Het overlijden van hoge rechter Bader Ginsburg overstijgt haar zetel

Dit is misschien wel de droevigste gedachte na de dood van Ruth Bader Ginsburg vrijdag. Op haar sterfbed, zo meldde nieuwszender NPR, had de rechter aan het hoogste gerechtshof enkele dagen voor haar overlijden een verklaring gedicteerd aan haar kleindochter. „Mijn vurige wens is dat ik niet zal worden vervangen voordat een nieuwe president is geïnstalleerd.” Daaruit spreekt een sterk bewustzijn over de betekenis van haar sterfdatum.

De consequenties van Bader Ginsburgs overlijden, op 46 dagen voor de verkiezingen en 107 dagen voor het aantreden van het nieuwe Congres, overstijgen de vervulling van de zetel die ze achterlaat. De strijd om de benoeming van (wederom) een Trump-kandidaat aan het hoogste gerechtshof zal een krachtige invloed hebben op de verkiezingscampagne, niet alleen die om het presidentschap, maar ook in de verschillende races voor senaatzetels. Een overzicht in vier punten.

Lees ook Hoge rechter ‘RBG’ was voorvechtster van vrouwenrechten en werd een progressief idool

1. Juridisch: abortus

Met zijn ongekende reeks van drie benoemingen binnen één presidentiële termijn, kan president Donald Trump het hoogste gerechtshof van de Verenigde Staten een reuzenruk naar rechts geven. Dat zal consequenties hebben voor beslissingen over omstreden kwesties als de doodstraf, het recht wapens te dragen, de rechten van homoseksuelen en transgenders, de bevoegdheid van de staat tegenover de staten en de burgers. Maar geen juridische beslissing zal zo invloedrijk zijn als die over abortus.

Sinds hij zichzelf kandideerde als president heeft Trump beloofd dat hij conservatieve rechters zal benoemen, rechters die ‘pro life’ zijn, en dus tegen abortus. In 1973 legde het toenmalige hoogste gerechtshof in de uitspraak Roe tegen Wade vast dat vrouwen het recht hebben op afbreking van hun zwangerschap. Vanuit conservatieve en christelijke hoek is daartegen altijd protest geweest. De afgelopen jaren is dat protest verhevigd, ook in de rechtszaal. Verschillende staten hebben in hun wetgeving abortus aan banden gelegd. ‘Pro choice’-activisten hebben steeds beroep aangetekend tegen die beperkingen en zo zijn verschillende zaken voor het hoogste gerechtshof beland.

Tot nog toe is daar het recht op abortus overeind gebleven. Maar verwerping of aanpassing van ‘Roe v. Wade’ is het ultieme doel van conservatieve juristen. Tien dagen geleden presenteerde Trump als verkiezingsstunt een lijstje met kandidaten voor het hoogste gerechtshof. Een van hen, senator Tom Cotton, twitterde diezelfde dag: Het is tijd dat Roe v Wade vertrekt.

2. Presidentscampagne

Na de Covid-19-epidemie, na de economische crash, na de sociale onrust en de reactie van de president daarop is de controverse over de vervulling van deze belangrijke vacature nieuwe brandstof voor linkse en rechtse kiezers. Een indicatie van het belang dat linkse kiezers hechten aan Bader Ginsburgs overlijden is dat de Democratische Partij in het uur na haar dood 6,2 miljoen dollar aan donaties ontving, het hoogste bedrag in de zestien jaar dat het huidige donatiesysteem ActBlue bestaat. De Democratische kandidaat-vicepresident, Kamala Harris, stuurde zondag een email aan haar kiezers: „Vandaag moeten we vechten voor haar erfenis.”

Maar aan de rechterkant van het politieke spectrum zou de invloed nog wel eens groter kunnen zijn. Vlak voor de tussentijdse congresverkiezingen van 2018 speelde de verhitte benoemingsprocedure van rechter Brett Kavanaugh aan het hof. De beelden van een tierende Kavanaugh in de hoorzitting door de justitiecommissie van de senaat wekten bij velen het gevoel op tot stemmen tégen de linkse ‘meute’ zoals de Republikeinen de aanval op de van aanranding beschuldigde Kavanaugh kwalificeerden.

Het is niet voor niets dat Trump in elke verkiezingsbijeenkomst onderstreept dat hij een recordaantal conservatieve rechters heeft benoemd. Niet alleen aan het hoogste gerechtshof, ook aan tal van federale rechtbanken wist hij tweehonderd nieuwe rechters aan te stellen. De meeste zijn opgeleid en vooruitgeschoven door conservatieve verenigingen die sinds de jaren tachtig georganiseerd bezig zijn de rechtspraak in de VS te beïnvloeden naar hun (geloofs)overtuiging.

Dit gegeven is een van Trumps troefkaarten bij een trouw en groot blok kiezers: de evangelische christenen. Daarom speculeren politieke beschouwers al over de tijdlijn die zich zal ontvouwen. Het lijkt erop dat Trump het meeste voordeel kan behalen bij de voordracht van een kandidaat vóór de presidentsverkiezingen en de benoemingsprocedure in de senaat erná. Zo kan hij van de benoeming een verkiezingsthema maken: willen jullie zeker weten dat deze conservatieve rechter aan het Hooggerechtshofkomt? Stem dan niet alleen op mij, stem ook op Republikeinen in de senaat.

