Mark Rutte is eruit: hij gaat door. Hoe lang profiteert hij nog van het staatsmaneffect?

Vriend en vijand rekenden er al veel langer op en donderdag lekte het uit via ‘RTL Nieuws’: Mark Rutte wil opnieuw de VVD aanvoeren in de verkiezingen van maart 2021. Daarmee ligt een vierde termijn als premier in het verschiet. Aannemelijk is dat hij binnenkort met de officiële bekendmaking komt.

Lang hield Rutte de kaarten voor de borst. Vaak zei Rutte dat hij ja zou zeggen ‘als je het me nu vraagt’ maar dat hij eerst nog wilde nadenken.  Fractievoorzitter en kroonprins Klaas Dijkhoff diende bovendien afgelopen jaren als bliksemafleider. Maar toen die onlangs aankondigde Den Haag vaarwel te zeggen, twijfelde niemand meer aan het lijsttrekkerschap van Rutte. 

In een interview aan de Telegraaf zegt Rutte vrijdag dat zijn besluit door de coronacrisis zo lang op zich heeft laten wachten. “We staan als land nu voor een enorme beproeving vanwege corona.(..) Aan deze beproeving wil ik leiding geven.” Als het niet lukt om premier te worden, gaat Rutte de Tweede Kamer in, zegt hij.

In de peilingen heeft de VVD sinds het uitbreken van de coronacrisis een vlucht naar voren genomen. Rutte profiteert van het staatsmaneffect: in tijden van crisis scharen de kiezers zich rond de leider. Volgens onderzoeksbureau I&O Research, dat onlangs voor Trouw een grote peiling uitvoerde, zijn tien van de voorspelde  ruim veertig zetels op het conto van Rutte te schrijven. De VVD heeft nu 32 zetels in de Tweede Kamer.

Toch zal opgaan voor een vierde termijn voor Rutte geen gebakken koek geweest zijn. Natuurlijk, de premier is als historicus gevoelig voor mijlpalen. Mocht hij na 17 maart 2021 weer in het Torentje belanden, dan kan hij in de loop van 2022 CDA’er Ruud Lubbers van de troon stoten als langstzittende premier. Binnenkort stoomt hij  Willem Drees voorbij, de PvdA-premier die nu op nummer drie staat.

Maar Rutte kent ook de historische harde les die het CDA in 2010 leerde. Jan Peter Balkenende ging één verkiezing te lang door en leed een smadelijke nederlaag: zijn partij halveerde nagenoeg in aantal zetels. De onvermijdelijke commissie die deze nederlaag moest onderzoeken trok harde conclusies: het CDA was het contact met kiezers en samenleving kwijtgeraakt. Partijprominenten hadden weliswaar openlijk getwijfeld over herbenoeming van Balkenende, die al eerder nederlagen had geleden en als voorman versleten leek, maar er was geen stevig alternatief. Ook was de partijcultuur ‘versteend en gericht op behoud van regeringsmacht’. Het CDA is er electoraal nog altijd niet van hersteld. 

Het CDA van toen

Is de VVD in dat opzicht te vergelijken met het CDA van toen? Slechts ten dele. Rutte kende aanvankelijk een moeizame start – zie de strijd met Rita Verdonk in 2006 – en werd bepaald niet gezien als stemmenkanon. Partijprominenten twijfelden toentertijd openlijk of het partijleiderschap voor de getalenteerde Rutte niet te vroeg kwam. Het afgelopen jaar is hij de toppen van zijn populariteit. In de coronacrisis kwam de leider Rutte tot volle bloei. Hij is een crisismanager, iemand die eerder de troepen verbindt en de goede kant opduwt, dan de vaandels aanvoert. Ook al weet iedere politicus dat peilingen niet zaligmakend zijn, en dat ooit het moment komt dat de kiezers zich van je afkeren.

De coronacrisis is wat dat betreft een zeer bepalende factor. Rutte krijgt niet alleen maar complimenten, de afgelopen maanden klonk vanaf de straat en vanuit de oppositiebankjes steeds luidere kritiek op zijn leiderschap. Voorlopig werkt die kritiek nog niet door in de peilingen, maar er zullen onzekere wintermaanden volgen met ongetwijfeld nieuwe uitbraken van het virus. Het is niet zeker dat Rutte dan blijft profiteren van de staatsmanfactor. Mocht het virus zich wel laten indammen, dan kan Rutte dat mede toeschrijven aan het gevoerde beleid. 

Rutte zegt voorlopig niet actief campagne te voeren vanwege de coronacrisis.

De ideologische veren opschudden

Voor de VVD zal de keus van Rutte een opluchting zijn, een ingeloste verwachting, maar het zou ook een waarschuwing moeten zijn. Slechts eenmaal wist een premier een leiderschapswissel soepel op te lossen. Dat was Dries van Agt begin jaren tachtig, die wel de campagne aanvoerde maar kort nadien zijn vertrek aankondigde en zo de weg vrijmaakte voor Lubbers om zich warm te draaien.

Rutte lijkt niet het type politicus om op deze manier zijn belofte aan de kiezers – ik blijf nog vier jaar – te breken. Maar het gebrek aan opvolgers is een probleem voor de VVD, evenals de zuigende aantrekkingskracht van het pluche. 

Afgelopen jaren klonk het al dat ‘de VVD de winkel verbouwt terwijl hij open blijft’ waarmee onder meer senator Annemarie Jorritsma bedoelde dat de VVD haar ideologische veren moet blijven opschudden. Klaas Dijkhoff had deze taak op zich genomen. Hij produceerde een ‘Liberaal manifest’ en voert nu de programmacommissie aan, terwijl hij de vertrekkende man is. Echte nieuwe kanshebbers hebben zich sinds Edith Schippers nog niet laten zien. Daarmee is de stap van Rutte ook één uit noodzaak, hoe enthousiast de premier zich straks ook in de campagne stort.

Lees ook: Rutte is geen Merkel, en wil dat ook niet zijn

Een terugblik op tien jaar premierschap, waarin hij samenwerken tot politieke norm verhief, in een wereld waar de confrontatiepolitiek in opmars is. Maar waar hij terugdeinsde voor moreel leiderschap.