‘Er is veel moed voor nodig om Rusland te dwarsbomen’

Moet Rusland de aandeelhouders van oliebedrijf Yukos alsnog de 50 miljard dollar betalen waartoe het in 2014 werd veroordeeld? Dinsdag doen Haagse rechters uitspraak in de strijd om de aandelen van het oliebedrijf, onteigend in 2004, die zich al vijftien jaar voortsleept. Met het vonnis komt de finale in zicht van een van de grootste disputen in de geschiedenis van de internationale arbitrage.

Een belangrijke dag voor alle betrokkenen, niet in de laatste plaats voor Emmanuel Gaillard. De gerenommeerde Franse arbitragejurist is sinds het begin nauw betrokken bij het proces.

Dat begon in 2003, toen de Russische oliemagnaat en Poetin-criticus Michail Chodorkovski werd veroordeeld in een proces, dat het Europese mensenrechtenhof nog vorige maand als oneerlijk bestempelde. Yukos werd onteigend onder het mom van achterstallige belastingen, de aandelen gingen via een schimmige veiling naar staatsoliebedrijf Rosneft.

Gaillard zette zijn tanden in de zaak. Na tien jaar procederen behaalde hij namens de aandeelhouders van Yukos in 2014 een klinkende overwinning: het Permanente Hof van Arbitrage in Den Haag bepaalde dat de onteigening onrechtmatig was geweest. Het legde Rusland 50 miljard dollar schadevergoeding op – het hoogste bedrag ooit in de internationale arbitrage.

Tegenwoordig is Gaillard adviseur voor de aandeelhouders, die zich door het Amsterdamse advocatenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek laten bijstaan.

Of hij de uitspraak dinsdagochtend op het puntje van zijn stoel zal afwachten? In zijn ruime kantoor in het chique zevende arrondissement in Parijs moet de in spijkerbroek geklede jurist lachen om de vraag. „Nee hoor, ik moet lesgeven in de VS.” Naast zijn werk als hoofd arbitrage bij advocatenkantoor Shearman & Sterling doceert hij rechten op de universiteiten van Yale en Harvard.

Den Haag kent hij goed. In 2012 huurde zijn team een vleugel in het Scheveningse Kurhaus. Daar bereidden zij zich voor op een marathonhoorzitting van het Hof van Arbitrage, een kwartiertje rijden naar de Japanse kamer in het Vredespaleis. „Persoonlijk hou ik er niet van om dicht bij de rechtbank te logeren. Hoorzittingen zijn intensief, je hebt lucht nodig.”

Gaillards inspanningen betaalden zich uit. In een ruim zeshonderd pagina’s tellende uitspraak oordeelde het Hof in 2014 unaniem dat de onteigening van oliebedrijf Yukos illegaal was geweest. „Russische rechtbanken bogen voor de wens van de Russische autoriteiten om Yukos failliet te verklaren, de aandelen [aan Rosneft] toe te kennen en een man op te sluiten die een politiek concurrent dreigde te worden.”

Hoe kijkt u terug op die dag?

„Mensen staren zich blind op die 50 miljard. Belangrijker is dat de uitspraak een erkenning is van een internationaal hof dat Rusland onwettig en onder valse voorwendselen handelde om zich te ontdoen van een politiek tegenstander.”

Rusland liet het er niet bij zitten. Zoals de procedure toestaat, stapte het naar de rechtbank in Den Haag om te pogen het vonnis op technische gronden vernietigd te krijgen. Volgens Rusland waren de internationale rechters onbevoegd geweest, omdat het Energy Charter Treaty (ECT, Verdrag inzake het Energiehandvest) uit 1994, de juridische basis voor het proces, niet geldig zou zijn. Rusland tekende het verdrag weliswaar datzelfde jaar, maar ratificeerde nooit. Omdat delen van het ECT in strijd zouden zijn met de Russische grondwet, zou het land nooit gebonden zijn geweest aan de afspraken om investeerders te beschermen en aan de mogelijkheid om arbitragezaken te voeren, luidde het Russische verweer.

Lees ook interview uit 2019 met Michaïl Chodorkovski

Gaillard: „Het ECT vermeldt duidelijk dat het verdrag in werking treedt, tenzij een land expliciet verklaart dat niet te willen. Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 was er grote haast om samenwerking op energiegebied te beginnen, zonder te hoeven wachten op langdurige ratificatieprocedures. Rusland heeft zich nooit verzet. Sterker, het was juist de motor achter de onderhandelingen omdat het allerlei investeringen misliep.”

Om zijn punt te bewijzen, vroeg Gaillard de notulen van de verdragsonderhandelingen op bij het ECT-secretariaat in Brussel. Die waren alleen toegankelijk voor staten, maar Groot-Brittannië [Yukos Universal is geregistreerd op het Britse eiland Man] schoot te hulp.

Rusland leek zich inderdaad achter het voorlopige verdrag te scharen. Een „evenwichtig juridisch document” wordt het in 1996 genoemd. In 2002 liet Rusland weten het verdrag „vanaf de datum van inwerkingtreding” uit te voeren. „Een constructieve dialoog, een geest van samenwerking en een focus op positieve resultaten: dat is de weg die we willen volgen in ons werk met het ECT.”

