Flexwerk lijkt vooral de flexwerkers zelf te verdelen

Toen commercieel manager Julia (niet haar echte naam) deze zomer ontdekte dat ze zwanger was, stond ze niet direct te juichen. Het had alles te maken met die einddatum op haar zoveelste tijdelijke contract: het voorjaar van 2020, het moment dat ze met verlof zou gaan. Stel nou dat het contract niet wordt verlengd, maalde het, moet ik dan met mijn zwangere buik een nieuwe baan versieren?

Er werden rekensommetjes gemaakt, leningen bekeken. Natuurlijk, uiteindelijk zou ze heus wel weer aan de bak komen. ‘Maar dit zijn niet de dingen waar je je druk over wilt maken als je een kleine krijgt.’ Wat haar misschien nog wel het meest frustreerde: ze is hoogopgeleid, werkt al twee jaar tot grote tevredenheid bij dezelfde werkgever, waarom heeft ze dan niet een vast contract?

Julia is onderdeel van de groeiende groep ‘flexers’ die de commissie Regulering van werk in haar op 20 januari gepubliceerde rapport met zorg beschrijft. Volgens de commissie, onder leiding van oud-topambtenaar Hans Borstlap, is de toenemende ongelijkheid tussen flexibele en vaste krachten op de arbeidsmarkt niet alleen onrechtvaardig, maar ook schadelijk voor de economie. Door de onzekerheid over werk en inkomen zouden flexwerkers geen huis kopen en durven zij geen gezin te stichten.

Het advies van Borstlap aan het kabinet is daarom vergaand: om de arbeidsmarkt toekomstbestendig te maken moeten zo’n beetje alle spelregels op de schop, van arbeidscontracten en loonbelasting tot sociale zekerheid. Maar zijn de gevolgen van flexwerk echt zo dramatisch als de commissie schetst? En wat zijn de gevolgen van twee miljoen flexibele werknemers en 1,1 miljoen zzp’ers voor de economie?

Draaideur

Van een direct verband durft Peter Hein van Mulligen, hoofdeconoom van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) niet te spreken, maar de afgelopen jaren gaan twee ontwikkelingen hand in hand: de flexibilisering van de arbeidsmarkt is in Nederland harder gegaan dan in hardere landen, terwijl de groei van de productiviteit juist trager is. ‘De bijvangst van flexibilisering is dat de lonen achterblijven’, legt Mulligen uit. ‘Daardoor is er voor bedrijven minder een prikkel om te investeren.’ Bovendien zijn eenpitters, zzp’ers, minder productief dan grote bedrijven.

Naast de samenleving betaalt vooral de flexer zelf een hoge rekening, stelt arbeidsmarktonderzoeker Charissa Freese van de Universiteit Tilburg. Inkomensonzekerheid heeft effect op de gezondheid en kwaliteit van leven. ‘Er is het idee dat flexers geneigd zijn om hun beste beentje voor te zetten om dat vaste contract binnen te halen. Maar het kan ook verlammend werken, waardoor ze minder productief zijn. We zien steeds meer mensen in een draaideurconstructie zonder uitgang, die gaan van flex naar flex naar flex.’

Monique Kremer, bijzonder hoogleraar Actief Burgerschap en onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), onderzocht de psychologische gevolgen van flexwerken en zag dat flexibilisering leidt tot uitstelgedrag. ‘De leeftijd waarop werkenden een vast contract krijgen, schuift steeds verder op. Maar dit valt samen met de gemiddelde leeftijd waarop mensen aan kinderen willen beginnen’, aldus Kremer.

Onderzoek van het CBS uit 2017 bevestigt dat beeld. Van de niet-vrijgezelle vrouwen tussen de 18 en 45 met een flexibel contract kreeg 13 procent binnen een jaar een kind, tegenover 18 procent van de vrouwen met een vaste baan. De Duitse minister van Gezinszaken noemde in 2014 tijdelijke contracten niet voor niets ‘de beste anticonceptiepil’.

De gevolgen zijn het meest merkbaar onder lager- en middelbaar opgeleiden met een tijdelijk contract. De leeftijd waarop ze kinderen krijgen ligt in deze groep wat lager. Daarbij is in deze groep ook meer sprake van tijdelijke contracten.

Afstel 

Uitstel kan in dit geval ook afstel betekenen, zegt Kremer. ‘Dat kan leiden tot demografische disbalans: steeds minder kinderen in vergelijking tot het aantal ouderen. Dat is iets om voor te waken.’ Bovendien is het idee van huisje-boompje-beestje voor de meeste mensen nog steeds erg belangrijk. ‘We willen een samenleving waar mensen hun verlangens kunnen waarmaken. En als mensen tevreden zijn over hun privéleven hebben ze ook meer plezier op het werk.’

Als Julia niet al zwanger was, had ze wel drie keer nagedacht om in haar situatie aan kinderen te beginnen. Ook zzp’er Debra van der Heide (25) stelt een gezin nog even uit. De socialemediamarketeer en haar vriend willen zeker kinderen, maar wachten tot ze meer zekerheid hebben.

Een belangrijk verschil tussen Van der Heide en veel andere flexers is alleen dat zij zelf anderhalf jaar geleden een einde maakte aan haar vaste contract, omdat ze er niet ‘haar passie in kwijt kon’. Een keuze waar ze bovendien nog altijd achterstaat. 

En daar tekent zich misschien wel het grootste verschil af. De kloof op de arbeidsmarkt waar Borstlap voor waarschuwt lijkt niet die tussen 70 procent vast en 30 procent flex. Het belangrijkste onderscheid is dat tussen werkenden die bewust kiezen voor een onzeker bestaan en zij die niets liever willen dan de zekerheid van een vast contract. Dát flexwerk voor beide groepen tot een onzekere werksituatie leidt en daarmee tot risicomijdend gedrag, zoals omschreven door commissie Borstlap, staat buiten kijf.