.

Omgekeerd moeten seculiere burgers zich niet afsluiten voor het betekenispotentieel van religies als het gaat om de beantwoording van de vraag naar de zin van het leven. Religies bewaren een tegoed aan rituelen, beelden, verhalen, wijsheid en morele inspiratie die ook voor seculieren van belang kunnen zijn. Denk alleen al aan de existentiële vragen rond ons menselijk tekort en de eindigheid, maakbaarheid en kwetsbaarheid van ons leven. Denk ook aan vragen rond schuld en verantwoordelijkheid, troost en dankbaarheid.

Verplichtingen

Religiekritiek is absoluut nodig maar de samenleving is niet gebaat bij een voortdurende polemische reactie op wat zich aan religie in de publieke ruimte manifesteert. Daarom ligt er een opdracht voor de verlicht-liberale meerderheid die meer inhoudt dan het lezen van de roman van Gül en haar prijzen om haar moed.

Die meerderheid heeft de macht de grenzen van de tolerantie te bepalen. Dat schept verplichtingen. Het gaat dus om meer dan zich meewarig afvragen hoe het mogelijk is dat orthodoxe milieus als van Gül en Treur nog bestaan. Het gaat ook om het bevorderen van gelijke kansen en het tegengaan van segregatie op het gebied van wonen, werken en onderwijs.

Bovenal gaat het om het actief bevorderen van contact en ontmoeting. Dat is niet gemakkelijk maar wel broodnodig. Eén ervaring uit mijn eigen domineespraktijk: een Pakistaanse imam werd verwelkomd in mijn liberale Rotterdamse gemeente. Tot ieders verrassing zei de imam dat een bos bloemen van één kleur mooi is maar een bos met diverse kleuren nog veel mooier. Die middag werden we hartelijk welkom geheten in de Pakistaanse moskee.

Ik mocht er spreken over het belang van vrijheid en verdraagzaamheid in het kader van een stabiele vrede. Daarna was er een gezamenlijke maaltijd om elkaar nader te ontmoeten. Ontmoeting bevordert begrip en kan in het beste geval leiden tot verbinding in plaats van verblinding.

Zo bevorder je ook als meerderheid het respectvol samenleven van groepen met heel verschillende opvattingen en identiteit.