In Zweden is de definitie van verkrachting breed, en dat is terug te zien in de cijfers
Invoering van nieuwe wetten heeft in Zweden geleid tot een sterke toename van het aantal veroordelingen voor verkrachting. Misbruikslachtoffers voelen zich gesterkt om eerder naar de politie te stappen.
Zweden heeft uitzonderlijk hoge verkrachtingscijfers, volgens Europese vergelijkingen. Maar die hoge cijfers wijzen niet per se op méér verkrachtingen, blijkt uit een recent onderzoeksrapport van de Zweedse Raad voor misdaadpreventie Brå, maar in de eerste plaats op definitieverschillen. De opvallende groeispurten in Zwedens binnenlandse aangiftecijfers lopen synchroon met aanpassingen in de wettelijke invulling van de term verkrachting, met als meest recente ontwikkeling de consentwet.
Die samtyckeslagen, ingevoerd in 2018, heeft het strafbaar gemaakt om gemeenschap te hebben met iemand die niet uitdrukkelijk heeft aangegeven met de handeling in te stemmen. Naast deze nieuwe invulling van de juridische term ‘verkrachting’ zijn ook twee nieuwe vergrijpen bijgeschreven in de wetboeken: die van ‘nalatige verkrachting’ en ‘nalatig seksueel misbruik’. Deze overtredingen zijn van toepassing in zaken waarin volgens de rechtbank geen sprake was van instemming, maar waar de dader ook niet de intentie had misbruik te plegen.
De wetswijziging heeft duidelijk effect; misbruikslachtoffers lijken zich door de consentwet gesterkt te voelen om naar de politie te stappen. In 2017 werd 4895 keer aangifte gedaan van verkrachting. In 2019 was dat 5930 keer, ruim duizend keer vaker, al kan deze groei ook deels worden toegeschreven aan een opwaartse trend die nog voor de invoering van de consentwet aanving en die doorgaans wordt verklaard als een gevolg van onder andere #MeToo en een groeiend bewustzijn over seksueel geweld.
Weinig begrip voor ‘verkrachtingsmythes’
Een vergelijkend onderzoek uit 2016 naar normen en waarden binnen de EU, wees – niet heel verrassend – uit dat er grote verschillen zijn in opvattingen over seksueel misbruik en verkrachting. In Zweden, was de conclusie, is het idee van seksegelijkheid breed gedragen en is er weinig tolerantie voor zogenoemde ‘verkrachtingsmythes’; de gedachte dat vrouwen seksueel misbruik verzinnen dan wel hebben uitgelokt.
Bovendien bestaat er een groot vertrouwen in het rechtswezen. En inderdaad passen de rechters de nieuwe wetgeving op grote schaal toe. Het aantal veroordelingen voor verkrachting heeft een vlucht genomen sinds de invoering van de nieuwe wet, met een toename van 75 procent in twee jaar. In 2017 viel het vonnis 190 keer, in 2019 was dat 333 keer. Ruim een kwart van die zaken had zonder de aangepaste wetgeving niet tot het vonnis ‘verkrachting’ kunnen leiden.
Zo oordeelde de Zweedse Hoge Raad vorig jaar in een consentzaak dat een 27-jarige man zich schuldig had gemaakt aan ‘nalatige verkrachting’. De vrouw die hem voor het gerecht had gedaagd had ermee ingestemd dat hij zou blijven slapen, maar had hem ook duidelijk gemaakt geen seks te willen. De man had desondanks gemeenschap geïnitieerd. Zowel dader als slachtoffer zei dat zij passief was geweest en dat ze beiden zwegen. De vrouw getuigde ‘verlamd te zijn’, de man zei ‘niet zeker te weten of ze sliep’ en ‘ging door omdat ze hem niet vertelde te stoppen’.
Definitieverbreding
In een verklaring bij zijn oordeel schreef de Hoge Raad dat ‘iemand die onderworpen is aan een seksuele handeling geen verantwoordelijkheid heeft nee te zeggen of op enige andere manier weerzin te uiten’ en dat het feit dat ‘aanklager en aangeklaagde hadden ingestemd in hetzelfde bed te slapen en alleen ondergoed aan hadden niet betekent dat de aanklager vrijwillig deelnam aan seksuele handelingen’. De strafeis voor de aangeklaagde was acht maanden cel.
Maar al voor de invoering van de consentwet begon in Zweden het proces van definitieverbreding. Sinds 2013 is er juridisch sprake van verkrachting als het slachtoffer niet met geweld is gedwongen maar ‘zich in een bijzonder kwetsbare positie bevond’ en ‘reageerde met passiviteit’. In 2016 viel 40 procent van de gemelde verkrachtingen in deze laatstgenoemde categorie.
Bovendien omvat de wettelijke definitie van verkrachting in Zweden niet alleen geslachtsgemeenschap maar ook andere vormen van ‘een seksueel misdrijf dat dermate krenkend is dat het kan worden gelijkgesteld aan gedwongen gemeenschap’. Zo werd in 2017 een 42-jarige man uit Norduppland veroordeeld voor ‘virtuele verkrachting’. De verdachte had zijn slachtoffers – 27 minderjarige meisjes – online bedreigd en gedwongen tot seksuele handelingen, maar ze nooit in levende lijve ontmoet.
Registratie
Naast definitieverschillen bestaan er ook grote Europese verschillen in de wijze van registratie. Zweden is een van de weinige landen waar elk seksueel misdrijf van een dader met een enkel slachtoffer afzonderlijk de boeken in gaat. Neem het voorbeeld van Malmö anno 2019: 140 verkrachtingsregistraties – meer dan een derde van het stedelijke totaal – kwamen voort uit een en dezelfde rechtszaak tegen een man die jarenlang zijn partner had misbruikt.
Tot slot is er nog de vraag van aangiftebereidheid. Zijn Zweedse slachtoffers van seksueel geweld wellicht eerder geneigd aangifte te doen dan slachtoffers elders in Europa? Door het gebrek aan cijfers over daadwerkelijke aantallen van verkrachting is dit onmogelijk met zekerheid vast te stellen, maar Brå gaat ervan uit dat ook dit gegeven een rol speelt. Het feit dat het aantal aangiftes na de laatste herziening van de wet zo is gestegen, lijkt erop te wijzen dat slachtoffers die nieuwe wettelijke definitie wel degelijk meenemen in hun overweging.
Lees ook:
Amnesty tegen nieuwe wet van minister Grapperhaus. ‘Seks zonder instemming is óók verkrachting’
Amnesty International dringt aan op een nieuwe verkrachtingswet en start een campagne om het gesprek over instemming bij seks aan te wakkeren. ‘Dat kan verkrachtingen voorkomen.’
De wet van Grapperhaus tegen seksueel geweld zal niet onmiddellijk meer vonnissen opleveren
Elk ongewenst seksueel contact moet strafbaar zijn, zegt de minister. Maar zal dat in de rechtszaal veranderen?