Direct naar artikelinhoud
RECONSTRUCTIE

Hoe het foute geld ABN Amro toch weer de das om deed

Het milieuvriendelijke ‘circulaire plantsoen’ van ABN Amro op de Zuidas in Amsterdam.Beeld Raymond Rutting / de Volkskrant

De top van ABN Amro kreeg talloze waarschuwingen dat de controles op witwassen faalden, waardoor criminelen vrij spel hadden. Nu moet de staatsbank een boete van bijna een half miljard euro betalen. Voor minstens drie prominente oud-bestuurders dreigt vervolging.

Het nieuws

ABN Amro moet wegens haar lakse omgang met criminele geldstromen bijna een half miljard euro betalen. Het gaat om een boete van 300 miljoen euro. Daarnaast betaalt de bank 180 miljoen euro terug die zij bespaard zou hebben door te beknibbelen op de controles.

Volgens justitie had de bank ‘moeten zien dat bepaalde geldstromen die via de bankrekeningen van ABN Amro liepen, mogelijk afkomstig waren uit misdrijf. De bank heeft hiertegen onvoldoende actie ondernomen.’

Het OM noemt een schikking ‘effectiever dan een rechtsgang’. Bovendien zou Nederland er op deze manier zeker van kunnen zijn dat de bank ook daadwerkelijk orde op zaken stelt.

Voor tenminste drie oud-bestuurders krijgt de affaire nog een staartje. Gerrit Zalm, Chris Vogelzang en Joop Wijn zijn aangemerkt als verdachte.

19 april 2021: de schikking

Zelfs het geluid laat Robert Swaak deze ochtend in de steek. Het duurt even voordat de ceo van ABN Amro doorheeft dat ook hij op mute is gezet tijdens de inderhaast belegde onlinepersconferentie. Dan herhaalt hij zijn woorden, vanuit het milieuvriendelijke ‘circulaire plantsoen’ van de bank op de Zuidas in Amsterdam. ‘Dit is niet waar wij met ruim 19 duizend werknemers iedere dag voor staan’, begint hij met spijt in zijn stem. ‘We hebben onze poortwachtersfunctie niet goed genoeg uitgevoerd. Daarom betalen we een aanzienlijke boete.’

Die ‘poortwachtersfunctie’ slaat op de wettelijke verplichting die ABN Amro heeft om te zorgen dat klanten de bank niet misbruiken voor witwassen, financiering van terrorisme en andere criminele activiteiten. Daarin is ABN Amro ‘ernstig tekortgeschoten’, heeft het OM die ochtend bekendgemaakt. Hoe heeft het zo kunnen misgaan bij de bank die nog altijd voor 56 procent in handen is van de Nederlandse overheid?

2007-2009: hakken en plakken

‘Een brug te ver’, noemt een verontwaardigde president Nout Wellink van De Nederlandsche Bank (DNB) het plan om ABN Amro op te splitsen. Toch is dat precies wat er gebeurt. Drie buitenlandse banken hakken de tot voor kort belangrijkste financiële instelling van Nederland in mootjes. Maar dan breekt de kredietcrisis uit. De nieuwe eigenaren komen in zwaar weer. Na de nationalisatie van Fortis in 2008 rest de Nederlandse overheid weinig anders dan de scherven te lijmen.

Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. In hun boek De staatsbank beschrijven FD-onderzoeksjournalisten Ivo Bökkerink en Pieter Couwenbergh hoe de afdeling compliance, die erop moet toezien dat een bank zich aan de regels houdt, leegloopt. Het Nederlandse deel telt slechts drie werknemers. Daarnaast kampt de bank volgens (oud-)medewerkers met primitieve computersystemen – alleen al voor de hypotheken heeft Fortis er zeven. Niet voor niets spreekt het OM in zijn feitenrelaas van een hardnekkig ‘versnipperd ict-landschap’.

2015: naar de beurs

Dat criminelen misbruik kunnen maken van de lakse controles van ABN Amro, is binnen de bank geen geheim. De afdelingen compliance en audit trekken erover keer op keer aan de bel. Ook DNB laat zich niet onbetuigd. In 2014 ontdekt de toezichthouder dat maar liefst 96 procent van alle klanten van de private bank, waar vermogende particulieren hun geldzaken regelen, in de laagste risicocategorie zijn ingeschaald. Het gevolg is dat ABN Amro hun financiële reilen en zeilen niet al te streng controleert.

Wat volgt is een proces dat zich door de jaren heen nog vaak zal herhalen. De verantwoordelijke bestuurder Chris Vogelzang stelt orde op zaken. Zoals de bank iedere keer dat er tekortkomingen worden gesignaleerd netjes maatregelen neemt. Pas achteraf blijkt het te weinig, te laat. Veel tijd om hierbij stil te staan, heeft het bestuur onder leiding van Gerrit Zalm ook niet in 2015. Dit moet het jaar worden waarin ABN Amro terugkeert naar de beurs. Dat lukt. Saillant detail: de toezichthouder geeft een verklaring van geen bezwaar af tegen de gedeeltelijke privatisering. Dat oordeel geldt óók voor de controles op criminele geldstromen.

2016-2018: stoelendans

In plaats van door te pakken, raakt de ABN Amro-top na de beursgang in de greep van interne ruzies. Zalm vertrekt, net als zijn gedroomde opvolger Vogelzang en Joop Wijn, de oud-CDA-politicus die de zakenbank aanvoerde. De nieuwe topman Kees van Dijkhuizen zet het mes in de laag direct onder het bestuur. Ondertussen wordt er, deels via de media, een steeds pijnlijkere strijd uitgevochten met de ambitieuze president-commissaris Olga Zoutendijk. ‘Het beeld is dat de focus op bestuursniveau in die periode meer op andere zaken heeft gelegen dan op bedrijfsprocessen en procedures in verband met onder andere de naleving van de Wet ter voorkoming van witwassen en financiering van terrorisme’, merkt justitie hierover op.

