Een Nederlandse viroloog waakt over ‘ons’ vaccin in de VS: ‘Het ziet er goed uit’

Ver weg, in een afgelegen laboratorium in de schaduw van de Rocky Mountains, is een man al maanden koortsachtig aan het werk om te controleren of het Oxford-vaccin dat ons straks moet gaan beschermen tegen het coronavirus écht werkt en veilig is. Het toeval wil dat die man een Nederlander is: Vincent Munster, de baas van de onderzoeksgroep Virus Ecology van het National Institute of Allergies and Infectious Diseases (NIAID). Dat is dan weer onderdeel van het National Institute of Health (NIH), het grootste biomedische instituut ter wereld. Anthony Fauci, de belangrijkste corona-adviseur van Trump, is zijn directe baas.

De in het Noord-Hollandse Spierdijk opgegroeide Munster werkt met zijn team mee aan het richting de eindstreep brengen van het vaccin dat door onderzoekers van het Jenner Institute in Oxford is ontwikkeld. Hij voerde onder meer de proeven op apen uit, die aantoonden dat het vaccin in elk geval een mate van bescherming biedt tegen corona. Munster heeft sinds eind januari geen vrije dag meer gehad, ook niet in het weekend. Hij gaat al maanden niet in op interviewverzoeken. Geen tijd.

Maar de aanhouder wint. Op 27 april verscheen zijn naam prominent in een New York Times-verhaal en na via verschillende kanalen zo’n tien pogingen tot contact te hebben ondernomen, is daar op 20 juli vanuit het niets eindelijk een mailtje vanuit de VS. Munster wil wel een afspraak maken.

“Na zes maanden vind ik het wel een mooi moment om een keer mijn verhaal te doen,” verklaart hij een ruime week later, via een videoverbinding. “In het begin van de coronacrisis heb ik een aantal artikelen gepubliceerd over de manier waarop het virus zich verspreidt. Toen kreeg ik vijftig verzoeken om in de media verschijnen. Na de berichten over het Oxford-vaccin was dat weer zo. Ik heb een paar dingen hier in de VS gedaan, The New York Times, Washington Post. Maar daar heb ik het bij gelaten. Het is te veel afleiding. Alles wat je zegt, wordt op een goudschaal gewogen, en roept weer reactie op. Ik vind het niet erg nuttig om daar veel tijd in te investeren. De wetenschap moet zich focussen op wetenschap. Veel collega’s zijn druk op Twitter en andere sociale media, ik houd me daar niet mee bezig. Wetenschappelijke discussie moet gevoerd worden aan de hand van data, niet in tekstberichten van 140 tekens. Maar ik weet dat anderen daar anders over denken.”

Succesvol

In 2009 trok Munster met zijn vrouw Emmie de Wit - ook Nederlands, ook viroloog - naar de VS. De bedoeling was om een aantal jaren onderzoek te doen in de zwaarbeveiligde BSL4-labs, waar met gevaarlijke virussen als ebola en nipah mag worden gewerkt. “We hadden niet meteen het idee om hier voor altijd te blijven. Tot ik in 2013 de kans kreeg om een eigen onderzoeksgroep op te richten. Ik ben vrij om te doen wat ik wil. Ik krijg van de overheid een bedrag dat ik naar eigen inzicht kan besteden. Het enige dat ze van me verwachten, is dat ik succesvol ben.”

Munster en De Wit wonen op vijf minuten van het lab in het dorp Hamilton. “Je rijdt zo de Rocky Mountains in.” De dichtstbijzijnde ‘grote stad’ is Missoula met 65.000 inwoners, op 70 kilometer rijden. Montana is qua oppervlakte groter dan Duitsland, maar telt amper 1 miljoen inwoners.

