REPORTAGE GRAANPOLITIEK
Poetin koopt zijn vrienden niet meer met wapens, maar met graan
‘Graan is onze tweede olie’, zei de Russische landbouwminister toen het land de VS inhaalde als 's werelds grootste graanexporteur. Het mag een wonder heten: vlak na de val van de Sovjet-Unie moesten de Russen graan importeren, nu liggen landen als Soedan en Egypte aan het graaninfuus van Poetin.
Het is net na het middaguur op een graanakker in de provincie Toela als Valeri Kravtsov een krasse uitspraak doet voor een zakenman in Rusland. Hij zegt: ‘Rusland is het land van de mogelijkheden.’ Om er meteen aan toe te voegen dat hij wel weet dat de meeste Russische ondernemers daar anders over denken door de corruptieproblemen in het land. ‘Veel mensen zijn het niet met me eens, maar ik denk het echt. Kijk maar om u heen.’
Met een presenteergebaar spreidt Kravstov zijn armen richting de akkers die hij 25 jaar geleden aantrof vol woekerend onkruid. Tot aan de horizon wuiven gouden tarweplanten langzaam heen en weer in de wind. Eroverheen marcheren moderne maaidorsmachines in strakke formaties. Het enige moment waarop de mars even tot stilstand komt, is als de oranje Kamaz-vrachtwagens in stofwolken arriveren om de verse zomertarwe af te voeren.
Vanaf daar begint de wereldreis van het Russische graan. Eerst in vrachtwagens naar de havens aan de Zwarte Zee. Dan in schepen de oceanen op. En uiteindelijk, verwerkt als brood, pasta of couscous, de maag in van een Egyptenaar. Of van een Soedanees, Vietnamees, Nigeriaan, Mexicaan, Turk of Venezolaan.
Voor het eerst sinds de tsarentijd is Rusland weer de grootste graanexporteur ter wereld. In 2016 stootten de Russische boeren hun Amerikaanse concurrenten van de troon. Sindsdien neemt het deel van de wereldbevolking dat op Rusland leunt voor voedselvoorziening verder toe: meer dan 10 procent van de mondiale graanexport komt uit Rusland. Neem je alleen tarwe, dan gaat het al over een kwart.
Het Russische marktaandeel neemt vooral toe op plekken waar het Kremlin zijn politieke invloed probeert te vergroten: in Afrika en het Midden-Oosten. Delen van de wereld waaruit rivaal Amerika zich juist stilaan terugtrekt.
‘Graan is onze tweede olie’, zei Ruslands landbouwminister in het jaar waarin Rusland de koppositie overnam van de VS. Die uitspraak is wat overdreven, want de Russische economie drijft ook bij lage energieprijzen nog altijd op olie en gas. Maar de inkomsten uit de landbouw stijgen wel snel. De een-na-grootste exportsector is niet langer de wapenindustrie, maar de landbouw met een opbrengst van ruim 22 miljard euro per jaar.
Het zijn mijlpalen die niet zo lang geleden onmogelijk leken. Bij de ineenstorting van de Sovjet-Unie was Rusland geen graanexporteur meer, maar -importeur. Het land erfde een netwerk aan logge staatsboerderijen die niet geschikt bleken in een markteconomie. Succesvolle boerenbedrijven waren onder het communisme gedwongen omgevormd tot de collectieve boerderijen waar ook Valeri Kravtsov in de vroege jaren negentig belandde als jonge werktuigbouwkundige.
‘Ik begreep de mensen er niet en zij begrepen mij niet’, zegt Kravtsov over de boerderijbazen die gewend waren om orders van boven te gehoorzamen in plaats van zelf na te denken over hun boerderij. De graanboer plukt af en toe rondvliegende stukjes tarwe uit zijn snor terwijl hij de voorbijtrekkende maaidorsers inspecteert. ‘In de jaren negentig is de Russische landbouw volledig verwoest. Iedereen wilde opgeven.’
