Een gebrek aan sociale contacten? Dat is net zo schadelijk als roken
Binnenblijven, zo weinig mogelijk mensen zien, afstand houden. Wat doet dat met ons? Om te beginnen schaadt het onze gezondheid.
Het zijn contactarme tijden, we hebben fysieke contacten en ontmoetingen zoveel mogelijk beperkt, voor mensen in quarantaine en voor kwetsbare ouderen zelfs tot nagenoeg nul. Dat beschermt wellicht tegen het coronavirus, maar tast tegelijk onze gezondheid aan.
Onderschat het niet: een gebrek aan sociale contacten is net zo schadelijk voor de gezondheid als roken. Het heeft lang geduurd tot, in de jaren zestig, het schadelijk effect van roken wetenschappelijk werd bewezen. Dat geldt evenzeer voor het schadelijk effect van een gebrek aan sociale contacten. Uit tientallen studies in de afgelopen decennia blijkt dat sociale isolatie de sterftekans verhoogt met 30 procent. In de lijst van de sterftefactoren kan het zo aansluiten in de rij van roken, hoge bloeddruk, obesitas, cholesterol en fysieke inactiviteit.
Met die kennis wordt bij de coronacrisis nog weinig gedaan, zegt Naomi Ellemers, sociaal psycholoog en hoogleraar in Utrecht. “De kwetsbaarste groepen, zoals ouderen in verpleeghuizen, worden nu helemaal afgeschermd. Geen bezoek, nauwelijks contacten. Dat verlaagt hun kans op besmetting, maar bezorgt ook gezondheidsrisico’s. Dat moet je in het oog houden. In debatten over de gevolgen van deze crisis gaat het veelal over de economische schade. Maar er zal ook gezondheidsschade zijn.”
Gevaar is voor de volksgezondheid
Dat sociale isolatie de gezondheid schaadt, werd voor het eerst goed duidelijk in een grote overzichtsstudie onder leiding van de Amerikaanse psycholoog Julianne Holt-Lunstad, tien jaar geleden. Ze vergeleek tientallen studies en kwam tot de conclusie dat sociale isolatie onmiskenbaar een gevaar is voor de volksgezondheid.
Dat was een waarschuwing, omdat er in de moderniserende westerse samenleving steeds minder ruimte leek voor sociale contacten. Het sociale netwerk van de moderne mens werd aantoonbaar kleiner. En dat schaadt zijn gezondheid, net als zijn gewoonte om te veel en slecht voedsel te nuttigen, waarschuwden Holt-Lunstad en haar collega’s.
Een effect op de levensverwachting kun je in de statistieken ontdekken. Maar dan weet je nog niet hoe dat effect wordt veroorzaakt. Er zijn, volgens Holt-Lunstad, twee soorten verklaringen, die elkaar niet uitsluiten. Er is een indirect effect: een goed sociaal netwerk kan een buffer zijn voor andere schadelijke invloeden op de gezondheid, zoals stress. Ben je sociaal geïsoleerd, dan hakt de stress er harder in, al was het maar omdat je er niet met anderen over kunt praten.
Daarnaast heeft het sociale netwerk directe invloeden op de gezondheid. Sociale verbondenheid blijkt een gunstig effect te hebben op bloeddruk en afweersysteem. En een goed sociaal netwerk is een stimulans om gezonder te leven en slechte gewoonten op te geven.
Ongezonde leefgewoonten
Holt-Lunstad heeft hier vijf jaar geleden een overzichtsstudie over gepubliceerd, waarin ze keek naar het verschil tussen sociale isolatie en eenzaamheid. Want iemand die weinig contacten heeft, kan daar zelf voor gekozen hebben en er zeer gelukkig mee zijn. En omgekeerd kan iemand veel contacten hebben, maar zich eenzaam voelen.