De geïsoleerde ligging neemt Munster graag voor lief, want er is wereldwijd geen instituut waar hij zou kunnen doen wat hij bij het NIAID kan. Een langjarig onderzoek naar ebola in Afrika, bijvoorbeeld. “Dat is in Europa nauwelijks te financieren, dan ben je de hele dag bezig met het aanvragen van beurzen. Hier kun je alles combineren: het veld- en laboratoriumonderzoek, het ontwikkelen van medicijnen en uiteindelijk het testen ervan op mensen.”

Noem het het Real Madrid van de virologie, en daar heeft Munster een vaste basisplaats, net als zijn vrouw Emmie. Zij was onder meer betrokken bij het onderzoek naar remdesivir, het ebolamedicijn dat ook het ziekteproces van coronapatiënten verkort.

Invloed

Wat Munster en De Wit doen, heeft invloed. Het Amerikaanse RIVM, het CDC, baseert er mede zijn adviezen op, net als andere overheidsinstellingen. Munster belt regelmatig met zijn baas Fauci, de kleine Amerikaanse coronageneraal. “Niet heel vaak. Een goed teken. Het laat zien dat hij vertrouwen in me heeft.”

De afgelopen jaren verdeelde Munster zijn tijd tussen zijn lab in Montana en veldwerk in Afrika en het Midden-Oosten (voor Mers, een eerder coronavirus). En toen was daar opeens Covid-19. Zodra Munster de eerste berichten uit China hoorde, gingen de alarmbellen rinkelen. Nadat hij begreep dat het om een coronavirus ging, wist hij: dit konden wel eens drukke maanden worden.

Dat klopte. Het Oxford-vaccin bevindt zich in de voorhoede van de internationale jacht op een middel dat ons van corona verlost. Het zou in september klaar kunnen zijn. Nederland kocht samen met Duitsland, Frankrijk en Italië 300 miljoen doses van het vaccin, dat door farmaceut AstraZeneca op de markt wordt gebracht.

Wanneer besefte je dat je een van de wetenschappers zou zijn die zou gaan meewerken aan het tot nu toe snelste vaccintraject in de hele westerse wereld?
“Redelijk snel. Samen met Oxford hadden we al vaccins tegen andere coronavirussen ontwikkeld. We hadden dus de ervaring. Ik wist: als het allemaal goed gaat, kunnen we snel zijn. Op 10 januari kregen we de eerste data van het virus. Toen zijn ze in Engeland meteen begonnen met het vaccin en wij in ons lab met het voorbereiden van testen en dierproeven. De volgende stap was dat we het virus zelf in handen moesten krijgen. Gelukkig voor ons was er vrij snel een uitbraak in de staat Washington, dus dat lukte. Daardoor konden we heel snel beginnen met het vaccineren van dieren, en ze daarna blootstellen aan het virus. De data van die proeven waren nodig om het vaccin voor het eerst op mensen te kunnen testen.”

We willen natuurlijk allemaal weten of het vaccin dat we als Nederland hebben aangekocht ook echt werkt. Deel jij het optimisme van de onderzoekers in Oxford?
“De definitieve data moeten natuurlijk komen uit de studies onder mensen. Maar: ja, ik denk dat het er goed uitziet.”

Ben je nog steeds bezig met het vaccin?
,,Zeker. Mijn belangrijkste werk was om in de diermodellen te laten zien dat het vaccin werkt, en dat het in elk geval bij apen geen bijwerkingen had. Dat is gelukt. Nu zijn we in het lab heel minutieus aan het uitzoeken hoe het vaccin precies werkt, welke onderdelen van het immuunsysteem worden gestimuleerd. Ook willen we weten of het vaccin alleen beschermt tegen de zware ziekteverschijnselen van Covid-19, zoals longontsteking, of dat het ook de overdracht van mens tot mens kan voorkomen.”

