Een virus als deus ex machina

Als ik opzettelijk met een grote boog om het virus heen loop, op zoek naar een onbesmet onderwerp omdat er toch ook andere dingen gebeuren, kom ik uit bij de diefstal van een Van Gogh en op Tunahan Kuzu van Denk. Er is niets anders om over te schrijven dan het virus en zijn effecten.

Ik spel in de krant de cijfers en de vergelijkingen, de modellen en de statistieken in de valse hoop daarin licht aan het eind van de tunnel en Nederland als baken in de bestrijding van het virus te zien. Het enige resultaat is de Socratische verzuchting: ik weet dat ik niets weet. Het schijnt dat het uiteindelijk voorbijgaat, net als honderd jaar geleden de Spaanse griep, maar ik merk dat die zekerheid onvoldoende rust biedt. We willen meer weten, we willen de paaltjes zien op onze wandeling naar de toekomst die ons zeggen: dit is de juiste weg, dit is de goede richting. Zie je wel, daar is de eindstreep al. En we willen ongeschonden het doel bereiken en niemand om ons heen neer zien vallen.

Een oceaan van vragen zonder antwoord

In die behoefte aan weten weerspiegelt zich onze maatschappij die gebaseerd is op het verschaffen van zekerheid en het uitbannen van toeval. Ons hele sociale stelsel is gebouwd op garanties. De technologie heeft probleemoplossing als doel. De wetenschap streeft naar onomstotelijkheid. Als we ons dus opeens massaal in een oceaan van vragen zonder antwoord bevinden, klampen we ons vast aan elk stuk vermolmd hout. Noodlot is een angstaanjagend begrip. We zijn slecht in staat het ‘amor fati’ in de praktijk te brengen.

‘Liefde voor het lot’ is niet het passief ondergaan van wat het leven je brengt, het betekent actief het onvermijdelijke te aanvaarden en in te passen in het leven. ‘Er het beste van maken’, zeggen we dan. Geen paniek. Geen angst, maar handelen. Zo moeten ook de boven ons gestelden reageren.

De bestrijding van de pandemie weerspiegelt het politieke systeem en de aard van ieder land: autocratisch, chaotisch, grondig georganiseerd, schipperend, polariserend, ontkennend.

Frankrijk doet het per decreet en met inzet van politiemacht. Italië en Spanje combineren gestrengheid met chaos, Duitsland is natuurlijk grondig. Opeens zien we dat België bij de zuidelijke Europese staten behoort. Zweden is nogal vrijzinnig. Noorwegen stug. En wij? Wij doen het ‘met z’n allen’. Tot mijn verrassing zijn we volgens onze crisismanager ‘diep socialistisch’.

Diepe gevoelens van gelijkheid en solidariteit

Als oude sociaal-democraat hoorde ik daar toch van op. Vooral omdat Rutte het niet bedoelde als een rampzalige ontdekking, maar juist als een compliment. Ondanks jaren van neoliberale maatregelen, die diep hebben ingegrepen in de sociale structuur, ondanks de ruime belastingsteun voor ondernemingen en multinationals, ondanks de knieperigheid als het ging om investeringen in onderwijs en zorg, bemerkt de minister-president dat die maatregelen weinig effect hebben gehad op onze diepste gevoelens van gelijkheid en solidariteit en onze behoefte aan een sterke overheid als het erop aankomt. Dat moet hem in zekere zin toch spijten.

Het is overigens zeer de vraag of er wel één absoluut juiste reactie is. Wellicht komen we allemaal uiteindelijk op hetzelfde resultaat uit. Het virus wordt dan wel verslagen maar we brengen daarvoor verschillende offers. Zeker is dat de ziekte iedereen treft, arm en rijk, maar zij is voor de armen veel zwaarder. Ook de economische crisis in het kielzog van het virus zal hen meer raken. Niet alleen arme individuen, maar ook arme landen.

Europese eenheid, slagkracht en solidariteit verdampen

En daar zijn we bij het rijke en het arme Europa aangeland. De Europese eenheid, slagkracht en solidariteit zien we verdampen. We zijn weer helemaal terug bij de natiestaat. Binnen de nationale parlementen wordt opvallend eensgezind samengewerkt, maar Europa is nergens. Dat is geen oordeel, dat is een constatering.

In oude verhalen en tragedies treedt een godheid of een kracht plotseling op om de kluwen te ontwarren. Dat optreden vloeit niet logisch voort uit het voorafgaande, keert niet alles ten goede maar maakt onverwacht een einde aan een episode.

Corona kan wel eens de deus ex machina van Europa zijn.

Nelleke Noordervliet (Rotterdam, 1945) schreef meerdere romans, novelle’s en theaterstukken. In 2018 won ze de Constantijn Huygens-prijs voor haar gehele oeuvre. In haar column in Trouw bespiegelt ze tweewekelijks op de actualiteit. Lees ze hier terug.