Het is niet de vraag of, zelfs niet wanneer, maar slechts hóé het misgaat. Zo sluizen twee klanten via rekeningen van ABN Amro smeergeld door voor het Braziliaanse bouwbedrijf Odebrecht. Dat koopt jarenlang prominente politici om in Zuid-Amerikaanse landen, in ruil voor grote projecten. Veelzeggend is dat het de klanten zelf zijn die uiteindelijk verzoeken de rekening te sluiten. Niet ABN Amro.

Een andere, latere affaire betreft bloemenveiling FloraHolland. ABN Amro ziet een gokverslaafde werknemer over het hoofd die 4,3 miljoen euro van zijn baas ontvreemdt. ‘ABN Amro had bij deze klant vrijwel geen cliëntenonderzoek gedaan, het klantdossier bleek niet compleet en de afwijkingen van het gebruikelijke transactiepatroon leverden geen alerts op’, concludeert het OM.

2019: laatste reddingsboei

Het zijn dit keer geen halve maatregelen die ceo Kees van Dijkhuizen aankondigt. Alle ruim vijf miljoen klanten zullen opnieuw worden gecontroleerd, verklaart hij in de zomer van 2019. Per 1 januari van dat jaar  zijn eindelijk alle controles samengevoegd in één afdeling: Detecting Financial Crime. Ook de versnipperde ict-systemen worden nu definitief op de schop genomen.

Het water staat ABN Amro dan ook aan de lippen. DNB heeft opnieuw fikse tekortkomingen vastgesteld. Sommige particuliere klanten blijken hun rekening bijvoorbeeld te gebruiken om te handelen in vastgoed, juwelen en cryptovaluta. Ook de raad van commissarissen is gealarmeerd. ‘Zorgen over compliance ten aanzien van antiwitwaseisen, en het groeiende belang en aandacht voor dit onderwerp, waren een permanent agendapunt’, valt te lezen in het jaarverslag.

Maar het is al te laat. Op 27 september 2019, nauwelijks een maand na Van Dijkhuizens daadkrachtige woorden, doen tientallen medewerkers van de Fiod en het OM een inval op het hoofdkantoor aan de Zuidas. Ze nemen servers, usb-sticks en stapels documenten in beslag. Het bezoek is overigens keurig aangekondigd. Zelfs de parkeerplaatsen voor de bezoekers zijn gereserveerd.

April 2021: dit keer echt

Op het moment dat ABN Amro de schikking wereldkundig maakt, telt het concern maar liefst 3.800 speurneuzen. Zij hebben van duizenden ‘te risicovolle’ klanten afscheid genomen, verklaart chief risk officer Tanja Cuppen. Eind 2022 moeten alle achterstanden zijn weggewerkt. Dan is de bank waterdicht, beloven de nieuwe bestuurders plechtig. En dit keer echt.

De verdachten

Gerrit Zalm

‘Onnodig beschadigend’, noemt Gerrit Zalm bij monde van zijn advocaat het nieuws dat het OM hem als verdachte beschouwt. De VVD’er en oud-minister van Financiën stond van 2009 tot 2016 aan het roer van de bank. Onder zijn leiding krabbelde het uiteengereten en genationaliseerde ABN Amro op. Maar mogelijk hebben hij en zijn collega-bestuurders te weinig gedaan tegen fout geld. Opvallend is dat opvolger Kees van Dijkhuizen, die gedurende een aanzienlijk deel van de door justitie bekritiseerde periode de scepter zwaaide over de bank, vooralsnog geen verdachte is. Maandagochtend werd bekend dat Zalm zijn commissariaat bij Danske Bank heeft opgegeven. 

Chris Vogelzang

Ook Chris Vogelzang is opgestapt bij Danske Bank. Binnen het ABN Amro-bestuur gold hij lange tijd als de gedoodverfde opvolger van Zalm. Het liep anders. Na acht jaar lang leiding te hebben gegeven aan de retail en de private bank, vertrok Vogelzang begin 2017. Danske Bank, zelf betrokken bij een gigantisch witwasschandaal, trok de Nederlander aan als CEO. ‘Ik ben zeer verrast door de beslissing van de Nederlandse autoriteiten’, laat Vogelzang weten in een officiële verklaring. ‘Ik heb ABN Amro meer dan vier jaar geleden verlaten en ben er zeker van dat ik mijn leidinggevende verantwoordelijkheden met integriteit en toewijding heb uitgeoefend.’

Joop Wijn

De derde verdachte is naar verluidt Joop Wijn. De voormalig CDA-bewindspersoon stuurde de zakentak van ABN Amro aan. Daarna stapte hij over naar de succesvolle betaaldienstverlener Adyen. Tegenwoordig is Wijn commissaris bij verzekeraar ASR en de Haagse zakenbank NIBC. De drie bestuurders hangt in theorie een boete, taakstraf of zelfs de gevangenis boven het hoofd. ‘We onderzoeken of er voldoende bewijs is dat zij daadwerkelijk strafbare feiten hebben gepleegd’, laat een woordvoerder van het OM weten. ‘Als dat onderzoek is afgerond, zal een beslissing over de afdoening volgen.’