Waar ging het fout met de coronasteun? Bij de gulle gever of bij de gretige ontvanger?

‘Geen zorgen: er gaat vast iets mis’, ‘er zal vast wat ontglippen’ en ‘het zal nooit perfect zijn’. De coronasteun van het kabinet werd bij introductie en uitvoering omhangen met disclaimers van minister Wouter Koolmees (Sociale Zaken) en andere betrokkenen. Dat was niet voor niets. Om de economie en bedrijven overeind te houden werd dit voorjaar in allerijl de looncompensatieregeling (NOW) opgetuigd. Een proces waar uitvoeringsinstantie UWV normaal gesproken anderhalf jaar over doet, moest nu in drie weken worden uitgevoerd.

Moreel appel

Snelheid ging boven zorgvuldigheid. Met elke extra controle of voorwaarde vooraf zouden noodlijdende ondernemers langer op hun geld moeten wachten. Minister Wouter Koolmees kon dan ook weinig anders dan een moreel appel doen op werkgevers om geen misbruik te maken van de ruimhartige overheid. Nu begint zich af te tekenen waar dat toe kan leiden. De Volkskrant berichtte vrijdag over payrollbedrijven die omzetverlies van vóór de coronacrisis verhaalden op de noodsteun.

Dat is geen misbruik, vinden het ministerie van Sociale Zaken en het UWV: de steun is weliswaar bedoeld voor omzetverlies veroorzaakt door het coronavirus, maar alle bedrijven die tijdens de coronaperiode in 2020 omzetverlies lijden kunnen er gebruik van maken.

Oneigenlijk gebruik

Het is dus waarschijnlijk dat de komende maanden meer berichten naar buiten komen van bedrijven die al geleden omzetverlies opvangen door de coronaregeling oneigenlijk te gebruiken. Dat blijkt ook uit het feit dat het Centraal Bureau voor Statistiek dit najaar het laagste aantal faillissementen in de afgelopen 21 jaar telde. Bedrijven die onder normale omstandigheden zouden omvallen, worden nu mogelijk met gemeenschapsgeld overeind gehouden.

In sommige gevallen zal dat willens en wetens gebeuren, maar de regeling is zo ontworpen dat ook ondernemers zonder kwade bedoelingen vaak te veel steun hebben ontvangen. Zij moesten aan het begin van de coronacrisis immers schatten wat hun omzetverlies zou zijn. Op basis daarvan kregen ze een voorschot van het UWV. ‘Je moet een glazen bol hebben om een schatting te maken die achteraf juist blijkt’, zei UWV-bestuurder Janet Helder eerder tegen de Volkskrant.

Terugbetalen

En dat blijkt ook. Sinds oktober kunnen ondernemers hun definitieve omzetverlies opgeven en berekent de uitkeringsinstantie of die schatting klopt. Uit een brief die minister Koolmees donderdag naar de Kamer stuurde blijkt dat 60 procent van de 21 duizend onderzochte bedrijven een deel van die steun moet terugbetalen. Logisch, schrijft minister Koolmees. ‘Het is heel begrijpelijk dat zij het zekere voor het onzekere hebben genomen.’

En dat is slechts de NOW 1. Inmiddels is er zeker 12,2 miljard euro uitgekeerd aan NOW 1 én 2 en zijn we aangekomen bij de NOW 3. Die loopt in ieder geval tot 30 juni 2021. Er wacht dus een krachttoer voor uitvoeringsinstantie UWV; die moet alle onterecht verstrekte steun zien terug te vorderen. En dat terwijl de economische wind guur is en een groot deel van de getroffen ondernemingen nog altijd op slot zit.

Bovendien liggen beschuldigingen van misbruik en mismanagement wel degelijk op de loer, als straks de noodtoestand voorbij is en de politieke aandacht verschuift naar evaluatie van het beleid. Hoe meer gevallen van oneigenlijk gebruik van coronasteun er opduiken, hoe groter de kans op Kamervragen aan de minister.

Uitvoering soms rampzalig

Het roept wellicht associaties op met het debacle rond het persoonsgebonden budget (PGB) in 2015, toen de invoering van een nieuw systeem hulpbehoevenden buitensloot maar wel een leger van fraudeurs aantrok. Of zelfs met de recente toeslagenaffaire, waarbij de Belastingdienst burgers onterecht dwong soms tienduizenden euro’s aan kinderopvangtoeslag terug te betalen. In beide gevallen zag het beleid er op papier goed uit, en bleek in de uitvoering rampzalig.

Die vergelijking gaat echter niet op. De coronasteun is immers een noodoperatie; de steun moest eerst worden verstrekt, later gecorrigeerd. Dat bedrijven de coronaregeling zouden gebruiken om andere tegenslagen te compenseren, was een ingecalculeerd risico.

De vraag is nu vooral: hoe kan de schade worden beperkt? Voor de belastingbetaler, voor de goedwillende coronasteunontvangers en voor de overbelaste uitvoerende instanties die straks alles recht moeten trekken?

Leden aanspreken

‘Het zal een lang proces worden, dat is niet anders’, zegt bestuurskundige Paul Frissen. ‘En ik denk dat de regering wel heeft ingecalculeerd dat als de epidemie straks echt voorbij is, er allerlei onderzoeken komen, misschien in de vorm van een parlementaire enquête. Dat is een goede zaak. Maar de verantwoordelijkheid om de juiste maatschappelijke afwegingen te maken ligt vooral bij de bedrijven die gebruik maken van de steun. Ook brancheorganisaties zouden hun leden daarop aan moeten spreken.’

Volgens de Algemene Rekenkamer, die dit najaar keek naar de gevoeligheden van de NOW-regeling, zou er meer controle vooraf moeten plaatsvinden. Zo zou bij een steunaanvraag van een bedrijf uit bijvoorbeeld de IT-sector, die floreert door onder meer het massale thuiswerken, op zijn minst een belletje moeten gaan rinkelen. Maar voor die toets moet wel voldoende mankracht zijn. En juist daaraan lijkt het nu te schorten; uitkeringsinstantie UWV heeft de handen vol aan de uitvoering van NOW 3, de oplopende werkloosheid en de terugvordering van NOW 1.