Veel boeren deden dat ook. Ruim 50 miljoen hectare aan landbouwgrond werd achtergelaten. Waaronder de velden die nu van Kravtsov zijn. Hij kocht zijn eerste grond en twee tractors aan het eind van de jaren negentig, omdat hij dacht: het kan toch niet zo zijn dat ik in een land leef dat geen behoefte heeft aan brood? Dit jaar verwacht hij 45 duizend ton graan te verbouwen op zijn 6,5 duizend hectare grond.
Het zuidwesten van Rusland kleurt ’s zomers weer goud. De provincies op de vruchtbare grond bij de Zwarte Zee produceren het meeste graan. Maar Ruslands gouden regio breidt zich langzaam uit naar het noorden, waar het door klimaatopwarming steeds aantrekkelijker wordt om graan te verbouwen. Kravtsovs akkers liggen 250 kilometer ten zuiden van Moskou en behoren tot het noordelijke gebied. ‘We hebben nu gewassen in dit gebied die hier dertig jaar geleden onvoorstelbaar waren.’
Maar het is niet zozeer de herwinning van akkers waardoor Russisch graan nu de wereld overgaat. Het is vooral de opbrengst per hectare die de afgelopen jaren razendsnel gestegen is.
Dat is te danken aan een technologische revolutie op de Russische akkers. Over het land van Kravtsov rijden nog een paar rood-witte Russische maaidorsers, maar de nieuwste zijn geel en gemaakt door de Amerikaanse fabrikant New Holland. De grond onder de machines is bewerkt met zaden en kunstmest die voor Russische boeren lang ondenkbaar waren. Vrachtwagens rijden af en aan door middel van een uitgedokterd systeem waarbij de maaidorsers zo kort mogelijk stilstaan.
‘Het geheim zit hem in de details’, zegt Kravtsov. ‘Dat heb ik wel geleerd.’
De groeiende graanopbrengst heeft een belangrijke wens van president Poetin in vervulling gebracht: zelfvoorzienendheid op het gebied van voedsel. Poetin stelde zijn regering dat doel na westerse sancties wegens Ruslands annexatie van de Krim in 2014. Zijn land zou voor basisvoorzieningen niet langer afhankelijk zijn van ‘het onbetrouwbare Westen’.
Dus voerde Poetin tegensancties in die Russen nu al zes jaar verbieden om voedselproducten uit de Europese Unie te importeren. Sindsdien bloeit de Russische landbouw: tomaten komen met dank aan Nederlandse kassenbouwers ineens uit eigen land, de komkommers ook en de Russische vleessector verkleint ieder jaar de afhankelijkheid van het buitenland. Exotisch groente en fruit komt nog wel van buiten, soms dankzij sluipwegen via Nederland.
‘Rusland is nu volledig zelfvoorzienend in basisvoedingsmiddelen’, stelde Poetin dit voorjaar tevreden vast over zijn land, dat voor zijn energiebehoefte ook al zelfvoorzienend is. ‘Het is tijd om kansen te gaan benutten in de export.’
Die kansen zijn niet alleen van economische aard voor Poetin. Vorig jaar gebruikte hij de graansector om Afrikaanse leiders aan zich te binden bij de eerste Rusland-Afrikatop uit de geschiedenis. Rusland trok zich na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie terug uit Afrika, maar is onder Poetin bezig om de invloed in het continent te vergroten. Dat doet Rusland onder meer door wapens te verkopen, kerncentrales te bouwen en Afrikaanse leiders te beschermen met huurlingen van een privaat militair bedrijf dat volgens onderzoeksjournalisten geleid wordt door een bondgenoot van Poetin.
Maar dus ook met graan. ‘Ik wijs u erop dat ons assortiment exportproducten zich uitbreidt’, zei Poetin in Sotsji tegen veertig Afrikaanse leiders. ‘We exporteren nu meer landbouwproducten dan wapens. Dus we hebben wat om over te praten.’