Conclusie hieruit: beide, sociale isolatie en eenzaamheid, schaden de gezondheid. Opmerkelijk, vond Holt-Lunstad, want ze zijn heel verschillend: sociale isolatie is een gegeven, eenzaamheid is een gevoel. Objectief versus subjectief, en niet inwisselbaar. Je kunt de schade bij iemand die sociaal geïsoleerd is niet wegwerken door hem te vertellen dat hij zich niet zo eenzaam moet voelen.
Dit onderzoek maakte ook een eind aan het idee dat vooral de gezondheid van ouderen te lijden heeft onder sociale isolatie. Sociale isolatie had zijn grootste effect op de sterftekans bij mensen in de middelbare leeftijd. Hoe dat komt, is niet helemaal duidelijk, maar er zijn verschillende verklaringen denkbaar, stelt Holt-Lunstad. De simpelste verklaring is dat mensen die lang uit handen van de dood weten te blijven, en dus een hoge leeftijd bereiken, ook de meest weerbaren zijn. Een ander vermoeden is dat eenzaamheid bij ouderen minder snel leidt tot ongezonde leefgewoonten, zoals veel eten, drinken en roken.
Je denkt misschien ook aan het feit dat veel ouderen geen partner (meer) hebben. Maar het is in de wetenschap geen uitgemaakte zaak of het hebben van een partner je sterftekans verlaagt of verhoogt.
De groeiende kennis van de invloed van sociale verbondenheid op de gezondheid bracht een groep psychologen tot een pleidooi voor een nieuwe psychologie van gezondheid. Ze zijn verbonden aan de universiteit van Queensland, Australië, en onder hen is de Nederlandse Jolanda Jetten die daar hoogleraar is. ‘Unlocking the social cure’ is de titel van hun boek (uit 2018). De geneeskracht van sociale netwerken wordt te weinig benut, betogen zij. Die komt niet voor in de adviezen die gezondheidsinstanties geven en in geen enkele schijf van vijf.
Invloed van sociale media
We krijgen voortdurend het advies om te stoppen met roken, meer te bewegen, gebalanceerd te eten en matig te drinken. Maar daar zouden een paar adviezen aan toegevoegd moeten worden. Zoals: word lid van een club of groep, geef er steun aan anderen en zorg dat jij er steun krijgt, vermijd groepen die er ongezonde hobby’s op nahouden, en wordt jouw club opgeheven, zoek dan een nieuwe.
Het is niet eenvoudig, zeggen de psychologen. Om je longen te sparen kun je gewoon die sigaret uitmaken en om je lijf in vorm te brengen kun je beginnen met rennen. Eenzaamheid en sociale isolatie zijn minder gemakkelijk te verhelpen.
Maar we hebben nu toch de overvloed aan digitale kanalen, telefoon, internet, sociale media? Die zijn belangrijk, zegt sociaal psycholoog Naomi Ellemers, maar kunnen fysieke contacten niet vervangen. “Je hebt beide nodig.”
Er wordt veel onderzoek gedaan naar de invloed van sociale media op sociale netwerken van mensen en op hun psychologisch welbevinden. En de uitkomsten zijn wisselend. Zeker is dat sociale media de eenzaamheid niet verdreven hebben. Ook in landen waar sociale media veel worden gebruikt, neemt het aantal eenzamen niet af, maar toe.
Een overzichtsstudie van een paar jaar geleden, geleid door de Australische Tracii Ryan, laat zien dat sociale media uiteenlopende effecten hebben, ook afhankelijk van de gebruiker. De eenzame die actief wordt op Facebook om een gebrek aan offline contacten te compenseren, loopt een goede kans nog eenzamer te worden. Wie Facebook gebruikt om nieuwe vrienden te vinden en die ook in het echt te ontmoeten, wordt vaak inderdaad minder eenzaam.
Als op reis naar Mars
Tegenover de oudere die nu een verpleeghuis zit en geen bezoek mag ontvangen, staat een teveel aan contacten in gezinnen die nu 24 uur per dag bij elkaar zijn, omdat de kinderen niet naar school kunnen en de ouders niet naar hun werk.