3. De senaatsverkiezingen

Op 3 november kiezen 35 staten een nieuwe senator. Daarbij staan de zetels van 23 huidige Republikeinse senatoren en van 12 Democratische senatoren ter beschikking van de kiezers. Op dit moment hebben de Republikeinen een comfortabele meerderheid in de senaat: 53 tegen 47 zetels. Met de strijd om de opvolging van Ruth Bader Ginsburg krijgen verschillende senaatsraces een nieuwe, onvoorspelbare impuls.

Zo zijn daar de gematigde Republikeinen die misschien geneigd zouden zijn tegen een conservatieve kandidaat van president Trump te stemmen. Van de drie Republikeinse senatoren naar wie in dit geval altijd wordt gekeken – Susan Collins van Maine, Lisa Murkowski van Alaska en Mitt Romney van Utah – staat dit jaar alleen Collins op het stembiljet. Tegen The New York Times sprak ze eerder dit jaar over de mogelijkheid van een vacature aan het hoogste gerechtshof. Ze zei toen dat ze vond dat een benoeming door Trump „te dicht” op de presidentsverkiezingen zou zitten. Vrijdag wilde de krant van haar weten of de dood van Bader Ginsburg haar gedachten had bevestigd of veranderd, maar Collins hield zich onbereikbaar.

Aan de andere kant zullen ook ten minste twee conservatieve senatoren rekening moeten houden met een schok in hun campagne. De Republikeinse senaatsleider Mitch McConnell is de man die een uur na het nieuws over Bader Ginsburgs overlijden met een verklaring kwam waarin hij concludeerde: „De kandidaat van de president zal een stemming krijgen op de vloer van de senaat.” Het zal zijn positie als minst geliefde politicus van het land alleen maar verstevigen.

McConnell heeft van de agenda van de senaat een politiek wapen gemaakt. Hij gebruikt zijn positie om de behandeling van hem onwelgevallige voorstellen te blokkeren en om zaken die hij wil bereiken te bespoedigen. Zaterdagochtend twitterde Trump dat hij „geen uitstel” wil bij de benoeming van een nieuwe rechter aan het hoogste gerechtshof. McConnell lijkt hem daarin te bewilligen.

McConnell moet het in zijn thuisstaat Kentucky, waarvoor hij al 35 jaar senator is, opnemen tegen een verrassend krachtige uitdager, voormalig gevechtspiloot Amy McGrath. In de meeste peilingen heeft hij een comfortabele voorsprong, maar de dynamiek rond een omstreden benoeming is onvoorspelbaar. Datzelfde geldt voor de senator die de justitiecommissie voorzit, Lindsey Graham uit South Carolina. Ook hij is een veteraan, zeventien jaar in de Senaat. Van iemand die Donald Trump als een „malloot” beschouwde, is hij uitgegroeid tot een steunpilaar van de president. Graham had met een furieuze aanval op linkse politici een beslissende invloed op de benoeming van Brett Kavanaugh. Graham gaat in de peilingen nek aan nek met zijn Democratische tegenstander Jaime Harrison.

4. De verkiezingsuitslag

Niemand verwacht meer dat in de nacht van 3 op 4 november gelijk duidelijk zal zijn wie de presidentsverkiezingen heeft gewonnen. President Trump antwoordde onlangs op de vraag of hij de uitslag van de verkiezingen accepteert: „Dat moet ik nog bezien.” In deze campagne hebben de Republikeinen al 20 miljoen dollar gereserveerd voor juridische strijd tegen stemprocedures in verschillende staten. Democraat Joe Biden, die het opneemt tegen Trump, vertelde aan donoren van zijn partij dat hij zeshonderd advocaten kan inschakelen in soortgelijke juridische procedures.

Uiteindelijk kan de uitslag moeten worden beslist op 1 First Street in Washington, bij het hoogste gerechtshof. En dan maakt de samenstelling van het hof uit. Zonder Bader Ginsburg staat het 5-3 tussen conservatieve en progressieve rechters – waarbij eerder is gebleken dat de conservatieve opperrechter John Roberts soms onverwachts de progressieve minderheid steunt. Met een conservatieve nieuweling op de plaats van Bader Ginsburg is de verhouding 6-3 en daarmee is de gematigde stem van Roberts irrelevant.

In 2000 torpedeerde een conservatieve meerderheid van het Hooggerechtshof de hertelling van stemmen in de staat Florida, waarmee ze Republikein George W. Bush de overwinning bezorgde. Ruth Bader Ginsburg stemde tegen en ging mee in de dissenting opinion van haar collega aan het Hof, John Paul Stevens: „Hoewel we misschien nooit helemaal zeker zullen weten wie de presidentsverkiezingen dit jaar heeft gewonnen, weten we wel heel zeker wie de verliezer is. Dat is het vertrouwen in dit land dat de rechter een onpartijdige bewaker van het recht is.”

Correctie (25/9) in een eerdere versie van dit artikel werd het minderheidsoordeel van het Hooggerechtshof in de zaak ‘Bush v. Gore’ (uit 2000) toegeschreven aan Ginsburg. De bewuste ‘dissenting opinion’ werd echter geformuleerd door hoge rechter Stevens. Dat is hierboven aangepast.

Lees ook Krijgen de Republikeinen nu weer een hoge rechter?