Het was anderhalf jaar op eieren lopen voor documentairemaker Bryan Fogel. Na zijn Oscarwinst met Icarus – over de Russische dopingmachine in de sport – wilde hij een volgende documentaire wijden aan mensenrechten en de vrijheid van meningsuiting. Maar dat verhaal diende zich niet meteen aan. Tot Jamal Khashoggi op 18 oktober 2018 verdween bij een bezoek aan het Saudische consulaat in Istanboel. De 60-jarige dissident had er een afspraak om papieren op te halen voor zijn huwelijk met Hatice Cengiz.

Omdat er al zoveel over de zaak was verschenen en verteld, zocht Fogel naar een aparte invalshoek voor zijn docu. Het verhaal van de moord moest worden verteld door de ogen van zij die het dichtst bij de Saudische journalist hadden gestaan. Een maand na de moord contacteerde hij daarom Cengiz, om het verhaal van de mens Khashoggi te vertellen. Vijf weken lang was hij in Istanboel om haar te overtuigen om mee te werken. Tegelijkertijd nam hij contact op met dissident en videoblogger Omar Abdulaziz, om de activist in de vermoorde journalist te schetsen. Abdulaziz weigerde eerst: de man die politiek asiel had gekregen in Canada, vertrouwde niemand meer. Er waren al te veel rare dingen gebeurd.

“Zo gek zijn ze niet”

Zes maanden voor de moord in Istanboel had Abdulaziz in Montreal onverwacht bezoek gekregen. Van een Saudische advocaat, een tv-presentator en zijn broer Ahmad. Ze vroegen hem om terug te keren naar Saudi-Arabië, onder de bescherming van kroonprins Bin Salman zelf. Abdulaziz weigerde. Net voor de delegatie vertrok, stelden ze hem voor om dan tenminste naar de Saudische ambassade te gaan om zijn paspoort in orde te laten brengen. Ook op dat voorstel ging hij niet in.

Zijn broer en 23 vrienden werden een maand later gearresteerd. Ze smeekten Abdulaziz om op te houden met zijn acties. Dat deed hij niet. “Toen Khashoggi zei dat hij een afspraak had op het Saudische consulaat, heb ik hem afgeraden om te gaan, na mijn ervaring. Zijn antwoord was: Wat zouden ze doen? Zo gek zijn ze ook weer niet. Uiteindelijk schrijf ik alleen maar over hen. Al dacht ik ook niet dat ze hem gingen vermoorden.”

Khashoggi ging toch. Hij had een vertrouwensband opgebouwd met Maher Mutreb, een van de diplomaten die hem zou opwachten. De man bleek uiteindelijk deel van het complot. Hij sprak over de dissident als “het menselijke dierenoffer”.

Toen Fogel na de moord contact opnam met Abdulaziz, was die door de Canadese veiligheidsdienst uit zijn huis gehaald en onder bewaking in een hotelkamer ondergebracht. Terwijl iedereen dacht dat de Saudi’s zich koest zouden houden na de onthullingen, bleek het tegendeel waar. In het begin van de documentaire wordt een sms op Abdulaziz’ telefoon getoond. Met een waarschuwing dat een moordcommando naar hem op zoek was. De filmploeg moest wel vaker in allerijl onderduiken na een waarschuwing van de veiligheidsdiensten. Ze hadden de dissident ten stelligste afgeraden om in het project te stappen.

Saudische vliegen

Dertig jaar lang had Khashoggi met zijn journalistiek trouw de koninklijke familie in Saudi-Arabië gediend. Toen de Arabische Lente losbrak, zag hij in de omwenteling de kans om van het Midden-Oosten het nieuwe Europa te maken. Zijn kritiek op het regime nam toe. In 2017 verliet hij halsoverkop zijn thuisland en trok naar Amerika. Om in contact te komen met de Saudische oppositie, zocht hij de stem van de jonge generatie op: Abdulaziz.

Ze startten samen een project op, ‘Bijen’ genoemd. Dissidenten werden uitgerust met Twitter-accounts op smartphones die niet traceerbaar waren, om zo veel mogelijk berichten over de toestand in Saudi-Arabië te verspreiden. Het was een tegenoffensief tegen de ‘Vliegen’: het legertje sociale mediagebruikers en internettrollen die in dienst van Riyad elk kritisch geluid overstemmen met propaganda. De vijand met dezelfde wapens bestrijden, dat was het doel van Khashoggi en Abdulaziz.

Gulle Turken

Fogel had nóg een bondgenoot nodig om zijn documentaire te kunnen maken. Hij vreesde dat het onmogelijk zou zijn om de Turkse autoriteiten te overhalen om hun onderzoek met hem te delen. Maar de bereidwilligheid was verrassend groot. Om hun ‘vijand’ een hak te zetten, had Fogel het maar voor het uitkiezen. Hij kreeg gruwelijke details over de moord. Zoals de transcriptie van de gesprekken terwijl het lichaam met een botzaag in stukken werd gezaagd. Dat gebeurde door een forensisch expert die naar Turkije was gevlogen, nog voor het vijftienkoppige commando er arriveerde. De documentaire vertelt ook hoe de delen van het lichaam lagen te rotten in de kelder. Om de lijkgeur te camoufleren, stond er dertig kilo vlees uit een aanpalende restaurant te koken.

Fogel kreeg zelfs meer dan hij wilde van de Turken. De geluidsopnames aanvaardde hij niet, die waren te gruwelijk.

Staande ovatie, geen contract

De regisseur wist niet dat de grootste moeilijkheid nog moest komen. De documentaire werd in avant-première getoond op het Sundance Festival in januari vorig jaar. The dissident kreeg een staande ovatie, ook Netflix-baas Reed Hastings was aanwezig. Fogel, wiens naam een kwaliteitsgarantie biedt, verwachtte dat de grote streamingsites een bod zouden doen. Netflix had eerder Icarus al gekocht.

Maar niemand meldde zich voor The dissident. Netflix niet, Apple TV niet en zelfs Amazon niet. Nochtans is Jeff Bezos ook de eigenaar van The Washington Post, waarin Khashoggi opiniestukken schreef. De Amazon-stichter had ook diens weduwe opgevangen.

Mogelijke Saudische represailles en het verlies van een rijke afzetmarkt schrikten de streamingdiensten volgens Fogel af. Uiteindelijk moest hij in zee gaan met de piepkleine verdeler Open Roads. Het biedt The dissident tegen betaling aan via platformen zoals Apple TV. Amazon weigerde zelfs dat.

Het weekend van de release was The dissident de op twee na meest gekochte titel op iTunes. Verrassend genoeg kreeg de documentaire barslechte internetratings op filmsites. Op de reviewwebsite Rotten Tomatoes was de score zelfs zó slecht, dat er een onderzoek kwam. “De scores zijn gemanipuleerd”, was de conclusie. De vliegen van Riyad zien dan ook alles.