De Russische president Vladimir Poetin tussen Afrikaanse leiders op de Rusland-Afrika top in Sotsji in 2019. Links van hem staat de Egyptische president Abdel Fattah el-Sisi, de belangrijkste afnemer van Russisch graan. Foto AFP
Tot zijn genoegen kiezen Afrikaanse landen steeds vaker voor Russisch graan – ten koste van westerse producenten. In Egypte, de grootste graanimporteur ter wereld, hebben Russische tarweboeren de Amerikanen weggevaagd: Egypte bestelde dit jaar 80 procent van zijn tarwe-import in Rusland. Franse afzetmarkten als Senegal en Marokko laten ook steeds meer Russisch graan aanrukken.
En dit voorjaar was er een doorbraak in het Midden-Oosten: Saoedi-Arabië opende voor het eerst de deur voor Russische tarwe na een bezoek van Poetin aan koning Salman. In september volgde Algerije en nu is de Russische hoop gevestigd op toegang tot de Iraakse markt. In Turkije, Iran en Nigeria heeft Rusland al langer voet aan de grond.
De opmars komt niet alleen door Poetins marketingspraatjes, maar vooral door de aantrekkelijke prijs van het Russisch graan. Russische tarweboeren maken minder kosten dan hun concurrenten in de VS en Europa: de grond in Rusland is goedkoper, de loonkosten zijn lager en de transportkosten meestal ook. Bovendien profiteren de Russische boeren sinds 2014 van een zwakke roebel. Graan wordt op de wereldmarkt verhandeld in dollars en levert de Russen nu bijna twee keer zoveel roebels op dan voor de waardevermindering van hun munt.
Het valutavoordeel van de Russen is zo groot dat zelfs het verre Mexico nu begonnen is met de import van Russische tarwe. Die is zoveel goedkoper dan de tarwe van buurland Amerika dat de Mexicanen de kosten voor transport over de Atlantische Oceaan voor lief nemen.
De vraag naar graan zal de komende jaren naar verwachting verder toenemen door een groeiende wereldbevolking. Wel zorgt de afhankelijkheid van Russisch graan voor risico’s bij afnemers. Een stillegging van de export kan landen in problemen brengen. In april dit jaar stelde de Russische regering tijdelijk een limiet aan de graanexport toen de eigen bevolking massaal pasta en ontbijtgranen insloegen uit onzekerheid over de coronapandemie. Een slecht oogstjaar in Rusland kan de graanprijs op de wereldmarkt ook omhoog laten schieten. Dat gebeurde al eens in 2010, toen Rusland een exportverbod op graan instelde na een jaar van droogte en hitte – als gevolg nam de armoede in graanafnemer Pakistan met 1,6 procent toe, berekende de Wereldbank. Nu zal de impact van zo’n exportverbod groter zijn door het grotere Russische marktaandeel. Zeker in arme importlanden van Russisch graan, waaronder Soedan en Jemen, kan dat snel tot honger leiden.
Ook de groei van Ruslands eigen vleesindustrie kan de graanprijs opdrijven. Als de vleessector blijft groeien volgens Poetins wens van grotere zelfvoorzienendheid, dan zal de vraag naar graan toenemen voor dierenvoer. In de Sovjet-Unie was de uitbreiding van de vleessector een van de redenen voor een graantekort.
Maar de Russische regering houdt meer rekening met een verdere exportgroei: de graanterminals in de havens aan de Zwarte Zee worden grondig uitgebreid. Deskundigen verwachten dat de opbrengst per hectare zal blijven groeien door nieuwe investeringen in machines en technologie. En, niet te vergeten: er is nog land zat.
Kravtsov overweegt zijn gouden graanrijkje in de provincie Toela alweer uit te breiden. ‘In de buurt ligt 2.000 hectare te koop’, zegt Kravtsov als hij in zijn terreinwagen op weg is naar een groot tarweveld waar geoogst wordt. ‘De prijs is hoog, ik vind het zonde van het geld. Maar aan de andere kant: ik zou mezelf opvreten als iemand anders dat land onder mijn neus vandaan haalt.’
Dan kijkt hij plots verschrikt omhoog. Vanuit de verte drijven donkere wolken langzaam richting zijn tarwevelden. Na een kwarteeuw is het alleen nog de natuur die Kravtsov kan stoppen.