De wetenschap kan die lijnen doortrekken tot in het extreme. Zoals in een Noors onderzoek naar Mars500, een programma van de ruimtevaartorganisaties van Rusland, China en de Europese Unie. In een aards ruimtestation in de buurt van Moskou simuleerden zes mannen uit vier verschillende landen een reis van dik vijfhonderd dagen naar Mars.
De Noren gingen na wat dat deed met de persoonlijke waarden en onderlinge verhoudingen. Het is geen vergelijk met gezinnen die vanwege het coronavirus in quarantaine moeten. De Mars500-bemanning was fit, getraind en opgeleid, en ging uit vrije wil in isolatie. In deze coronacrisis doen ongetrainde gezinnen dat noodgedwongen. Staat tegenover dat het voor hen geen vijfhonderd dagen duurt.
In Mars500 bleken de persoonlijke waarden behoorlijk stabiel. Op één na: welwillendheid, de zorg voor het welzijn van anderen. De bemanningsleden kregen minder oog voor de ander, en meer de neiging hun eigen gang te gaan. Tekenend was dat ze in het begin nog iedere gelegenheid aangrepen om een feestje te bouwen, maar aan het eind nauwelijks meer.
Conclusie van de Noorse onderzoekers: het probleem van mensen in isolatie is niet zozeer dat ze zo druk zijn om de onderlinge relaties goed te houden dat ze aan werken niet meer toekomen, het grootste gevaar is dat ze uit elkaar drijven.
De gelukkigsten niet
Onderzoekers hebben niet alleen gekeken naar eenzaamheid, maar ook naar wat ze noemen sociaal kapitaal – aantallen vrienden en volgers – en binding of gemeenschapszin. Sociale media bieden enorme mogelijkheden, maar voorbij een zeker punt slaat hun voordeel om in nadeel. Mensen met vele honderden online ‘vrienden’ blijken sociaal minder rijk dan mensen met enkele tientallen. En degenen die dagelijks vele tweets en updates de wereld in sturen zijn de gelukkigsten niet.
Een illustratief Amerikaans onderzoek uit 2016 laat zien dat er wel een verschil is tussen tekst en beeld. Eén beeld op Instagram zegt meer dan duizend tweets, was de conclusie van die studie. Waar tekst in dat onderzoek geen meetbaar effect had op gevoelens van eenzaamheid en sociale verbondenheid, had beeld dat wel. Omdat beeld, zeggen de onderzoekers, de intimiteit van een werkelijke ontmoeting in de fysieke wereld beter benadert.
Ondanks de rijkdom aan sociale media blijven we het isolement voelen waarin het coronavirus ons heeft gebracht. Dat dat geen prettig gevoel is, heeft een goede reden. Het ervaren van een sociaal isolement, het voelen van eenzaamheid, is een belangrijk vermogen, zeggen psychologen, neurowetenschappers en biologen. De mens is een sociaal dier, dat voor zijn overleven is aangewezen op samenwerking en contact met soortgenoten. Eenzaamheid is een overlevingssignaal, zoals honger en dorst dat zijn. Dat er schade optreedt als dat signaal niet kan worden gehoord is in het licht van de evolutie zo gek niet.
Dat de huidige coronacrisis ook langs de weg van het gedwongen isolement zal leiden tot gezondheidsschade staat voor psychologen vast. Hoe groot die schade zal zijn, hangt ervan af hoelang het isolement zal duren. En of daarna alles weer zal worden zoals het was, of we weer handen zullen schudden, knuffelen en bovenop elkaars lip zullen staan en hoesten: de psychologie kent een wet die zegt dat je een gewoonte die je eenmaal achter je hebt gelaten, niet zo maar weer oppakt.
Lees ook:
Wordt thuiswerken het nieuwe normaal?
Het fileprobleem is opgelost, de lucht wordt schoner en ook de stikstofuitstoot neemt af. Allemaal door het massale thuiswerken. Houden we dat vol? Waarschijnlijk niet.