Onthoofding leraar raakt de Franse Republiek in het hart
De onthoofding van Samuel Paty door een fundamentalist heeft de idealen van de Franse Republiek in het hart geraakt. Tijdens een herdenking kende president Macron de leraar postuum de hoogste Franse onderscheiding toe. Het onderstreept de centrale rol die scholen hebben in de Franse samenleving.
‘Vanavond wil ik praten over Samuel Paty, vermoord omdat hij besloten had zijn leerlingen te leren om burgers te worden’, zegt de Franse president Emmanuel Macron. ‘Samuel Paty werd vermoord omdat de islamisten onze toekomst willen en omdat ze weten dat ze die nooit zullen krijgen dankzij stille helden zoals hij.’ De kist met het lichaam van de vermoorde leraar staat op de binnenplaats van de Sorbonne, de universiteit in het centrum van Parijs. Op de kist ligt het Légion d’Honneur, de hoogste Franse onderscheiding, die Paty even daarvoor postuum heeft gekregen.
Frankrijk bracht woensdag een eerbetoon aan Samuel Paty. De moord op de leraar heeft het land diep getroffen. Dat komt niet alleen door de menselijke tragedie, maar ook omdat de diepste Franse idealen geraakt zijn. Traditioneel staat de school in het hart van de Franse Republiek. Volgens het republikeinse ideaal zijn alle Fransen gelijk, ongeacht hun huidskleur, religie, etnische of sociale afkomst. Voorwaarde is dat zij de republikeinse waarden respecteren, zoals de vrijheid van meningsuiting en de scheiding tussen kerk en staat. Op die manier kunnen heel verschillende bevolkingsgroepen vreedzaam met elkaar omgaan, op het religieus neutrale terrein van de Republiek. In dit ideaal speelt het onderwijs een cruciale rol. Op school leren alle kinderen de valeurs de la République, de waarden van de Republiek. ‘Republikeinen maken, dat was de strijd van Samuel Paty’, zei Macron. Daarom was zijn dood zo’n schok: hij werd onthoofd omdat hij zijn leerlingen de idealen van vrijheid en rede wilde bijbrengen.
In Nederland lopen ouders de school of de klas binnen om hun kinderen achter te laten. Dat is in Frankrijk ondenkbaar. Voor de poort nemen ze afscheid van hun kinderen die alleen naar binnen gaan, alsof ze symbolisch worden overhandigd aan leraren in staatsdienst die er goede Franse citoyens (burgers) van zullen maken.
Tussen katholicisme en Verlichting
Het is een praktijk die teruggrijpt tot in de 19de eeuw, toen het diep verdeelde Frankrijk heen en weer werd geslingerd tussen monarchie en republiek, tussen katholicisme en Verlichting. Na de verloren oorlog met Pruisen in 1870 trad keizer Napoleon III af en werd de Derde Republiek uitgeroepen. De republikeinse politici stelden staatsonderwijs in, omdat zij vonden dat katholieke onderwijzers, veelal geestelijken, de jeugd bedorven met hun reactionaire gedachtegoed.
De onderwijzers van de staat werden de ‘zwarte huzaren van de Republiek’ genoemd, naar hun zwarte uniformen. Ze waren de missionarissen van de Verlichting, een keurkorps dat de idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap verbreidde onder de arme, katholieke bevolking. Aanvankelijk verzetten de katholieken zich tegen dit offensief, maar gaandeweg verloor het conflict aan scherpte. Door de naoorlogse ontkerkelijking stond de laïcité, de scheiding van kerk en staat, lange tijd nauwelijks meer ter discussie. Dat veranderde met de immigratie uit islamitische landen. In de 21ste eeuw is het conflict tussen godsdienst en Verlichting weer helemaal terug.
Tussen september 2019 en maart 2020 constateerde het ministerie van Onderwijs 935 ‘aanvallen op de laïcité’. Vaak gaat het om betrekkelijk kleine zaken: ouders eisen halal eten op school, willen dat hun kind islamitische kledij mag dragen of weigeren hun dochters naar zwemles te sturen. Niettemin leiden zulke confrontaties op sommige scholen tot een gespannen klimaat, waarin docenten zich voortdurend onder druk gezet voelen door fundamentalistische ouders.
In januari 2015 werden tekenaars van Charlie Hebdo vermoord omdat het blad cartoons van Mohammed had afgedrukt. Het drukte Frankrijk met de neus op de feiten: de Franse traditie van keiharde religieuze satire stuitte op gewelddadig verzet van radicale moslims. De minuut stilte voor de slachtoffers van de aanslagen van 7 januari werd op tientallen scholen verstoord door islamitische leerlingen.
Nieuwe huzaren
Het was duidelijk dat de Republiek sommige onderdanen niet meer wist te bereiken. Daarom kregen leraren nog sterker dan voorheen de taak om de Franse waarden over te dragen, als nieuwe huzaren van de Republiek, tot in de verste banlieue. Maar de Franse traditie die blasfemie accepteert en oneerbiedigheid aanmoedigt is niet eenvoudig te handhaven in een samenleving die veel diverser is dan in de tijd van de 19de eeuwse grondleggers van de Republiek, schreef diplomaat Jean-Marie Le Guéhenno in Le Monde. ‘Het legt een verpletterende verantwoordelijkheid bij de leraren’, aldus Le Guéhenno.
Samuel Paty probeerde die verantwoordelijkheid in te vullen, door over de vrijheid van meningsuiting te discussiëren aan de hand van cartoons van Charlie Hebdo. Hij kreeg te maken met tegenstanders die uit een heel andere wereld kwamen, zoals de Tsjetsjeense vluchteling Abdoullakh Anzorov, die zich blijkens zijn Twitteraccount al weken opwond over de recente herdruk van Mohammedcartoons door Charlie Hebdo.
Aanvankelijk geloofde Macron dat terroristen een willekeurige voorbijganger hadden gedood, zei hij op de binnenplaats van de Sorbonne. Het tegendeel bleek het geval. ‘Samuel Paty werd vermoord omdat hij de Republiek belichaamde, die elke dag opnieuw geboren wordt in de klaslokalen’, aldus Macron. ‘We zullen de strijd voor de vrijheid en de rede voortzetten waarvan u voortaan het gezicht bent.’