Terrorismeonderzoeker Nikita Malik: ‘Als je leven op z’n kop staat, lijkt zo’n complottheorie niet zo gek meer’

Ook voor terroristen zijn het geen gunstige tijden. De straten en pleinen zijn leeg, cafés en concertzalen ook. Slachtoffers zijn nauwelijks te maken, angst aanwakkeren heeft even weinig zin. IS riep zijn strijders zelfs op thuis te blijven om niet geïnfecteerd te worden. Covid-19 legt alles plat, ook het leven in een terreurcel.

Maar onder het oppervlak voltrekt zich juist nu een gevaarlijk proces, waarschuwt Nikita Malik, terrorismeonderzoeker uit Londen. ‘Iedereen zit thuis. Veel mensen zijn eenzaam. Waar halen ze hun nieuws vandaan? Internet. Velen zullen zich informeren op alternatieve platforms. Dat is een risico.’

Helaas, zegt ze, maken extremisten vaak misbruik van onzekere tijden. Door in te spelen op angst en mensen allesomvattende verklaringen te geven voor een verwarrende wereld. Door schuldigen aan te wijzen voor de crisis. Door de pandemie te presenteren als een straf van God. 

Ze vreest dat deze tijd van isolatie en onzekerheid zal leiden tot radicalisering, op alle politieke flanken. Dat mensen op zoek gaan naar duidelijke antwoorden op deze crisis en zo uitkomen bij complottheorieën en haat.

‘Er zijn gevallen bekend’, zegt Malik (31), ‘van geïsoleerde jonge mensen die volledig op internet zijn geradicaliseerd, mensen die weinig vrienden hebben, die thuis op de computer zitten en online naar gelijkgestemden zoeken. Ze hebben behoefte aan een gevoel van gemeenschap. De ouders denken dat ze huiswerk aan het maken zijn, maar in werkelijkheid worden ze langzaam in een vicieuze cirkel van steeds extremere video’s gezogen.’ 

Ze noemt het voorbeeld van Roshonara Choudhry, een 21-jarige studente die in 2010 een Brits Kamerlid neerstak. ‘Zij had offline geen contacten in extremistische hoek, maar was online gefascineerd geraakt door de preken van Anwar al-Awlaki, een extreem gevaarlijk kopstuk van Al Qaida wiens video’s gewoon op YouTube stonden omdat daarin niet direct tot terrorisme werd opgeroepen. Uit de rechtbankverslagen kun je opmaken wat er in haar hoofd omging. Er waren pushfactoren, zoals eenzaamheid, verveling en het zoeken naar zingeving en identiteit, en pullfactoren, zoals een charismatische imam die haar in het Engels uitlegde wat haar plicht was als moslima.’ 

In 2018 riep zakenblad Forbes Nikita Malik uit tot een van de belangrijkste stemmen in haar vak en nam haar naam op in de lijst van ‘30 under 30’ in het deelgebied ‘Law and Policy’. Als hoofd van de radicaliseringstak van de Henry Jackson Society, een denktank voor buitenlands beleid, monitort Malik de duistere hoeken van het internet, op zoek naar extremistisch materiaal. Met haar bevindingen stapt ze naar overheden en techbedrijven als Facebook en YouTube en adviseert hen in de strijd tegen complotdenken, haat, propaganda, nepnieuws en desinformatie. 

Sociale netwerken

De afgelopen jaren heeft er volgens haar een kentering plaatsgevonden bij internetbedrijven die van invloed is geweest op hoe radicalisering zich online voltrekt. Tot ongeveer 2017 waren extremisten zoals IS’ers en neonazi’s in groten getale te vinden op Facebook, Twitter en YouTube. Vrijheid van meningsuiting en de neutrale positie van het platform waren te belangrijk om hiertegen op te treden, zeiden de sociale netwerken aanvankelijk. Maar dankzij steeds luider klinkende kritiek, deels van mensen zoals Malik, kwam er strengere regulering, waardoor extremistische groepen zich voornamelijk verplaatsten naar alternatieve, minder gereguleerde platforms als Telegram, 8chan, Gab en het darkweb.