Stel dat het vaccin alleen die zware ziekteverschijnselen blijkt te kunnen voorkomen. Is het dan nog steeds een goede aankoop?
“Dat denk ik wel. Wat bij corona de meeste zorgen baart, zijn toch die mensen die heel ziek worden, of uiteindelijk zelfs overlijden. De ouderen, of mensen met onderliggend lijden. Als je die mensen kan beschermen tegen de ergste klachten, heb je 80 à 90 procent van de slag gewonnen. Het extra stapje, dat je ook de overdracht van het virus kan stoppen, zou helemaal mooi zijn. We gaan kijken of dat erin zit.”

Kun je zeggen hoe lang het vaccin ons zal beschermen?
“Ik denk dat het heel moeilijk is om zo snel een vaccin te ontwikkelen dat ons levenslang beschermt. Waarschijnlijk heb je straks eens in de zoveel tijd een nieuwe vaccinatie nodig, net als bij de seizoensgriep.”

We zien dat Amerika steeds meer op zichzelf gericht is. Het land stapte uit de WHO en investeerde op eigen houtje heel veel in vaccins, ook met de voorwaarde om zelf de eerste doses te kunnen afnemen. Wat vind jij daarvan?
“Je kunt geen vaccins uitdelen als je ze niet eerst ontwikkelt, en de VS heeft daarom miljarden geïnvesteerd in onderzoek. Ja, natuurlijk is dat met het oogmerk om ze ook te reserveren voor het Amerikaanse publiek. Maar hopelijk gaan ze daarna ook naar andere landen. Nederland koopt ook vaccins, samen met andere landen. En ik zie nog niet dat Nederland 300 miljoen doses voor Congo of Suriname koopt. Mensen in Nederland zijn heel kritisch op de VS - niet noodzakelijkerwijs onterecht - maar een beetje zelfreflectie zou wel goed zijn. Er is weinig farmaceutische industrie, alles is verkocht of wegbezuinigd. Janssen, dat in Leiden aan een vaccin werkt, is nu nota bene een Amerikaans bedrijf. Ik denk dat Nederland en de EU naar zichzelf moeten kijken en meer moeten investeren in infrastructuur. Vroeger had Nederland een sterke vaccinindustrie, nu is alles weg. Dat heeft te maken met keuzes die je als land maakt. Dan moet je ook niet raar opkijken als je niet als eerste toegang hebt tot vaccins. Maar ze zijn er nu dus mee bezig en dat is goed.”

Zijn de Verenigde Staten slagvaardiger geweest?
“Dat zou je kunnen zeggen. Als je kijkt naar de economische impact van lockdowns, zijn de miljarden die je in vaccinontwikkeling steekt absolute peanuts. Als je economie een maand eerder helemaal open kan door een vaccin, heb je het al duizend keer terugverdiend. Investeren in infrastructuur om vaccins te ontwikkelen is niet sexy, maar het is het meest effectieve middel dat we hebben tegen virussen.”

Dan nog iets anders: mondkapjes. In Nederland worden de virologen het niet eens. Wat vind jij?
Munster draait kort zijn blik van het scherm en grijpt naar een voorwerp. Een seconde later houdt hij een mondkapje voor de camera.

“Zowel in Montana als bij het instituut is het verplicht. Ik denk ook dat er heel veel data zijn die laten zien dat het een goed idee is. Als afstand houden moeilijk is, draag je gewoon een mondkapje. Het is zo makkelijk, ik zie geen enkele reden om het niet te introduceren. Ik ben heel verbaasd over de discussie in Nederland. Typisch Nederlands pappen en nathouden. Die tweede golf komt er gewoon aan, mensen gaan dood. Alles wat je kunt doen om dat te voorkomen, moet je toch gewoon doen? Al scheelt het tien doden, dan is het al de moeite waard.”

Vanaf nu beschouwen we jou voor het gemak maar even als keurmeester van ‘ons’ vaccin. Zorg jij dat het straks goed werkt?
Lachend: “Ik doe mijn uiterste best. Maar als het een teleurstelling wordt, hoop ik niet dat heel Nederland me boos op Schiphol staat op te wachten.”