Maar volgens de Nederlandse arbitragejurist Albert Jan van den Berg, die namens Rusland optreedt, was het ECT vanaf het begin in strijd met de Russische grondwet en wetgeving. „De Russische wet staat arbitrage tussen een investeerder en de Russische staat niet toe, tenzij het parlement goedkeuring geeft”, mailt hij in een reactie.

Gunstig teken

In 2009, net toen de zaak in Den Haag op stoom kwam, zegde Rusland het voorlopige verdrag alsnog op. Niet de meest logische stap voor een land dat het document niet zegt te erkennen, meent ook Gaillard. „We zagen dat als een gunstig teken. Rusland was duidelijk bang een proces te verliezen. Alleen: je kunt niet zomaar uit het ECT stappen, en zelfs daarna zijn investeerders nog twintig jaar beschermd.”

Het liep anders. In 2016 stelde de rechtbank in Den Haag Rusland in het gelijk: het land was inderdaad nooit aan het ECT gebonden geweest. Het feit dat het nimmer bezwaar had aangetekend en al die jaren het verdrag had uitgevoerd, was volgens de rechters irrelevant. Verontwaardigd ging Yukos in beroep.

Lees ook Rusland wint, maar zaak rond Yukos is nog lang niet voorbij

Jaren werk weggegooid. Wat was uw reactie?

„Laat ik zeggen dat het nogal teleurstellend was. Het is paradoxaal dat een lagere rechtbank een hogere, met daarin gespecialiseerde internationale rechters, terechtwijst en zegt: ‘ho, ho, wij weten het beter’. Het toont dat een nationale rechtbank de politieke dimensies sterker laat meewegen dan een internationaal hof. Er is veel moed voor nodig om Rusland te dwarsbomen.”

Suggereert u dat Rusland de Nederlandse rechtsgang heeft beïnvloed?

„Nee, daarover kan ik niet oordelen. Wat we wel weten, is dat Rusland in Frankrijk en België gigantische druk heeft uitgeoefend in deze zaak. Met succes.”

Hij doelt op politieke ophef die in 2015 ontstond. Omdat Rusland niet van plan was de 50 miljard dollar te betalen, diende Gaillards team namens Yukos in Frankrijk en België verzoeken in tot beslaglegging op Russische bezittingen ter waarde van 1 miljard dollar. Het betrof onder meer een schuld van het Franse Arianespace aan het Russische staatsruimtevaartbedrijf Roskosmos voor satellietlanceerinstallaties. Politiek gevoeliger lag het verzoek om beslag op bouwgrond onder een Russisch-orthodoxe kerk aan de Seine.

Diplomatieke bordjes

Moskou was not amused. „De Russische Federatie zal iedere poging tot beslaglegging op Frans grondgebied beschouwen als aanleiding om maatregelen te treffen tegen de Franse staat, zijn burgers en entiteiten”, schreef Rusland in een woedende brief. Ook België, waar beslag werd gelegd op bankrekeningen van Russische EU- en NAVO-missies, werd op het matje geroepen. In de maanden daarop verschenen diplomatieke bordjes op de gevels van Russische gebouwen in beide landen, in een poging deze tegen inbeslagname te beschermen.

De dreigementen sorteerden effect. In sneltreinvaart jasten de Franse en Belgische regeringen er ‘Yukos-wetten’ door – door Franse media l’amendement Poutine gedoopt – die beslag op staatseigendommen bemoeilijkten. In 2017 onthulde een anonieme bron binnen de Franse regering aan het dagblad Le Monde dat de kwestie een „zeer prominente” rol had gespeeld in gesprekken tussen de presidenten Poetin en Hollande. „De Russen probeerden oplossingen onder de tafel te vinden. Wij moesten uitleggen dat Franse rechtbanken onafhankelijk zijn.”

Het was niet de enige keer dat Rusland druk uitoefende. In 2016 onthulde NRC dat staatsoliebedrijf Rosneft een uitspraak van een Armeense rechter had gedicteerd, waarmee het de hand kon leggen op de Armeense tak van Yukos. De Nederlandse rechters namen dat vervalste vonnis argeloos over.

Lees ook Hoe Rosneft de rechtspraak naar zijn hand zette

Wat vindt u van de gang van zaken?

„Ik hoop dat de rechters voorzichtig zijn met feiten die Rusland presenteert.”

De Russische verdediging, mede in handen van de heer Van den Berg, lijkt behoorlijk succesvol. Wat is zijn strategie?

„Hij is bedreven in wat we de moving target strategy noemen: een proces traineren door de rechters te overstelpen met rapporten, uitstelverzoeken en verwarrende vragen over bijzaken. Daardoor, en ook door de regels van de Nederlandse rechtsgang, gaat het allemaal ook zo traag.”

Wat gebeurt er na dinsdag?

„De verliezende partij zal hoogstwaarschijnlijk beroep aantekenen bij de Hoge Raad. Winnen wij, dan gaan we opnieuw op zoek naar Russische bezittingen in de wereld. Al heeft Rusland inmiddels ruim de tijd gehad om die onder te brengen in juridische constructies waar ze voor beslag niet in aanmerking komen.”