‘Mensen radicaliseren nu minder ‘per ongeluk’, omdat ze toevallig ergens op stuiten’, zegt Malik. ‘Je moet nu echt actief op zoek gaan naar extremistisch materiaal. Je moet zoeken naar mensen die ook vinden dat alle Joden of moslims dood moeten.’

Van de verwijderde video’s op YouTube wordt 98 procent nu nooit door een mens bekeken – het algoritme bepaalt. En wanneer YouTube een video als problematisch aanmerkt, krijgt de gebruiker eerst een waarschuwing te zien. Dan worden de comments uitgeschakeld en kan de video niet worden aangeraden door het algoritme, een mechanisme dat voorheen radicalisering in de hand werkte, omdat gebruikers steeds extremere video’s aangeraden kregen. 

Ondanks die maatregelen circuleert er nog steeds veel haat en desinformatie op het platform. Malik signaleert bovendien dat extremisten op de sociale netwerken verbloemend taalgebruik hanteren, codewoorden om de detectiesystemen te omzeilen. In plaats van Joden gebruiken ze het woord ‘skypes’, moslims noemen ze ‘skittles’. 

‘Mensen zullen altijd de mazen in dit soort systemen vinden. Ze leren op basis van welke voorwaarden video’s worden verwijderd. Op YouTube is Holocaustontkenning bijvoorbeeld verboden. Wat je nu ziet is dat bepaalde youtubers de Holocaust bagatelliseren. In plaats van te zeggen dat die nooit heeft plaatsgevonden, zeggen ze dat er maar een paar honderd Joden zijn doodgegaan destijds.’

Wat bent u in extremistische hoek zoal tegengekomen in verband met het coronavirus?

‘Er circuleert veel verkeerde gezondheidsinformatie. Er zijn groepen die homo’s, migranten of ongelovigen de schuld geven van het verspreiden van het virus. Er zijn veel misleidende berichten over vaccins, neem het voorbeeld van methanol in Iran, waaraan mensen zijn overleden. 

‘Onder religieuze fundamentalisten is covid-19 opgevat als een teken voor het einde der tijden. Op YouTube zie je in de jihadihoek veel video’s over Mahdi, een verlosser die vlak voor de dag des oordeels zou verschijnen en de wereld zou ontdoen van het kwaad. Het virus is volgens jihadi’s een straf van Allah.’

Niet alleen in religieuze hoek gelooft men in het einde der tijden. In alt-rightkringen en onder witte nationalisten bestaat een theorie die ‘accelerationism’ heet, het idee dat een massa-aanval de ineenstorting van de samenleving zal versnellen om zo ruimte te maken voor een nieuwe staat, een raszuivere natie.

‘Ja, veel bewegingen hebben apocalyptische theorieën, soms willen ze specifiek dat hun aanhangers misbruik maken van kwetsbare structuren en juist nu chaos en verwoesting aanrichten. Britse nationalisten hebben een poster verspreid waarop staat dat je naar je lokale moskee of synagoge moet gaan als je besmet bent. In Amerikaanse neonazikringen wordt opgeroepen Joodse mensen in het gezicht te spugen om hen te besmetten. De FBI heeft een memo uitgebracht waarin daarvoor gewaarschuwd wordt. Antisemitisme is een veelkoppig monster, het verbindt bijna alle uitersten: extreem-links, extreem-rechts en moslimterroristen. Als er iets groots zoals een pandemie gebeurt, ontstaan er onvermijdelijk verschillende antisemitische complottheorieën.’

Ook in Nederland gaan er over het coronavirus antisemitische complottheorieën rond, in niet eens zulke obscure uithoeken. Robert Jensen noemde in zijn YouTube-show het coronavirus een hype en een machtsgreep van de regering. In een van zijn video’s deelt hij de theorie dat George Soros achter het virus zou kunnen zitten, de Joodse miljardair en filantroop die in antisemitische kringen steevast de schuld krijgt van de wereldproblematiek. ‘Googel hem maar eens’, zei Jensen. ‘Bij grote evenementen zitten de vingerafdrukken van George Soros er heel vaak op.’ Sinds Jensen deze standpunten inneemt is het aantal views op zijn kanaal explosief gestegen, van ongeveer 50 duizend per video naar 200- tot 450 duizend. 

