Wat ga je redden: een kleine groep kwetsbaren of de toekomst van een nieuwe generatie?

Amerikaanse senioren, offer u zelf op zodat Amerika niet geofferd hoeft te worden! Dat zei Dan Patrick, plaatsvervangend gouverneur van Texas op tv-zender Fox News. Zelf was de 63-jarige Patrick alvast bereid. Als hij getroffen zou worden door het coronavirus wilde hij afzien van intensieve behandeling, ‘om het Amerika waarvan heel Amerika houdt’ te bewaren voor zijn kinderen en kleinkinderen.

Zo cru zullen maar weinig mensen het formuleren, maar het debat over de afweging tussen volksgezondheid en economie zoemt rond in de westerse wereld. Weegt het leed van de coronaslachtoffers wel op tegen een sociale en economische ontwrichting van de samenleving? Straks zijn misschien tientallen miljoenen mensen werkloos, worden de kansen van een nieuwe generatie geschaad, krijgen politieke extremisten de wind in de rug. Als het bijdrukken van geld om de crisis te bestrijden leidt tot hyperinflatie à la Venezuela of de Weimar Republiek is de ellende helemaal niet meer te overzien.

‘Burgers zullen zo enorm lijden’

En dat allemaal om het leven van een betrekkelijk kleine groep ouderen te verlengen. Mensen van wie de meesten al leden aan onderliggende aandoeningen en flinke gezondheidsschade zullen overhouden aan een verblijf op de ic. In Nederland waarschuwden hoogleraar veiligheid Ira Helsloot en journalist/onderzoeker Peter Olsthoorn voor de gevolgen van al te drastische maatregelen tegen het virus. ‘Terecht zet de zorg alles op alles om levens te redden, vooral van jongere slachtoffers. We proberen ook het leven van oude zwakke mensen te verlengen. Een zeer lovenswaardig streven. Maar het verminderen van de reguliere zorg en de economische recessie gaat honderdduizenden Nederlanders gezonde levensjaren kosten. Onze goedbedoelde maatregelen tasten óók mensenlevens aan’, schreven zij in de Volkskrant. Arts en filosoof Marli Huijer, voormalig Denker des Vaderlands, wees op de duizenden doden die elk jaar door de griep vallen, zonder dat we dagelijks op de hoogte worden gehouden door de krijgsbulletins van het RIVM. Ook zij pleitte, onder meer in actualiteitenprogramma Nieuwsuur, voor een minder stringent beleid. Hoelang laten de betrekkingen tussen mensen zich in het keurslijf van social distancing persen, vroeg zij zich af.

In Zweden waarschuwde industrieel Jacob Wallenberg voor de gevolgen van lockdowns, vooral als zij lang gaan duren en een crisis inluiden waarbij misschien wel 20 tot 30 procent van de bevolking werkloos raakt. ‘Er zal sociale onrust zijn, er zal geweld zijn. Burgers zullen enorm lijden’, aldus Wallenberg in de Financial Times.

Bijbelse omkering

Toch kiezen politici overal, met uitzondering van Zweden, voor radicale maatregelen tegen het virus. Politici die zo vaak is verweten dat ze neoliberaal zijn, alleen geïnteresseerd in geld en de belangen van het bedrijfsleven, kiezen nu voor bescherming van de allerzwaksten. Het is een bijbelse omkering: de laatsten zullen de eersten zijn. Dat moet de les zijn van deze pandemie, ‘de manier waarop we de kwetsbaarsten onder ons behandelen’, schreef de baptistische theoloog Russell Moore in The New York Times. ‘Een pandemie is niet het moment om je ogen af te wenden van de heiligheid van het menselijk leven.’ Corona laat zien hoe de christelijke traditie voortleeft in een seculiere wereld. ‘Het ideaal van solidariteit vereist dat we even veel zorg hebben voor de zwakken en de kwetsbaren als voor de sterken en de machtigen’, zei filosoof Michael Sandel in The New York Times. Elke andere aanpak noemde hij een vorm van sociaal-darwinisme, survival of the fittest.

Veel critici van de radicale onderdrukking van het virus staan in de traditie van het utilitarisme, oorspronkelijk in de 18de eeuw geformuleerd door de Britse filosoof Jeremy Bentham. De regering moest streven naar ‘zo veel mogelijk geluk voor zo veel mogelijk mensen’, vond Bentham. In coronatermen: weegt het leed van duizenden slachtoffers wel op tegen het potentiële verlies aan levensgeluk van miljoenen anderen?

Een vals dilemma

Een probleem is uiteraard dat deze rekensom moeilijk te maken is. Niemand weet hoeveel doden er uiteindelijk zullen vallen en hoe groot de economische schade zal zijn. De tegenstelling tussen gezondheid en economie is een vals dilemma, stelt de Britse econoom Jonathan Portes in The Guardian. Het is een illusie te denken dat de economie lekker kan doordraaien terwijl de gezondheidszorg bezwijkt onder de toestroom van coronapatiënten. ‘Een herstel van de economie vraagt, boven alles, vertrouwen. Huishoudens en bedrijven zullen pas weer geld uitgeven als de verspreiding van ziekten is ingedamd’, aldus Portes.

Daarnaast is er een fundamenteel bezwaar tegen het utilitarisme, in de filosofie verbeeld door het treintjes-dilemma. Stel je ziet een trein afrazen op vijf spoorwegarbeiders. Door een wissel om te zetten kun je hem naar een ander spoor leiden, waar hij nog maar een arbeider verplettert. Doen, zullen de meeste mensen zeggen: een dode is nog altijd beter dan vijf.

Dan wordt het dilemma anders geformuleerd. Je kunt de trein alleen tegenhouden door een dikke man op de rails te gooien. Nu zullen de meeste mensen zeggen: niet doen. Je redt weliswaar vier levens, maar je verliest je morele integriteit.

Op dit moment bestaat in de westerse wereld geen draagvlak om de dikke man voor de trein te gooien, los van de vraag of een minder stringente aanpak effectief zou zijn. Zelfs de weinig empathische Donald Trump, die ‘het middel erger dan de kwaal noemde’, moest op zijn schreden terugkeren. Maar als de crisis aanhoudt, de economische gevolgen ernstiger worden, de levensenergie van opgesloten burgers zich steeds moeilijker laat temmen, zullen politici opnieuw voor de moeilijke afweging tussen gezondheid, sociaal leven en economie komen te staan.