Hoe kan het dat zulke extreme opvattingen in deze tijden zo goed gedijen? 

‘In tijden van grote onzekerheid willen bepaalde mensen duidelijke antwoorden. Ze zijn bang of boos. Ze geloven niet meer in politici, journalisten of wetenschappers, dus gaan ze naar zo’n YouTube-kanaal waarop hun wordt verteld dat een paar machtige miljardairs het virus bekokstoofd hebben. Dat speelt in op een zeer reële situatie, de ongelooflijke ongelijkheid op de wereld, en trekt er vervolgens belachelijke en gevaarlijke conclusies uit. Maar zo gek klinkt het voor mensen nu niet. Mensen willen niet geloven dat sommige grote gebeurtenissen onverklaarbaar zijn, of door een toevalligheid zijn aangezwengeld. Dat is een vorm van cognitieve dissonantie: er moet een reden zijn dat iets groots gebeurt, er moet een complot achter zitten. Een dusdanige grote verandering van het dagelijks leven, zoals covid-19 nu teweegbrengt, kan leiden tot trauma’s. Er zullen altijd mensen op de uiterste flanken zijn die hier gebruik van maken en desinformatie op een pakkende, spannende en ongenuanceerde manier presenteren.’

Maakt niet uit hoe belachelijk het antwoord is?

‘Als je leven op z’n kop staat, lijkt zo’n theorie niet zo gek meer.’

Historisch gezien leiden pandemieën tot een toename in discriminatie, schreef The New Yorker onlangs. In onder meer de VS, Engeland en Nederland is er een toename van haatmisdrijven jegens Aziatische mensen vastgesteld. Is dat een aanwijzing voor radicalisering onder het oppervlak? 

‘Dat is op basis van een paar gevallen niet te zeggen. Maar ik zie een parallel met terrorisme. Elke keer dat er de afgelopen twee decennia een aanslag werd gepleegd, was er ook een piek in geweld tegen de moslimgemeenschap. Zij kregen de schuld van moslimterrorisme. Anderzijds werd kritiek op islamitische terreur vaak gezien als kritiek op de islam in zijn geheel. Bij covid-19 zie je iets vergelijkbaars. De Chinese staat heeft aanvankelijk ongelooflijk slecht gehandeld in het herkennen en erkennen van het probleem en het op de hoogte brengen van de internationale gemeenschap. Klokkenluiders zijn gestraft. Dat staat los van het Chinese volk; dat kan er niets aan doen. Maar je ziet wel een toename van haatmisdrijven tegen niet alleen Chinezen, maar iedereen die er Aziatisch uitziet.’

Verwacht u dat er terroristische aanslagen gaan volgen door de gevolgen van het coronavirus? Bijvoorbeeld na een economische crisis?

‘Voorlopig maakt de lockdown aanslagen zo goed als onmogelijk. Al is er eind maart wel een Amerikaanse man gearresteerd in Kansas City die met een bom in zijn auto het ziekenhuis in wilde rijden. Er werd al maanden onderzoek naar hem gedaan. Hij had religieuze, racistische en antiregeringsmotieven. 

‘Maar op de lange termijn kunnen er problemen optreden, zeker als er een grote economische crisis volgt. Dat heeft overal invloed op, ook op terrorisme. Mensen die hun baan kwijt zijn en niets te verliezen hebben, kunnen vatbaar voor radicalisering zijn. 

‘Verzwakte structuren bieden bovendien mogelijkheden voor terroristen. IS heeft al opgeroepen misbruik te maken van legers die uitgedund zijn door het virus en om gedetineerde IS’ers uit Iraakse en Syrische gevangenissen te bevrijden nu de bewaking niet op haar sterkst is. Terroristen zijn criminelen, ze zullen altijd ergens van proberen te profiteren.’